پاش ڕووخانی خەلافەتی ئیسلامی لە ئەستەنبووڵ و دروستبوونی ئیخوان موسلمین لە میسر لە دوا ساڵانی پەنجاوە، ئەو بیر و هزرە ئیسلامییە سیاسییە گەیشتە كوردستان و، ئیسلامی سیاسیی جیهادییش لە دوای ساڵانی هەشتا، ئەوانیش لە كوردستان دەستیان بە ڕێكخستنەكانی خۆیان كرد، ئەگەرچی بە شێوەیەك بوون كە باوەڕیان بە نەتەوە و نیشتمان و پیرۆزییەكانی كۆمەڵگەكەشمان نەبووە و، بەو جۆرە كار دەكەن، گوایە دەبێت كورد جارێكی دیكە بكرێتەوە بە ئیسلام و، لەلایەكی دیكەوە هەر یەكێك لەو حزبانە لێژنەیەكی فتوایان بۆ خۆیان داناوە و بە ئارەزووی خۆیان فتوایان بۆ جەماعەتی خۆیان دەردەكەن. بۆ ئەو بابەتە و چەندین پرسیاری دیكەی پەیوەندیدار، گۆڤاری گوڵان ئەم دیمانەیەی لەگەڵ دكتۆر یوسف ئەحمەد سەعید چۆمانی پسپۆڕ لە فیقهی ئیسلامی ئەنجام دا.

 

* لەدوای ڕووخانی خەلافەتی عوسمانی لە ئەستەنبووڵ، ڕێكخراوی ئیخوان موسلمین لە میسر دامەزرا، بۆ دووبارە گێڕانەوەی خەلافەتی ئیسلامی، دواتر فیكری ئیخوان بووە فیكرێكی جیهانی، ئەمەش بووە هۆكاری ئەوەی ئیسلام دابەش ببێت بۆ سیاسی و عیبادەت، ئایا ئەم دابەشكردنەی ئیسلام بۆ ئیسلامی سیاسی تا چەند خزمەتی بە ئیسلام كردووە؟

- ئیخوان پێش هەشتا ساڵ دروست بوو، یەكەم پەیمانیش كە مرۆڤ لەو كاتەی دەچێتە ناو بیر و هزری ئیخوان موسلمین، ئەوەیە كە دەڵێت من پابەند دەبم بەوەی سەربازێكی دڵسۆز و گوێڕایەڵ بم و هەموو توانا و ماڵ و خوێنم لە پێناو خودا دەبەخشم. لێرەدا دەستەواژەی «لە پێناو خوادا» ئەوە جیهادە، ئەگەرچی كە سەرەتا بیری ئیخوان هات بەو شێوەیە نەبوو، بەڵكو نیوەی فكری ئیخوان تەسەوف بوو، لە هەر وڵاتێكدا جیهاد لەلایەن ئیخوانەوە بە جۆرێكی تایبەت بەكار دێت، لە چ كاتێك بەكار دێت و كێ بەكاری دەهێنێت، ئەوە بەپێی شوێن دەگۆڕێت، چونكە ئێمە تەنزیر و تەتبیقمان هەیە، ئێمە لە وڵاتێكداین كە بیری ئیخوان لە وڵاتێكی دیكەوە بۆمان تەنزیر دەكرێت، كە سەركردەیەكی ئیخوان بەڕێوەی دەبات، بەڵام وڵاتی ئێمە وەك هەرێمی كوردستان لەوان جیاوازە، بۆیە نابێت ئەو تەنزیرە بەو جۆرە بۆ ئێمە بەكار بهێنن. سەبارەت بەوەی كە ئیسلامی سیاسی دروستی دەكەن، ئەوە لەسەرەتا كە دەچیتە ناو ئەو ڕێكخستنە، دەبێت پابەندی درووشمەكەیان بیت، ئەوە درووشمەكەیان لە پێشت دانراوە، كە لە دوو شمشێر پێك هاتووە و لە خوارەكەی نووسراوە لەو كاتەی دەچیتە ناو ئەو ڕێكخستنە، دەبێت سەرت لە پێناویدا دابنێیت و، پابەند و ئامادەییت بۆ ئەو خۆبەختكردنە لە ناو ئەو ڕێكخستنەدا هەبێت، هەر چەندە سەرەتاكەی فێركردن و پەروەردەیە، بەڵام ئامانجی سەرەكی بۆ گەیشتن بە خەلافەتە و گەیشتنە بە پۆستی سەرۆك كۆمار و دەسەڵاتدارێتیی وڵاتەكەیە، ئەمەش ئەوەمان پێ دەڵێت، كە وەك هەر لایەن و حزبێكی دیكە ئیخوان موسلمینیش حزبێكی دینی نییە، بەڵكو حزبێكی سیاسییە و ئەو بیر و هزرەی بەكاریشی دەهێنێت، هەر بۆ ئەوەیە بە قەواعیدی خۆیان بچنە ناو عەمەلییەی سیاسی، لە لایەكی دیكەوە «حەسەن بەننا» لەسەر ئەوە و ئامانجەكەیان ئینكاری ناكات، وەك ئەوەی لە كۆنگرەی پێنجەمیاندا لە وتار و نامەكەیاندا زۆر بە ڕاشكاوانە گوتی: «ئیخوان مسلمین دعوا سلفیە و سونیە و سیاسیە و ریاچە و فكرە الاجتماعیە»، ئەوە هەمووی بۆ ئەوەیە كە ئیخوان وەكو حزبێكی سیاسی بناسرێت و ببەسترێتەوە بەو بیر و هزرەی كە هەیانە. هاوكات حەسەن بەننا دەڵێت: «دەبێت ئێمە هەوڵ بدەین بۆ گەیشتن بە خەلافەتی ئیسلامی و دەسەڵات»، هەر بۆیە ئەوە ئەوەمان بۆ دەسەلمێنێت، كە حزبەكە تەعەبودییە بۆ گەیشتن بە هەرەمی دەسەڵات و بەرژەوەندییەكانیان، هەرچەندە ئەوان هیچ زانیاری و وردەكاری لە سیاسەت و ئیدارەی دەسەڵات و دەوڵەتداری نازانن، بێگومان بیروباوەڕێك بەو شێوەیە بێت، ئەوە بە تەئكید فەشەل دەهێنێت و سەركەوتوو نابێت، چونكە لە كاتێكدا كەسێك دەبێتە سیاسییەك لە ناو فكری ئیخواندا، ئەوە بووەتە مورشید و مورشیدیش پابەندە بە سەرۆكی فعلیی حزبەكەوە، لەو كاتەشدا كە سەرۆكی حزب شتێك ڕادەگەیەنێت، ئەوە ئەو مورشیدە ناتوانێت بەرانبەر سەرۆكی حزبەكە هیچ قسەیەك بكات، بەڵكو ئەو مورشیدە وەك سەربازێك دەبێت دڵسۆز بێت و مەحكوومە بە بەیعە و هەموو فەرمان و كارەكان دەبێت جێبەجێ بكات، واتە ئەو مورشید و ڕێكخستنە هیچ دەسەڵاتێكی نییە و ناتوانێت بەرانبەر بە سەرۆكەكەی قسە بكات، بۆیە ئەو مورشید و كەسانەی لەناو ڕێكخستنەكانی ئیخواندا كار دەكەن، تەنیا دەبنە ئالەتێك لەو حزبەی كە كاری تێدا دەكەن و سەركەوتووش نابن لە كارەكانیاندا، هەروەها ئەوانەی لەو حزبەدا كار دەكەن، كاتێك كە دەبنە شتێك، یان پۆستێك لە وڵات وەردەگرن، ئەوە تەبریە دەبن لەو حزبە ئیسلامییەی تێیدا بوون، وەكو بینیمان ئەو ئیخوانانەی لە بەغدا بوونە وەزیر و پۆستێكیان وەرگرت، ئەوە لەو حزبە ئیسلامییەی كاری كردووە، ڕایدەگەیەنێت كە هیچ پەیوەندیی بەوانەوە نەماوە و دەرچووە.

* بەپێی ئەم مێژووەی ئیخوان موسلمین، ئەوە دەركەوتووە كە فیكری ئیسلامی سیاسیی بایەخ بە پرسی خاك و نەتەوە نادات، پیرۆزییەكانی نەتەوە بێ بەها دەكەن، لێرەش لە كوردستان دەبینین، كە لەو مەدەرەسانەی حزبە ئیسلامییەكان سەرپەرشتیی دەكەن، پڕۆگرامەكانیان سڕینەوەی هزری نەتەوەیی و نیشتمانییە، هەروەها دەبینین سەركردەی حزبە ئیسلامییەكان ڕێز لە سروودی ئەی ڕەقیب ناگرن، ئایا سڕینەوەی ئینیما و پیرۆزییەكانی نیشتمانی چ كارەساتێكی لێ دەكەوێتەوە؟

- سەبارەت بە نیشتمان و پیرۆزییەكانی لەلایەن فكری ئیخوانەوە، لەو كاتەی كە بەیعە دەدەیت، ئەوە لەلای ئەوان بەیعەدانەكە بۆ خەلافەتی ئیسلامییە، ئیخوان قبووڵیانە ئەگەر دەوڵەت و كەسانی بیانی بیانەوێت بەیعەیان پێ بدەن، ئەوا لە پێناویدا هەموو كارێك دەكەن، تا دەگاتە شەڕیش، مەسەلەی نیشتمان لەلای فكری ئیخوان نییە، هەر كەسێك بەیعەی پێدان، لە سوید، یان میسر، یان لە سوودان بێت، ئەوە براتە، بۆ نموونە تەتبیقێكی عەمەلیمان هەیە، مامۆستا موحسین عەبدولحەمید كە مورشیدی ئیخوان بوو لە بەغدا، لەبەر چی لە بەغدا ڕای كرد و هاتەوە هەولێر؟ یەكێك لە هۆكارەكانی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە بووە مورشید، جەماعەتی خۆیان لە ناو ئیخوانەكاندا ڕەخنەی ئەوەیان دەگرت، كە مامۆستا موحسین عەبدولحەمید كوردە و بووەتە سەرۆكیان، واتە حەزیان نەدەكرد و قبووڵیان نەبوو كە كەسێكی كورد ببێتە مورشید و سەرۆكیان، ئەگەرچی وەكو دەزانین مامۆستا موحسین عەبدولحەمید كەسێكی بەتوانا و لێهاتوو و مامۆستای زانكۆ و پلەیەكی بەرزی هەیە لە فكر و تەفسیر و دەعوادا و تەمەنی خۆی لە گەنجێتییەوە تا ئێستا بۆ خزمەتی فكری ئیخوان بووە، بەڵام وەك نەتەوە كە كورد بوو، لای ئیخوان قبووڵكراو نەبوو، تا ئەو ڕاددەیەی وایان كرد بەغدا بەجێ بهێڵێت، نەك بە خۆشیی خۆی، بەڵكو بە فشار و كاریگەریی ئیخوانەكانی بەغدا بوو، ئەوەش ئەوەمان پێ دەڵێت، كە ئیخوانەكان نەتەوەیان ناوێت. سەبارەت بە نەتەوە كە زیاتر شیی بكەینەوە، ئەوە دەبینین عەرەب ئەگەر ئیخوانیش بێت، بیروباوەڕێكی شۆڤینیی هەیە و ناتوانێت وازیشی لێ بهێنێت، لە لای ئەوان عەرەب پلە یەكە و كورد پلە دووە، ئەگەرچی مزگەوتەكانی شاری بەغدا تا ساڵانی حەفتاكانیش پێشنوێژ و وتارخوێنەكانی كورد بوون، لە دوای ساڵی هەشتاوە، هەندێك مەلا و مامۆستای ئایینی لە شارەكانی وەك ڕومادی هاتن بۆ مزگەوتەكانی بەغدا، ئەوە پێمان دەڵێت كە لایەن و بوارەكانی ئیسلام لە بەغدا و زۆربەی شارەكانی عێراق لە دەستی كورددا بووە، بەڵام ڕژێمی ئەو كات لە ڕۆژنامەیەكدا ڕۆژێكی وەك دووشەمە، یان سێشەمە بوو، لاپەڕەیەكی تەرخان كردبوو، تێیدا دەینووسی زانایانی ئایینی ئیسلامی كورد خزمەت بە زمانی عەرەبی دەكەن، وەكو هەموو ئەو زانا پلەبەرزانەی وەكو ئیبن خەلەكان و ئیبن مستەوفی و مەلای گەورەی كۆیە و چەندین زانا و مامۆستای ئایینی ئیسلامی و پایەبەرزی كوردی دیكە، خزمەتی ئایینی ئیسلامیان كردووە، ئەگەرچی حكومەتی عێراقی دەیگوت و دەینووسی زانایانی ئایینیی كورد خزمەت بە زمانی عەرەبی دەكەن، ئەمە ئەوە دەگەیەنێت كە عەرەب تا دوا هەنگاو و هەناسە شۆڤێنییە و باوەڕیان بە نەتەوەی دیكەی وەك كورد نییە، لە لایەكی دیكەوە ئیخوان موسلیمین بە هیچ شێوەیەك گرنگی بە نەتەوە نادەن و هەر وەك عەرەب بیر دەكەنەوە، بۆ نموونە، دەڵێن: قودس عەرەبییە، ناڵێن ئیسلامییە، ئەو فكرە شۆڤێنییەی عەرەب لە ناو فكری ئیخوان موسلمینیشدا هەیە، هەروەها لەو كاتەی كە بەیعە بە ئیخوان دەدەیت، ئەوە دەبێت نەتەوەی خۆت لەبیر بكەیت.

* ئێمە وەك گەلێكی موسڵمان (گەلی كورد) خاوەنی مێژوویەكی پاكی موسڵمانێتی و كوردایەتین و، چەندین زانای گەورەی ئیسلامیمان هەیە، هەر لە ئەحمەدی خانییەوە تا دەگاتە مەولەوی و نالی، بۆچی ئیسلامی سیاسیی ئەم مێژووە فەرامۆش دەكات و دەیەوێت مێژوویەكی دیكە لە كوردستان بڵاو بكاتەوە، كە ئەویش مێژووی عەرەبییە؟

-  گەلی كورد بە زانای و مەلای پلە بەرز و بەتوانا و بە حوجرە زۆر بەناوبانگ بووە، هەر وەكو بەڵگەیەكی زیندوو، زانای گەورە و بەناوبانگی وەك مامۆستا مەلا عەبدولكەریم بیارە و چەندین زانا و مامۆستای ئایینی دیكەی پایە بەرزمان هەبووە، ئەگەرچی ئێستا ئەوان وەك ئیخوان و جیهادییەكان دێن ئێمەی میللەتی كورد فێری دین دەكەن، ئەو حزبە ئیسلامییە سیاسییانە لایەنێكیان هەیە وەك فێركردن و لەبەركردنی قورئانی پیرۆز، بەڵام هەموو ئەوانەیان بۆ ئەوەیە ئەو كەسانە بخرێنە ناو بازنەی ڕێكخستنی ئەو حزبە ئیسلامییە سیاسییانە، هەروەها بۆ نموونە لە ئیخواندا كە كەسێك بەیعەیان پێ دەدات، ئەوە جەماعەت و ئیخوانیان لا لە پێشتر و گەورەترە لە ئیسلام و لەو كاتەدا ئسلووبی ئیسلامیی جەماعەت و ئیخوان دەكەنە سەرەكی و ئیسلام دەكەنە لقێك، ئەگەر بەرژەوەندیی ئیخوان و جەماعەتەكەش لەگەڵ ئیسلام دژی یەكتر بوو، ئەوە بەرژەوەندیی ئیخوان و جەماعەتەكە هەڵدەبژێرن، ئەمەش ئەوە دەسەلمێنێت، دەبێت كەسی ناو ڕێكخستنی بازنەی جەماعەت بەپێی ئاراستە و بەرژەوەندیی ئیخوان و جەماعەت كار بكات، نەك بەپێی ئیسلام و شەریعەت. لەلایەكی دیكەوە ئیخوان و ئیسلامی سیاسی دەڵێن ئەوەی بۆ ئێمە كار دەكات، لەگەڵ ئێمەیە، ئەوەی بۆ ئێمە كار ناكات، دژی ئێمەیە، ئەمەش بیركردنەوەیەكە وەكو هەر حزبێكی دیكەی سیاسی كە كاری لەسەر دەكات، كەسێك هەر چەندە زانا و پایەبەرز و ڕۆشنفكریش بێت، ئەگەر لەگەڵ ئیخوان و جەماعەت نەبێت، ئەوە ناو و ناتۆرەی خراپ و ناشیرینی بۆ دروست دەكەن، تاوەكو لە ناو كۆمەڵگەدا لەكەدار بێت، بە تەئكید لەسەر نەتەوە و كۆمەڵگەكانیش بە هەمان شێوە كاریان لەسەر دەكەن، كە مەبەستی سەرەكییان بۆ بەرژەوەندیی خۆیان و گەیشتنە بە دەسەڵاتدارێتی. هەروەها جەماعەت و ئیخوان لە وڵاتی ئێمە بە ئەوامری دەرەكی كە بۆیان دێت، كار و هەڵسوكەوت دەكەن، تا بتوانن لە دەرئەنجامدا بە هەرەمی دەسەڵات بگەن.

* باس لە بەرهەمهێنانی توندوتیژی و تیرۆر دەكرێت لە فیكری ئیخوان موسلمین و ئیسلامی ئوسووڵیدا، تەنانەت باس لەوە دەكرێت، یەكەم ڕێكخراوی تیرۆریستی لەسەر دەستی سەید قوتب بە ناوی (تەنزیمی سڕی) دامەزراوە، ئایا چاندنی تۆوی توندوتیژی و ئیرهاب لە كۆمەڵگەدا، تا چەند كۆمەڵگە بەرەو ناسەقامگیری و كاولبوون دەبات؟

- ئیسلامی سیاسی و ئیسلامی ئوسووڵی، بەتایبەتی ئەوانەی ئێستا هەن، كار لەسەر ئەوە دەكەن كە شانەی نووستوو و نهێنییان هەبێت، بۆ نموونە لە دوای ئازادیی عێراق كە ئیخوانەكان، یان ئیسلامییەكان، بەتایبەت حزبی ئیسلامیی عێراقی لە حكومەتی بەغدا بەشدارییان كرد، بوونە دوو بەش، ئەو بەشەی چوونە دەسەڵات حزبێكی سیاسییان دروست كرد و بوونە وەزیر و پۆستی دیكەیان وەرگرت، بەڵام لە پاشان فاشل بوون و بارەگاكانیان لە هەموو شارەكانی عێراق داخران، چونكە هیچیان لە ئیدارە و دەسەڵات نەدەزانی، بەڵكو خەریكی بەرژەوەندیی شەخسی و شەهەواتی دونیایی بوون. بەڵام جەماعەتێك مانەوە كە پێیان دەگوترێت، ئیخوانە كۆنەكان، كە شانەی نهێنی و نووستوو بوون و لە ڕووی ڕێكخستن و كاری سەربازییەوە كاریان دەكرد و، وا خۆیان دەردەخست كە گوایە حزبی ئیسلامیی عێراقی، جیهادیان نەبوو، بۆیە سەر نەكەوتن و فاشیل بوون، بەڵام ئێمە دەتوانین بەو فكری ئیخوانە هەقیقییەی هەیە، درێژە بە كارەكانمان بدەین.