ئەبو كاروان، ئەندامی مەكتەبی سیاسیی حزبی شیوعیی كوردستانە و یەكێكە لە تیكۆشەر و سیاسەتمەدارە دیارەكانی كوردستان و، ئەندامی خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستانە و لەسەر پرسە نەتەوەیی و نیشتمانییەكان هەڵوێستی تایبەتی و قسەی جددی هەیە. لە گفتوگۆی ئەمجارەدا (هەرێمی كوردستان لە تێڕوانینی حكومەتی عێراقی فیدڕاڵدا)، زۆر ڕاشكاوانە پێداگری لەسەر ئەوە كرد، كە هەرێمی كوردستان بەرهەمی خەبات و قوربانیدانی نەتەوەیەكە و هەر لە خۆڕا نەهاتووەتە بوون و، پێش ئەوەی ڕژێمی پێشووی بەعس بڕووخێت، ئەم هەرێمە هەبووە و بەمجۆرەش بیروبۆچوون و پێشنیارەكانی خۆی خستەڕوو:

 

جێگەی دەستخۆشییە كە بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستان، بابەتێكی هەستیار و گرنگی وەك (هەرێمی كوردستان لە ڕوانگەی دەوڵەتی فیدڕاڵیی عێراقدا) دەستنیشان كردووە، لەمەش گرنگتر ئەوەیە كە لایەن و پێكهاتە جیاوازەكانی كوردستان و عێراقیشی بانگهێشت كردووە، بۆ ئەوەی ڕاشكاوانە لەسەر ئەم پرسە گرنگە قسەی خۆیان بكەن.

بۆ ئەوەی بتوانم لەو كاتەی بۆم دیاری كراوە، چەند قسەیەك لەسەر ئەم پرسە بكەم، بابەتەكەم بەش دەكەم بەسەر چەند قۆناغێكدا:

1- قۆناغی ڕاپەرین لە ساڵی 1991 و پاشان دروستبوونی هەرێمی كوردستان.

2- قۆناغی دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس و دەستپێكردنی پرۆسەیەكی تازەی سیاسی لە عێراقدا.

3- قۆناغی ئەنجامدانی ڕیفراندۆم و تەقینەوەی ناكۆكییەكان لەنێوان هەرێم و حكومەتی فیدڕاڵیدا و، دوای ئەویش هێرشەكانی سوپای عێراق بۆ سەر كوردستان لە 16ی ئۆكتۆبەری 2017.

سەبارەت بە قۆناغی یەكەمیان كە قۆناغی ڕاپەرین و پاشان دروستبوونی نەوای ئارام و هەڵبژاردن و دامەزراندنی پەرلەمان و حكومەتی كوردستان و دروستبوونی هەرێمی كوردستان وەك قەوارەیەكی سیاسی، ئەوا ئەم ئەزموونە بەرهەمی ڕەنج و خەبات و تێكۆشانی گەلێكە، گەلی كوردستان دەیان ساڵ خەبات و تێكۆشانی كردووە و قوربانی داوە و، دەیان تاوانی مەترسیداری وەك ئەنفال و جینۆساید و كیمیابارانی بەرانبەر كراوە. بۆیە داكۆكیكردن لە مافە ڕەواكانی ئەو مافانەی كە میساقی نەتەوە یەكگرتووەكان و جاڕنامەی مافەكانی مرۆڤ بە هەموو گەلانی جیهان داوە، زۆر ڕەوایە.

هەرێمی كوردستان وەك كیانێكی سیاسی و وەك ئەمری واقیع دروست بووە و، بەرەنجامی ڕاپەڕین و كۆڕەوە ملیۆنییەكەی خەڵكی كوردستانە كە ویژدانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هەژاند و بڕیاری 688ی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی دەرچوو و، پرسی كوردستانی لە پرسێكی مرۆییەوە بردە ئاستی پرسێكی سیاسی، پاشان هەر ئیرادەی ئەم میللەتە، هەڵبژاردنی ئەنجام دا و بووە خاوەنی پەرلەمان و حكومەت و دامەزراوەكانی خۆی و جیهان لەگەڵ ئەم ئەمری واقیعە مامەڵەی كرد و قبووڵی كرد.

لەسەر ئاستی خەباتی ئۆپۆزسیونی عێراقی، ئەم هەرێمە بووە دەرگا و پەناگەیەكی ئارام بۆ ئەوەی تەواوی ئۆپۆزسیۆنی عێراق بەهەموو حزبە سیاسییەكانییەوە پێكەوە كۆبكاتەوە. من خۆم وەك شیوعییەك جەخت لەسەر ئەوە دەكەمەوە كە حزبی شیوعی هەر لەسەرەتای دامەزراندنییەوە و لە ماوەی خەبات و شاخ و سیاسیشدا، مافی ڕەوای گەلی كوردستانی بە بەشێك لە ئامانجەكانی خۆی زانیوە. بۆیە ئەم هەرێمە بەرهەمی خەبات و تێكۆشان و خوێنی هەزاران شەهیدە و كەس خێری پێ نەكردووین.

- سەبارەت بە خاڵی دووەم كە «ڕووخانی ڕژێمی بەعس و دەستپێكردنی پرۆسەی سیاسیی تازەیە لە عێراقدا»، ڕاستییەكی حاشاهەڵنەگرە كە هەرێمی كوردستان بە شێوەیەكی ئارەزوومەندانە بووەوە بە بەشێك لە عێراقی تازە، لە دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس هەموو لایەنە كوردستانییەكان چوون بۆ بەغدا و، ئێستا هەموو لایەنە سیاسییە عێراقییەكان ئەو گەواهییە دەدەن، كە حزبە سیاسییەكانی كوردستان ڕۆڵێكی هێجگار باشیان لە دووبارە بونیادنانەوەی عێراق گێڕاوە، هەروەها لە ململانێ و كێشەكانی نێوان عەرەبی سوننە و عەرەبی شیعە، لایەنە كوردستانییەكان لایەنگری هیچ لایەكیان نەكرد، بە پێچەوانەوە ڕۆڵێكی زۆر باشیان گێڕا، بۆ ئەوەی ئەو ناكۆكییانە بە شێوازێكی ئاشتییانە چارەسەر بكرێن، یان لانیكەم لەوە زیاتر هەڵنەكشێت.

بۆیە دەبێت بەو جۆرە باسی هەرێمی كوردستان بكرێت، كە ئەم هەرێمە لە دوای ساڵی 2003 بوونی هەبووە، هەروەها كە لایەنە سیاسییە عێراقییەكان بە لایەنە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستانیشەوە كۆبوونەوە بۆ ئەوەی دەستوورێكی تازە بۆ عێراق دابنرێت، ئەم هەرێمە بوونی هەبووە و، وەك ئەمری واقیع مامەڵەی لەگەڵ كراوە، نەك دەستووری عێراق ئەم هەرێمەی دامەزراندبێت.

لە ئێستادا كە گوێبیستی ئەو دەنگۆیانە دەبین، بەوەی گوایە هەوڵێك هەیە بۆ ئەوەی دەستووری عێراق بە جۆرێك هەموار بكرێتەوە، كە ئەم هەرێمە بوونی نەمێنێت، ئەوا دەبێت ئەو ڕاستییە لەبەر چاو بگرن ئەم دەستوورە بەو شێوەیە داڕێژراوە، ئەگەر هەر هەمواركردنەوەیەكی دەستوور دەنگی دوو لەسەر سێی سێ پاریزگای لەگەڵ نەبێت، یان لەلایەن دوو لەسەر سێی سێ پارێزگاوە ڕەت بكرێتەوە، ئەوا ئەو هەمواركردنەوەیە شكست دەهێنێت. لەسەر ئەم پرسە چارەنووسسازە هیچ لایەك گرەو لەسەر ناكۆكییەكانی ناوماڵی كوردستان نەكات، لەبەر ئەوەی چەند لایەنە سیاسییە كوردستانییەكان لەسەر ئاستی ناوخۆی كوردستان ناكۆك بن، بەڵام زیاتر لە 95%ی خەڵكی قبووڵی ناكەن، ئایندەی ئەم هەرێمە بكەوێتە مەترسی، یان بگەڕێتەوە سەر بەغدا و وەك پارێزگایەك مامەڵەی لەگەڵ بكرێت. بۆیە ئەگەر لایەنی عێراقیی وا هەبێت كە گرەو لەسەر ئەمە بكات، ئەوە گرەوەكە دەدۆڕێنێت و سەركەوتوو نابێت.

دوای نووسینەوەی دەستوور و پەسەندكردنی لەلایەن گەلانی عێراقەوە، ئەم دەستوورە ناوی لێ نرا «ئەو چەترەی هەموو عێراقییەكان لەسەر بنەمای هاوبەشی و هاوسەنگی و پێكەوە سازان» كۆدەكاتەوە، هەروەها دەبێت ئاماژە بەوەش بكەین، كە ئەم دەستوورە هەموو لایەنەكانی تەواو و ڕێكوپێك نییە، لە هەندێك بڕگەدا هاودژی دروست دەكات و زۆر لەسەر ئەم هاودژییانە تەفسیری جۆراوجۆر و گفتوگۆی جیاوازی لەسەر دەكرێت، ڕاشكاوانە دەتوانین بڵێین «زیاتر لە 50 ماددەی ئەم دەستوورەی عێراق پێویستیان بەوەیە، بە یاسا، یاسایان بۆ دەربكرێت و بە یاسا ڕێك بخرێنەوە.

لایەنێكی دیكە كە زۆر گرنگە هەڵوەستەی لەسەر بكەین و، بزانین بۆچی ئەم دەستوورە جێبەجێ ناكرێت؟ وەڵامەكەی ئەوەیە زۆر جار بە لۆژیكی هێز و سیاسەتی ئەمری واقیع لەلایەن حكومەتی فیدڕاڵی و هەرێمی كوردستانەوە مامەڵەی لەگەڵ كراوە و بەپێی هەلومەرجی گونجاو هەوڵی داوە بە شێوەیەكی ئینتقائییانە تەفسیری دەستوورەكە بكەن.

• خاڵی سێیەم كە پێشتر ئاماژەم پێكرد، تەقینەوەی ناكۆكییەكانە لە ئاكامی ئەنجامدانی پرۆسەی ڕیفراندۆم و دوای ئەوەش كارەساتی 16ی ئۆكتۆبەری 2017یە. بەداخەوە مامەڵەیەكی زۆر ناتەندروست لەسەر پرۆسەی ئەنجامدانی ڕیفراندۆمی كوردستان كرا. هەموو بەڕێزان شارەزان و دەزانن، ڕیفراندۆم وەرگرتنی ڕای گەلە بۆ بڕیاردان لەسەر مافی چارەنووسی خۆی، ئەمە مافی هەموو گەل و نەتەوەیەكە لە جیهاندا، پێش ڕووخانی ڕژێمی بەعس و سەدام، ئۆپۆزسیۆنی عێراقی لە دەرەوە و ناوەوەی وڵات، چەندین كۆنگرەی گەورە ڕێك خرا، سەبارەت بەوەی دەبێت سیستمی سیاسیی دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس چۆن بێت. لە كۆنگرەی لەندەن لە ساڵی 2002، فیدڕاڵییەت وەك سیستمێكی سیاسی بۆ عێراقی نوێ دەستنیشان كرا. لەم كۆنگرەیەدا حزبی شیوعی پێداگری لەسەر ئەوە كرد، با هەر لە ئێستاوە لەسەر شێوازی ئەم فیدڕاڵییەتە ڕێك بكەوین، لەبەر ئەوەی ئەزموونە جیاوازەكانی فیدڕاڵییەت لە جیهاندا زۆر شێوەن، بۆیە دەبێت بزانرێت سیستمی فیدڕاڵیی عێراق، «نەتەوەییە، جوگرافییە، مێژووییە»، ئەو كات باس لەوە نەدەكرا كە بە برایانی عەرەبی سوننە و شیعە بگوترێت فیدڕاڵییەتی «ئایینی، یان مەزهەبی» كامیان هەڵدەبژێرن.

هەر بۆیە لە دەستپێكی پرۆسەی سیاسی لە عێراقی تازەی دوای ساڵی 2003 و پاشانیش دوای نووسینەوەی دەستووری 2005، ڕاستە لە دەستوورەكەدا ئەوە ئیقرار كراوە كە عێراق سیستمێكی فیدڕاڵییە، بەڵام لەبەر ئەوەی شێوازی ئەم فیدڕاڵییە یەكلایی نەكرابووەوە، دیسان ئەمیش وەك ماددە دەستوورییەكان تەفسیری جۆراوجۆری بۆ كرا، بۆ ماوەی 12ساڵ هەر لە 2005- 2017 كێشەكانی نێوان هەرێم و بەغدا لە كەڵەكەبووندا بوون و، بەرەو بنبەست دەچوون، سیستمی فیدڕاڵیش ئەو ئاراستەی وەرنەگرت كە كوردستان ئومێدی بۆ دەخواست، بۆیە بەناچاری گەلی كوردستان ڕیفراندۆمی ئەنجام دا و ناكۆكیی هەرە سەرەكییش لەسەر كاتی ئەنجامدانی ڕیفراندۆمەكە بوو.

لەگەڵ ئەوەی لایەنە كوردستانییەكانی هەرێم، دوای ڕیفراندۆمەكە زۆر داوایان لە حكومەتی فیدڕاڵی كرد بۆ ئەوەی گفتوگۆ و دانوستاندن دەستی پێ بكرێت و كێشەكان بە دیالۆگ چارەسەر بكرێن، بەڵام بەداخەوە ئەوەی چاوەڕوان نەدەكرا، ئەوە بوو كە عێراقی نوێ جارێكی دیكە پەنا بەرێتەوە بۆ چەك و هێزی سەربازی لە دژی كورد، واتە مامەڵەیەكی زۆر خراپ كرا و بە پەنابردن بۆ چەك و هێزی سەربازی و هێرشكردنەوە سەر كوردستان، مامەڵە لەگەڵ ئەو ڕیفراندۆمە كرا، لە ئاكامی ئەم هێرشانەش لە هەردوولا قوربانییەكی زۆری لێكەوتەوە، ڕاشكاوانەتر واتە جارێكی دیكە خوێنڕشتن كەوتەوە نێوان هەرێمی كوردستان و هێزە چەكدارەكانی حكومەتی فیدڕاڵی.

لە دوماهیدا كێشە و ئاستەنگەكانی شێوازی حوكمڕانی و سیستمی فیدڕاڵی لە عێراقدا بە چەند خاڵ ئاماژەیان پێ دەكەم:

- ئەو بارودۆخەی ئێستای پرۆسەی سیاسیی عێراق بە شێوەیەكی گشتی بەڕێوە دەچێت، بوونی كێشە هەڵواسراوەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدڕاڵییە بە شێوەیەكی تایبەتی، دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی لەسەر ئاستی عێراق، سیستمی موحاسەسە كراوە، بە بنەما بۆ حوكمڕانی، كە ئەمە پێچەوانەی دیموكراسییەتە، واتە دەسەڵات بە شێوەیەك دابەش كراوە، كە دەبێت بەردەوام سەرۆك وەزیران شیعە بێت و سەرۆكی پەرلەمان سوننە بێت و سەرۆك كۆمار كورد بێت، نابێت گۆڕانكاریشی بەسەردا بێت، كە ئەمە هەڵەیەكی گەورەیە.

- لە پرۆسەی سیاسیی عێراقدا ئاراستەیەك هەیە باس لە حوكمڕانی كەمینە و زۆرینە دەكات، بەڵام ئێمە بە خۆمان دەڵێین «دەوڵەتێكی فیدڕاڵی»، ئەمەش بەو مانایەی ئەم سیستمە بۆیە هەڵبژێردراوە بۆ ئەوەی چارەسەری كێشەی فرەیی نەتەوە و ئایین بكات، بۆ ئەمەش پێویستە پرانسیپی «پێكەوەسازان، هاوبەشی، هاوسەنگی» پیادە بكرێت. لە هەندێك وڵاتی فیدڕاڵی تەنانەت مافی « ڤیتۆ»ش بۆ كەمینەكان دانراوە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئەگەر مافی « ڤیتۆ»یان نەبێت، دەبنە قوربانیی زۆرینە و كەمینە، بۆیە گرنگە لە پرۆسەی سیاسیی عێراق هەوڵەكان بەو ئاراستەیە پرۆسەی سیاسیی ڕێك بخاتەوە، كە بنەماكانی «پێكەوەسازان، هاوبەشی، هاوسەنگی» بپارێزێت، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئەگەر ئەم بنەمایانە پشتگوێ بخرێن و ئەگەر بیر لەوە بكرێتەوە كە بە بنەمای زۆرینە و كەمینە حوكمڕانی بكرێت، ئەوا چەمكی فرەیی و هاووڵاتیبوون هیچ مانایەكی نامێنێت.

- سەبارەت بە هەرێمی كوردستان كە هەرێمێكی دەستوورییە و دەستووری عێراق ددانی پێداناوە، ئەمەشیان ئەگەر بیر لەوە بكرێتەوە بە شێوەی زۆرینە و كەمینە مامەڵە لەگەڵ هەرێم بكرێت و، پرۆسەی دابەشكردنی دەسەڵات و ماف و دەسەڵاتە دەستوورییەكانی هەرێم سنووردار بكرێت، ئەوا ئاراستەی پرۆسەی سیاسیی لە عێراقدا، نەك هەر سەقامگیری بە خۆیەوە نابینێت، بەڵكو لەوانەیە بگەینە تونێلێكی داخراو كە هیچ ڕووناكییەك بوونی نەمێنێت.