لەدوای جەنگی دووەمی جیهانییەوە كە هەتا ئێستا دەكاتە نزیكەی هەشت دەیە، هیچ كاتێك جیهان لەناو شەڕ و ئاشووبێكی وەك ئێستا نەبووە، لەلایەك گەورەترین شەڕ ماوەی دوو ساڵە لەسەر خاكی ئەوروپا لە نێوان ڕووسیا و ئۆكرانیا هەڵگیرساوە، كە تەواوی دەوڵەتانی هاوپەیمانی باكووری ئەتڵەسی پشتگیریی ئۆكرانیا دەكەن و چەك و تەقەمەنی بۆ درێژەپێدانی ئەو شەڕە دابین دەكەن، لەلایەكی دیكەش چین لە پیشاندانی مانۆڕی ماسوولكەی سەربازی خۆی لەسەر سنووری هیندستان و دەریای باشووری چین و تەنگەی تایوان بەردەوامە، لەمەش زیاتر دوای ئەوەی لە 7ی تشرینی یەكەمی ئەمساڵدا، هێزەكانی بزووتنەوەی بەرگریی ئیسلامی (حەماس) هێرشیان كردە سەر ئیسرائیل، لە بەرانبەردا حكومەتی ئیسرائیل بڕیاری شەڕێكی سەرتاسەری دا، نەك تەنیا لە دژی غەزە و چەكدارانی حەماس، بەڵكو دژی هەر دەوڵەت و لایەنێك كە بیەوێت پشتگیریی چەكدارانی حەماس بكات، هەر بۆیە هەتا ئێستا بە شێوەیەك لە شێوەكان پریشكی ئەم شەڕە « لوبنان، سووریا، عێراق و هەرێمی كوردستان»یشی گرتووەتەوە.

هەڵوێستی فەرمیی حكومەتی عێراق بەتایبەتی لایەنە سیاسییەكانی شیعەی ناو چوارچێوەی هەماهەنگی كە حكومەتەكەی ئێستای «محەمەد شیاع سوودانی»یان پێكهێناوە، بەو جۆرەیە كە هەوڵ بدرێت عێراق لەو شەڕەوە دوور بێت و تێكەڵاوی ئەو شەڕە كاولكارییە نەبێت، ئەم هەڵوێستەی حكومەتی عێراق تا ڕاددەیەكی زۆر بە دڵی ئەمریكایە، كە ئێستا بە شێوەیەك لە شێوەكان خۆی سەركردایەتیی ئەم شەڕەی ئیسرائیل و حەماس دەكات، هەر بۆیە لەمیانەی سەردانەكەی بۆ دەوڵەتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و توركیا، «ئەنتۆنی بلینكن»ی وەزیری دەرەوەی ئەمریكا، بەبێ بەرنامەی پێشوەختە و بە بەرگی سەربازیی گوللە نەبڕەوە سەردانی بەغدای كرد و لەگەڵ محەمەد شیاع سوودانی سەرۆكی حكومەتی عێراق كۆبووە و، پاشان بەرەو توركیا بەڕێ كەوت.

ئەوەی جێگەی هەڵوەستە لەسەر كردنە، ئەوەیە كە هەر لە دوای سەردانەكەی بلینكن، محەمەد شیاع سوودانی سەردانی تارانی كرد و پاش گەڕانەوەشی لە تاران ڕاستەوخۆ سەردانی هەرێمی كوردستانی كرد و لەگەڵ سەرۆك بارزانی و نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان و مسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی كوردستان كۆبووەوە و، لە دیمەنی پێشوازی و ئەو ڕاگەیەندراوانەش كە لە دوای ئەم دیدارانە بڵاو كرانەوە، ئەوەی لێ دەخوێندرێتەوە، جیا لەوەی هەرێمی كوردستان وەك بەشێك لە دەوڵەتی فیدڕاڵیی عێراق، پشتگیریی ئەو سیاسەتە دەكات، كە عێراق و هەرێمی كوردستان لە پریشكی ئەو شەڕە دوور بن و، سنوورێكیش بۆ ئەو هەڕەشە و مەترسییانە دابنرێت، كە هەندێك لە میلیشیا چەكدارەكان بە ناوی «مقاوەمەی ئیسلامی» دەیكەن و هەڵدەكوتنە سەر بنكەكانی ئەمریكا لە عێراق و هەرێمی كوردستان. ئەم هاوهەڵویستییەی هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدڕاڵی ئەوەی لێ دەخوێنرێتەوە كە نییەتێكی باش بۆ چارەسەركردنی ئەو كێشانە هەبێت، كە لە دەرەوەی بەرنامە وەزارییەكەی حكومەتی سوودانی، كێشە و ئاستەنگی ئابووری و دارایی بۆ هەرێمی كوردستان دروست كردووە.

 

 بڕیاری نەتەوە یەكگرتووەكان ڕاگەیاندنی ئاگربەس و چارەسەری دامەزراندنی دوو دەوڵەت

دوای تێپەربوونی 20 ڕۆژی تەواو بەسەر ئەو شەڕە كاولكارییەی غەزە، ڕۆژی 27ی تشرینی دووەمی مانگی ڕابردوو، ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان بە دەنگی 120 دەوڵەتی ئەندام بڕیاری «ئاگربەس و گەڕانەوە بۆ چارەسەری دامەزراندنی دوو دەوڵەت - ئیسرائیل و فەلەستین»ی دەركرد، ئەم بڕیارەی نەتەوە یەكگرتووەكان كە مولزەم نییە، جێبەجێ بكرێت، لەلایەن ئەمریكاوە ڕاستەوخۆ ڕەت كرایەوە، ئەمەش بە بیانووی ئەوەی لە بڕیارەكەدا ئاماژە بە ڕەفتارەكانی بزووتنەوەی حەماس نەكراوە، هەروەها ئیسرائیلیش جیا لەوەی دەنگی بە بڕیارەكە نەدا، لە هەمان كاتدا توندتر درێژەی بە شەڕەكە و هێرشەكانی بۆ سەر شاری غەزە دا.

ئەم بڕیارەی نەتەوە یەكگرتووەكان «مولزەم بێت، یان مولزەم نەبێت» مەسەلەیەك نییە، بەڵكو مەغزای گرنگی ئەم بڕیارەی نەتەوە یەكگرتووەكان ئەوەیە ئەو 120 دەوڵەتەی دەنگیان بەم بڕیارە داوە، بەشی هەرە زۆریان دەوڵەتانی عەرەبی و ئیسلامین بە هەردوو دەوڵەتی عێراق و كۆماری ئیسلامیی ئێرانیشەوە.

ئەم كۆدەنگییەی دەوڵەتانی «عەرەبی و ئیسلامی» لەسەر ڕاگرتنی ئەم شەڕە كاولكارییە، هەتا ئەگەر باجەكەی ڕازیبوونیش بێت بە چارەسەری ئاشتییانەی «دامەزراندنی دوو دەوڵەت»، ئاماژەیەكی جددییە بۆ ئەوەی كە ئەگەر ئەم شەڕە پەل بكێشێت و فراوان بێت و وڵاتانی دیكە دژی ئیسرائیل دەستتێوەردانی تێدا بكەن، ئەوا هەموو ئەگەرێك بۆ ئەم شەڕە كراوە دەبێت، بە بەكارهێنانی ئەو توانا نیوكلیارییانەشی كە لەبەر دەستی ئیسرائیلدایە، ئەمەش بەو مانایەی جیاواز لە شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا كە ماوەی دوو ساڵە درێژەی هەیە و، لایەنی ڕووسی كە خاوەنی توانای نیوكلیارییە هەتا ئێستا بیری لە بەكارهێنانی نەكردووەتەوە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە كە لایەنی بەرانبەری ڕووسیا لە شەڕەكە كە سوپای ئۆكرانیایە، تەواوی توانای لوجیستیی هاوپەیمانیی ناتۆ و یەكێتیی ئەوروپای لە پشتە، گەورەترین گەنجینەی كڵاوەی نیوكلیارییش لای دەوڵەتانی ئەندامی ناتۆیە، ئەمەش وەك ئەوە وایە كە ئۆكرانیاش خاوەنی توانای نیوكلیاری بێت، بۆیە ڕووسیا كەمتر بیری لەوە كردووتەوە كە پەنا بۆ توانا نیوكلیارییەكانی لەم شەڕەدا بەرێت، بەڵام وێڕای هەموو ئەمانەش دیسان لە شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیادا، ناتوانرێت ئەگەری بەكارهێنانی توانای نیوكلیاری بە هەند وەرنەگیرێت، لەم بارەیەوە وەك بیرمەندی ئەمریكی جۆن میرشامیر لە كتێبی «دەوڵەتان چۆن بیر دەكەنەوە . ئەقڵانیەت لە سیاسەتی دەرەوە دا»، ڕاشكاوانە ئاماژەی بەوە كردووە «بە پێچەوانەی ئەوەی كە ڕۆژئاوا دەڵێن» بڕیاری پوتین بۆ شەڕی دژی ئۆكرانیا ڕەفتارێكی نائەقڵانی بووە، بەڵام ئەو بڕیارەی پوتین دای، بۆ ئەوەی ئەم شەڕە لە دژی ئۆكرانیا هەڵبگیرسێنێت، پشتی بە تیۆری ڕیالیزم بەستووە و دوای ڕاویژ و گفتوگۆیەكی زۆر و بە لەبەرچاوگرتنی هەموو ڕەهەندەكانی مەترسییەكانی بوونی ئۆكرانیا بە ئەندامی ناتۆ، ئەم بڕیارە دراوە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە بوونی ئۆكرانیا بە ئەندامی ناتۆ، وجوودی ڕووسیا دەخاتە مەترسییەوە، هەر بۆیە بەلەبەرچاوگرتنی ئەم مەترسییە وجوودییە، ڕووسیا وەك دەوڵەت بڕیاری ئەو شەڕەی داوە، بۆیە ئەگەر ڤلادمیر پوتین بگاتە ئەو قەناعەتەی كە ڕووسیا شەڕەكە دەدۆڕێنێت، ئەوا دیسان پەنابردنی ڕووسیا بۆ بەكارهێنانی توانا نیوكلیارییەكانی ئەگەرێكی دوور نابێت و، بڕیارسازانی ڕۆژئاوا دەبێت بە ئەقڵانی بیر لەوە بكەنەوە، تا چەند ئەگەری بەكارهێنانی توانای چەكی نیوكلیاری لەلایەن ڕووسیاوە بوونی هەیە.

 ئەم هۆشدارییەی میرشامیر لەسەر شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا دەیداتە دەوڵەتانی ڕۆژئاوا و ناتۆ، ئەوەیە كە لە شەڕی ئەمجارەی ئیسرائیل و حەماسدا، ئەگەری بەكارهێنانی توانا و چەكی نیوكلیاری لەلایەن ئیسرائیلەوە، ئەگەرێكی كراوەترە، لەمەش زیاتر خەریكە لە ئەگەریش دەردەچێت، چونكە ئەم بژارەیە لەناو كۆبوونەوەی حكومەتەكەی نەتانیاهۆ بە ئاشكرا ئاماژەی پێ كراوە، لەمەش زیاتر نوڤاڵ نوح هەراری (بیرمەندی جوو) زۆر بە ڕاشكاوانە لە دیمانەیەكدا لە گەڵ تەلەفزێۆنی ژاپۆنی، ئەمەی ناشاردەوە و گوتی «ئەگەری پەنابردنی ئیسرائیل بۆ بەكارهێنانی چەك و توانای نیوكلیاری، بڕیارێكە لە هەر ئان و ساتێك بدرێت، دەدرێت»، ئەوەشی لە ماوەی نزیكەی 40 ڕۆژی ڕابردووی شەڕەكە بینیویمانە سوپای ئیسرائیل بەو چەكەی پێی دەگوترێت «چەكی نەریتی»، هیچ كەمتری لەو كاولكارییە نەكردووە، كە بۆمبە نیوكلیارییەكەی ساڵی 1945 هەردوو شاری هیرۆشیما و ناكازاكی ژاپۆنی كاول كرد.

لەلایەكی دیكەشەوە كە سەیری ئاراستەی سیاسەتی ئەمریكا دەكەین، دەبینین، هەر لە یەكەم ڕۆژی ئەم شەڕەوە، بە ئاشكرا سەركردایەتیی ئەم شەڕە دەكات و، خۆی بڕیار دەدات، بەوەی ئیسرائیل ئاگربەس ڕابگەیەنێت، یان نە، هەروەك لە كۆتایی هەفتەی ڕابردوو جۆزیف بایدنی سەرۆكی ئەمریكا فەرزی كرد، كە دەبێت ڕۆژانە ئیسرائیل چوار كاتژمێر ئاگربەس ڕابگەیەنێت، ئەمەش لە پێناوی ئەوەیە كە هاووڵاتیانی سڤیلی غەزە بتوانن لە باكووری غەزەوە بەرەو باشوور بڕۆن.

هەڵوەستەكردنمان لەسەر مەترسییە نەبینراوەكانی ئەم شەڕە كاولكارییە لەو خاڵەوە سەرچاوە دەگرێت، كە ڕۆژی 7ی تشرینی یەكەمی 2023 بوو بە خاڵی كۆتایی تەواوی سیستمە كۆنەكەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەو سیستمەی پێی دەگوترێت «سیستمی كیسنجەر بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست»، كە دیپلۆماتی ئەمریكیی بە ڕەگەز جوو «مارتین ئەندیك» لە ساڵی 2021 كتێبێكی 800 لاپەڕەیی لەسەر ئەو سیستمە نووسی و داوای دەكرد، پێویستە سیاسەتی ئەمریكا بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بگەڕێتەوە بۆ ناو سیستمەكەی كیسنجەر و كۆڵەگەی ئەو سیستمەش بریتی بوو لە «ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی وڵاتانی عەرەبی لەگەڵ ئیسرائیل و چارەسەركردنی كێشەی ئیسرائیل و فەلەستین بە دانوستاندن و لە چوارچێوەی بڕیارەكانی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی»، بەڵام وەك لە ماوەی نزیكەی ئەم چل ڕۆژەی ئەم شەڕە دەیبینین، نەك تەنیا ئیسرائیل بڕیاری داوە، كە دەبێت ئەم كێشەیە بە شەڕ و كۆتاییهاتنی حەماس و داگیركردنی غەزە كۆتایی بێت، بەڵكو ئەمریكا و هاوپەیمانەكانیشی توندتر لە ئیسرائیل جەخت لە چارەسەری سەربازی دەكەن و بە هەموو شێوەیەك چارەسەری ئاشتی و ئاگربەس ڕەت دەكەنەوە.

 

  چاو بە چاو. ددان بە ددان ئەو بنەمایەی ئەم شەڕە بەڕێوە دەبات

مەهاتما گاندی لەسەر پیادەكردنی بنەمای «چاو بە چاو. ددان بە ددان و دەستپێشخەر زاڵمە»، لە شەڕدا دەڵێت: ئەگەر ئەمە بووە بنەمای شەڕ، مانای وایە كەرامەتی مرۆڤ بوونی نامێنێت و هیچ شتێك نامێنێت دەستی بۆ نەبرێت و كارەساتی گەورە دێتە ئاراوە، ئەوجا بۆ ئەوەی ڕێگە لەو كارەساتە بگیرێت، دەبێت پەنا بۆ لێبوردەیی ببرێت و بە ئەقڵ كێشەكان چارەسەر بكرێت، نەك بە تۆڵەسەندنەوە». ئەوەی مایەی نیگەرانییە لە شەڕی ئیسرائیل و حەماس، ئەوەیە كە ئەو لۆژیكە بوونی نەماوە، لە ئێستادا نەك هەر بڕوای بە چارەسەری ئاشتییانەی كێشەی فەلەستین و ئیسرائیل نییە، بەڵكو ئاگربەسیش ڕەت دەكاتەوە و پلان بۆ بەڕێوەبردنی شاری غەزە لە دوای پاكتاوكردنی لە چەكدارانی حەماس، لەمەش زیاتر ئیدارەی ئەمریكاش بڕیاری داوە، لەسەر هەمان بنەمای «چاو بە چاو» مامەڵە لەگەڵ ئەو گرووپ و میلیشیانە بكات، كە بە ناوی «مقاوەمەی ئیسلامی» هێرش دەكەنە سەر بنكە و بارەگاكانی ئەمریكا لە وڵاتانی ناوچەكەدا.

لێرەوە شرۆڤە و مەزندەی سیاسی بۆ چارەنووسی ئم شەڕە دەستەوستان دەبێت و، دەبێت خوێندنەوەیەكی سەربازی بۆ بكرێت، ئەمەش بەو مانایەی پێویستە هەر لە سەرەتاوە چەمكی «شەڕ» لە چەمكی «جەنگ» جیا بكرێتەوە، لەم چوارچێوەیەدا پسپۆڕانی سەربازی پێیان وایە كە بڕیاردان لە « شەڕ» بڕیارێكی سیاسییە و دەوڵەت ئەو بڕیارە دەدات، لەبەر ئەوەی بڕیاری جەنگ مامەڵە لەگەڵ چارەنووسی وڵات دەكات، بەڵام بڕیاری شەڕ ژەنڕاڵەكانی سوپا دەیدەن، لەبەر ئەوەی مامەڵە لەگەڵ گۆڕەپانی شەڕەكە دەكەن، هەر بۆیە كاتێك دەوڵەت لەسەر بنەمای بەڕێوەبردنی جەنگ، بڕیاری شەڕ دەدات، ئیدی هەموو چارەسەرێك لە دەنگی بۆمبەكاندا دەزرنگێتەوە.

لە مێژووی تەنیا چوار دەیەی ڕابردووی ئەم جیهانەی ئێستامان، واتە لە سەرەتای هەشتاكانی سەدەی ڕابردوو تا ئێستا، مرۆڤایەتی شاهیدی چەندین شەڕی گەورەیە، كە بڕیاری ئەو شەڕانە لەسەر بنەمای بەڕێوەبردنی جەنگ دراون، لەوانە:

1- داگیركردنی ئەفغانستان لەلایەن یەكێتیی سۆڤیەتی پێشووە.

یەكێتیی سۆڤیەتی پێشوو، لە سەرەتای هەشتاكانی سەدەی ڕابردوو گەیشتە ئەو قەناعەتەی ئەگەر ئەفغانستان داگیر نەكات و حكومەتێكی كۆمۆنیستی ئەو وڵاتە بەڕێوە نەبات، ئەوە ئاسایشی سۆڤیەت دەكەوێتە مەترسییەوە، هەر بۆیە لە ماوەیەكی كورتدا سوپای سۆڤیەت توانی ئەو جەنگە یەكلایی بكاتەوە و، لە كابولیش حكومەتی كۆمۆنیستی دابمەزرێنێت، بەڵام لەبەر ئەوەی شەڕەكە كۆتایی نەهاتبوو، لە دوای هەشت ساڵ و لەژێر گوشاری شەڕی پارتیزانیی ئیسلامییەكاندا ناچار بوو ئەفغانستان بەجێبهێڵێت، ئاكامی ئەم شەڕە بۆ یەكێتیی سۆڤیەتی پێشان ئەوە بوو، دوای نزیكەی سێ دەیە لەبەر یەك هەڵوەشا، بۆ ئەفغانستانیش نزیكەی لە هەمان بەرواردا، ئەوە بوو، ڕێكخراوی تیرۆریستیی ئەلقاعیدە دامەزرا و، ئەو حكومەتە ڕووخێندرا كە سۆڤیەت پشتگیری دەكرد و، دەوڵەتی ئیسلامیی ئەفغانستان دامەزرێنرا.

2- ڕووخاندنی حكومەتەكەی تاڵیبان و داگیركردنی ئەفغانستان لەلایەن ئەمریكا و هاوپەیمانیی سەربازیی ناتۆوە.

لە دوای هێرشە تیرۆریستیەكەی ڕێكخراوی ئەلقاعیدە لە 11ی سێپتەمبەری 2001 بۆ سەر هەر دوو باڵاخانەی ڕێكخراوی بازرگانیی نێودەوڵەتی لە مەنهاتن، جۆرج دەبلیو بوش سەرۆكی ئەو كاتی ئەمریكا، هەر چەند كاتژمێرێك دوای ڕوودانی ئەو كارەساتە، بە بڵندگۆیەكەوە لەناو داروپەردووی ئەو كارەساتە گەورەیە بە جیهانی ڕاگەیاند «ئەوەی لەگەڵ ئێمە نەبێت، وەك دوژمن لە قەڵەمی دەدەین»، لەمەش زیاتر ئیدارەی جۆرج بوش توانی ئەنجوومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی بگەیەنێتە قەناعەت بۆ ئەوەی بڕیارێكی نێودەوڵەتی دەربكات و شەرعییەت بە هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی «هاوپەیمانیی ناتۆ بە سەركردایەتیی ئەمریكا» بدات، بۆ ئەوەی حكومەتەكەی تاڵیبان بڕووخێنێت و ئەفغانستان داگیر بكات و، پاشانیش لە چوارچێوەی كۆنگرەی «بۆن» لە ئەڵمانیا توانرا پەرلەمان «لۆیاجارگە» دابمەزرێنن و ئەحمەد كارەزایش بۆ سەرۆكی حكومەتی كاتیی ئەفغانستان دەستنیشان بكەن، بەڵام هەر لە 2001ـەوە تا 2021 كە ئەمریكا و ناتۆ لە ئەفغانستان كشانەوە، شەڕی ئەفغانستان كۆتایی نەهات و ئامانج لە بەرپاكردنی ئەو شەڕە ئەوە بوو حكومەتی تاڵیبان بڕووخێنێن، بەڵام ئەوە ماوەی دوو ساڵە جارێكی دیكە تاڵیبان حكومەتی ئەفغانستان بەڕێوە دەبات.

3- بڕیاری هاوپەیمانیی ئارەزوومەندانە «ئەمریكا، بەریتانیا، ئوسترالیا و...هتد» بۆ ڕووخانی ڕژێمی سەدام حسێن لە عێراقدا.

لەگەڵ ئەوەی ئێمە وەك «گەلی كوردستان» زۆر دڵخۆش بووین بە بڕیاری ئەمریكا بۆ ڕووخانی ڕژێمی سەدام حوسێن و ئومێدی زۆر گەورەمان لەسەر هەڵچنی بوو و، بە پرۆسەی ئەم شەڕەمان دەگوت «پرۆسەی ئازادكردنی عێراق لە دیكتاتۆریەت»، بەڵام وەك سەرۆك بارزانی لە بەرگی شەشەمی «بارزانی و بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كورد» زۆر ڕاشكاوانە ئاماژەی پێ كردووە، ئەمریكا ئامانجی ئازادكردنی عێراقی نەبووە لە دیكتاتۆریەت، بەڵكو ئامانجی داگیركردنی عێراق بووە و بۆ شەرعیەتدانیش بەم داگیركارییە بە بڕیارێكی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی خۆی كرد بە «داگیركار».

ئەمریكا نەك هەر نەیتوانی شەڕی عێراق بباتەوە و حكومەتێكی تا ڕاددەیەك بەهێز و باش بۆ عێراقییەكان دابمەزرێنێت، بەڵكو لە ساڵی 2008ـەوە بیری لەوە دەكردەوە، چۆن هێزەكانی لە عێراق بكشێنێتەوە و، كاتیك لە كۆتایی 2011 هێزەكانی لە عێراق كشاندەوە، ڕۆژنامەنووس «نید پاركەر» بەرپرسی ئاژانسی «ئاسوشیتد پرێس» لە بەغدا وتارێكی لە گۆڤاری فۆرن ئەفێرس بە ناونیشانی «ئەوەی بەجێمان هێشت، ئەوەیە جیهان پێشوازی لە دەوڵەتێكی فاشیل دەكات»، ئەم وتارە كە تەنیا چەند مانگێك دوای كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا نووسراوە، ئاماژەیە بۆ ئەوەی كە ئەمریكا دەوڵەتێكی فاشیلی لە عێراقدا دامەزراندووە و هەتا ئێستا تەواوی گەلانی عێراق باجی ئەو دەوڵەتە فاشیلە دەدەن.

4- بڕیاری 7ی تشرینی یەكەمی 2023ی حكومەتەكەی نەتانیاهۆ بۆ داگیركردنی غەزە و كۆتاییهێنان بە چەكدارانی حەماس.

لە دوای شەڕی 18 ڕۆژەی تشرینی یەكەمی ساڵی 1973وە هەتا ئێستا حكومەتی ئیسرائیل (ئەوجا هەر كەسێك سەرۆكی حكومەت بێت)، بڕیاری لەو شێوەیەی نەداوە كە ئەمجارە لە شەڕی غەزە بڕیاری لەسەر دراوە، هەروەها ئەو قسانەشی كە بەرپرسانی حكومەتی ئیسرائیل بە ئاشكرا لەناو كۆبوونەوەكانی حكومەت دەیكەن و كۆنگرە ڕۆژنامەواكەنیاندا دەیخەنە بەردەم ڕای گشتیی جیهانی، لە ساڵی 1948ـەوە تا 7ی تشرینی یەكەمی ئەمساڵ، هیچ بەرپرسێكی ئیسرائیلی بەو جۆرە ڕق و كینەیە لێدوانی نەداوە، بەپێچەوانەوە ئیسرائیل هەر داوای كردووە، پەیوەندییەكانی لەگەڵ دەوڵەتی فەلەستین ئاسایی بكاتەوە و ددان بە بوونی دەوڵەتی ئیسرائیلدا بنێن. بەڵام ئەمجارە لێدوانەكان گەیشتووەتە ئەو ئاستەی كە سەرۆكی حكومەتی ئیسرائیل بە ئاشكرا دەڵێت: «شەڕی ئەمجارە، شەڕی نێوان مەدەنییەت و بەربەرییەتە».

هەر بۆیە مەزندەكان بۆ ئەم شەڕەی ئیسرائیل دژی غەزە، بەو جۆرەیە كە لە ڕووی سەربازییەوە بۆ سوپای ئیسرائیل كارێكی زۆر دژوار نابێت و دەتوانێت غەزە داگیر بكات، بەڵام دوای داگیركردنی غەزە، ئەگەر بیەوێت هەمان سیناریۆی 20ساڵی ڕابردووی عێراق و ئەفغانستان لە غەزە دووبارە بكاتەوە، ئەوا هیچ دوور نییە، جارێكی دیكە مێژوو خۆی دووبارە بكاتەوە.

ئەوەی لەم مێژووە فێری دەبین، ئەوەیە كە ئیسرائیل و ئەمریكا و دەوڵەتانی ڕۆژئاوا لە بەرانبەر شێوازی مامەڵەكردن لەگەڵ بزووتنەوە ئیسلامییەكان بەتایبەتی ئەو بزووتنەوانەی ناویان لە خۆیان ناوە «مقاوەمەی ئیسلامی» بە هەر دوو مەزهەبی ئیسلامی سیاسیی «شیعە و سوننە»وە، خۆیان پێشوەختە ڕایانگەیاندووە كە بە هیچ شێوەیەك ئامادە نین، بە زمانی دیالۆگ مامەڵە لەگەڵ ئیسرائیل و دەوڵەتانی ڕۆژئاوا بكەن، هەتا ئەگەر ئەو هێزە ئیسلامییانە بگەنە ئەو قەناعەتەش كە بە دیالۆگ كێشەكان چارەسەر بكەن، بۆ نموونە وەك دانوستاندنەكانی نێوان ئەمریكا و هێزی تاڵیبان بە سەرپەرشتی قەتەر لە دۆحەی پایتەخت، بەڵام وەك سەرەنجام بینیمان بە كارەساتێكی گەورە كۆتایی هات و بزووتنەوەی تاڵیبان ڕێزی لە ڕێككەوتنەكە نەگرت، لە ئێستاشدا وەك ڕۆژانە گوێبیستی دەبین، جارێكی دیكە ئیسرائیل و ئەمریكا داوایان لە قەتەر كردووە، كە ببێتە ناوبژیوان و لەگەڵ سەركردەكانی حەماس بگاتە ڕێككەوتن بۆ ئەوەی بارمتەكانی هەردوولا ئازاد بكرێن.

لە ژینگەیەكی ئاڵۆز و پڕ مەترسی كە ئەم شەڕەی ئێستای ئیسرائیل و غەزەی پێدا بەڕێوە دەچێت، ڕاستە هەتا ئێستا چاوەكان هەمووی لەسەر غەزە و هێرشەكانی ئیسرائیلن بۆ سەر ئەو شارە، بەڵام مەزندەكان بەو ئاراستەیەن كە ژینگەیەكی هاوشێوەی هەشتاكانی شەڕی ئەفغانستان لە تەواوی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دێتە ئاراوە و تەنیا لە چوارچێوەی غەزە و فەلەستیندا نامێنێتەوە.

 

 هەرێمی كوردستان

لەناو گێژاوی ئەم شەڕە كاولكارییەدا

زانایانی زانست و فەلسەفەی سیاسەت هەروەها دیپلۆمات و سەرۆكی حكومەت و دەوڵەتەكان، ئەگەر لەسەر هەموو شتێك ناكۆك بن، بەڵام لەسەر ئەو چەمكە هاوڕا و كۆكن كە جیهانی ئێستا پێناسە دەكات، ئەویش «نەبوونی مەزندە و پێشبینییە بۆ ڕووداوەكان- Uncertainty»، هەر بۆیە ئەگەر تەواوی ڕووداوە سیاسییەكانی جیهان بە شەڕە كاولكارییەكانیشەوە، هیچ كەسێك نەتوانێت مەزندەی بۆ بكات، یان پێشوەختە خوێندنەوەی بۆ بكات، ئەوا هەموو ئەگەرەكان بۆ هەموو دەوڵەتانی جیهان كراوە دەبن، بۆ ئەمەش ئەگەر نموونەمان بۆ ئەم بارودۆخە هێرشەكەی 7ی تشرینی یەكەمی ئەمساڵ بێت بۆ سەر ئیسرائیل، ئەوا ئەم هێرشە تەواوی توانا گەورەكانی دەزگای هەواڵگریی «موساد»ی ئیسرائیلی خستە ژێر پرسیارەوە، ئەمە لە كاتێكدا كە دەزگای هەواڵگریی «موساد» بانگەشەی ئەوەی دەكرد، بە تەواوەتی فەزای سایبەری (نەك لەسەر ئاستی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵكو لەسەر ئاستی جیهان) كۆنتڕۆڵ كردووە. «ئیدوارد سنودن» ئەندازیارە جووەكەی دەزگای هەواڵگری ئەمریكا كاتێك لە ئەمریكا هەڵات و چووە ڕووسیا، بینیمان ڕووسیا چ دەستتێوەردانێكی گەورەی لە هەڵبژاردنەكانی نێوان «ترەمپ و هیلاری كلینتۆن» ئەنجام دا و چۆن هەموو ئیمێڵەكانی هیلاری بڵاو كردەوە. بەڵام لەگەڵ ئەم توانایە و گەورەیی ئەو دەزگایە، بێ ئاگابوو لەوەی كە چەكدارانی حەماس ئەو توانایەیان هەیە، كە پشتێنەی ئاسایشی ئیسرائیل بڕووخێنن.

لەناو ئەم بارودۆخە ئاڵۆز و پاشاگەردانییەی جیهاندا، لەسەر ئێمەش وەك هەرێمی كوردستان فەرز دەبێت كە لەڕوانگەی چەمكی «نەبوونی ڕوونی و پێشبینی بۆ ڕووداوەكان-uncertainty» هەڵسەنگاندن بۆ پێشهاتەكان بكەین و، ئەم واقیعە، قەوارە سیاسیی هەرێمی كوردستان دەگرێتەوە، بۆیە گرنگە كە هەموو ئەو ئەگەرە كراوانەی لەم شەڕە دەخوێندرێتەوە، لە بەرچاو بگیرێت.

نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان وەك هەڵوێستی فەرمیی هەرێمی كوردستان لە پاریسەوە ڕایگەیاند «بە شەڕ و كوشتار هیچ كێشەیەك چارەسەر نابێت، بۆیە ئێمە لەگەڵ ئاگربەس و چارەسەری ئاشتییانەین لەسەر بنەمای دامەزراندنی دوو دەوڵەت»، ئەمەش هەڵوێستێكی زۆر گرنگ و ئەرێنییە و 120 دەوڵەتی ئەندامی نەتەوە یەكگرتووەكان لە ڕۆژی 27ی تشرینی یەكەمی 2023 لە نەتەوە یەكگرتووەكان دەنگیان پێ داوە، بە هەردوو دەوڵەتی «عێراق و ئێران»یشەوە، كە دەنگیان بە بڕگەی ئاگربەسەكە داوە و تێبینیی خۆشیان لەسەر هەندیك دەستەواژەی ناو بڕیارەكە تۆمار كردووە، هەتا ئێستاش نەك هەوڵیان نەداوە، ببنە بەشێك لەم شەڕە، بەڵكو هەوڵەكانیان بەو ئاراستەیەیە كە نەبنە بەشێك لەم شەڕە و ئەم شەڕە بە زوویی كۆتایی بێت.

لە بەرانبەردا تەنیا 14 دەوڵەت دەنگیان لە دژی ئەم بڕیارە داوە، بۆ ئەوەی شەڕەكە بەردەوام بێت، هەروەها 54 دەوڵەتیش دەنگیان نەداوە، كە بەشی زۆری ئەو دەوڵەتانەش بە ئێران و عێراق و تونسیشەوە، ڕوونكردنەوەی خۆیان نووسیوە، بەوەی پشتگیری لە بڕیارەكە دەكەن بۆ ئاگربەس، بەڵام تێبینیشیان لەسەر چەند بەشێكی دیكەی بڕیارەكە هەیە.

ئەم ئاراستەیە ئەوەمان پێ دەڵێت، لە كۆی 188 دەوڵەت، 174 دەوڵەت لەگەڵ ئەوەیە كە دەبێت دەستبەجێ ئەم شەڕە ڕابگیرێت، ئەمەش مانای ئەوەیە نیمچە كۆدەنگییەكی جیهانی هەیە، بۆ ئەوەی شەڕەكە ڕابگیرێت، ئەم نیمچە كۆدەنگییە لەگەڵ ئەوەی لە ئێستا نەیتوانیوە شەڕەكە ڕابگرێت، بەڵام لە ئایندەیەكی نزیكدا كاریگەری خۆی دەبێت.

هاوهەڵوێستیی حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدڕاڵیی عێراق و سەردانی محەمەد شیاع سوودانی بۆ هەرێمی كوردستان، ئەوەی لێ دەخوێندرێتەوە، كە حكومەتی فیدڕاڵیی عێراق جیا لەوەی نییەتی ئەوەی هەیە كێشە هەڵپەسێردراوەكانی هەرێمی كوردستان و بەغدا لە چوارچێوەی دەستوور چارەسەر بكات، لە هەمان كاتیشدا مەبەستی ئەوەیە ئەو پرۆسەی دووبارە پەرەپێدانەوەی عێراق كە لە كابینەكەی سوودانی دەستی پێ كردووە، بەردەوام بێت و لەم شەڕەوە تێوە نەگلێت و بە هۆیەوە ئەم پرۆسەیە ڕابوەستێت. لەسەر ئاستی ناوخۆی پرۆسەی سیاسیی كوردستانیش، یەكڕیزیی نێوان لایەنە سیاسییەكان بەگشتی و یەكڕیزیی نێوان پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستان، هەنگاوێكی دیكەی گرنگە بۆ ئەوەی لەم قۆناغە هەستیارەدا مامەڵە لەگەڵ ئەم ڕوودا و گۆڕانكارییانە بكرێت، كە ناوچەكەی گرتووەتەوە.

ئەو گۆڕانكاری و هەژانەی ئەم شەڕەی ئیسرائیل و حەماس لەسەر ئاستی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هێناویەتە ئاراوە و پێشبینی دەكرێت گۆڕانكاریی گەورەتریش بەدوای خۆیدا بهێنێت، بۆ عێراق و هەرێمی كوردستان زۆر گرنگە لەسەر ئەم ئاراستەی پێكەوە كاركردنە بەردەوام بن، لەبەر ئەوەی تەنیا ئەم ئاراستەیە عێراق لەو شەڕە بە دوور دەگرێت و بەرەو ئاوەدانیی زیاتر هەنگاو هەڵدەگرێت.