پڕۆفیسۆر مایكڵ مۆسۆ بۆ گوڵان: دیموكراسی و گەشەی ئابووری پێكەوە هەنگاو هەڵدەگرن، بەڵام هیچیان سەرچاوەی ئەوی دیكەیان نین
مایكڵ مۆسۆ، پڕۆفیسۆری سیاسەت و ئاسایش و كاروباری نێودەوڵەتییە لە زانكۆی سەنتراڵ فلۆریدا، لە توێژینەوەكانیدا بایەخ بە پەیوەندیی نێوان هەلومەرجە ئابوورییەكان و دامەزراوە و ناكۆكییەكان دەدات و، خاوەن تیۆرێكی تایبەتە كە پەیوەستە بەوەی چۆن دەرفەتی یەكسان لە بازاڕدا بایەخ دروست دەكات بۆ لیبڕاڵ دیموكراسی و هێنانەئارای ئاشتی لە نێوان نەتەوە و دەوڵەتەكاندا. مایكڵ مۆسۆ پشتیوانی لەوە دەكات، كە وڵاتە دەوڵەمەندەكان هەوڵی ئەوە بدەن، دەرفەتی بەربڵاوی ئابووری بۆ ئەو وڵاتانە بڕەخسێنن كە كەمتر گەشەكردوون، چونكە پێی وایە ئەمە دەبێتە هۆی بەدیهێنانی ئاشتییەكی هەمیشەیی و دادپەروەرانە لەسەر ئاستی جیهان. لەم ڕووەوە گۆڤاری گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ساز كرد، كە تەوەرە سەرەكییەكانی پەیوەست بوون بە پەیوەندیی نێوان دیموكراسی و گەشە و بەرەوپێشچوونی ئابووری و ئەو پرسەی كە ئایا دەكرێت ئەزموونی وڵاتی چین -كە گەشەیەكی ئابووری بەرچاوی بەدەست هێناوە، بە بێ ئەوەی هاوشان بێت بە كرانەوەیەكی سیاسی- ببێتە بەدیلی بۆ دیموكراسی و چەند بابەتێكی دیكەی پەیوەندیدار.
* زۆر جار باس لەوە دەكرێت كە یەكێك لە لایەنە باشەكانی دیموكراسی ئەوەیە كە سەرەڕای دەستەبەركردنی ماف و ئازادییە بنەڕەتییەكان، ئەوا لە هەمان كاتدا گەشە و بەرەوپێشچوونی ئابوورییش بەدی دەهێنێت، واتە دیموكراسی و گەشەی ئابووری شان بە شانی یەكتر هەنگاو هەڵدەگرن و لە كۆتاییدا دەبنە هۆی هێنانەئارای خۆشگوزەرانی بۆ هاووڵاتییان، دید و تێڕوانینی ئێوە لەم ڕووەوە چییە؟
- لە ڕاستیدا ئەوەی دەكرێت لەم ڕووەوە ئاماژەی پێ بكەین، ئەوەیە كە ڕاستە دیموكراسی شان بە شانی گەشە و پێشكەوتنی ئابووری هەنگاو دەنێت، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئەوەی گرنگە لەبەرچاو بگیرێت، ئەوەیە كە كە نە دیموكراسی دەبێتە هۆی بەدیهێنانی گەشەی ئابووری و نە پێشكەوتنی ئابووریش دیموكراسی لێ دەكەوێتەوە. چونكە ئەوەی بەدی دەكرێت لەم ڕووەوە ئەوەیە كە لە هەر وڵاتێكی ئەم ڕۆژگارە بڕوانیت، ئەوا لە یەكێك لە قۆناغەكانیدا بە ئەزموونێكی دیموكراسیدا تێپەڕیوە، بەڵام چەند وڵاتێكی كەم توانیویانە لە وڵاتێكی كەم داهاتەوە هەنگاو بنێن بەرەو وڵاتێكی داهات بەرز. بە هەمان شێوە، چەند وڵاتێكیش هەن كە وڵاتی داهات بەرزن، بەڵام لە هەمان كاتدا وڵاتێكی دیكتاتۆری و تا ڕاددەیەك سەقامگیرن، ئێوە بڕواننە وڵاتە بە نەوت دەوڵەمەندەكانی كەنداوی فارسی.
* ئێوە توێژینەوەیەكی زۆرتان لە پەیوەندی بەم پرس و بابەتانەوە ئەنجام داوە، ئایا توێژینەوەكانی ئەم بوارە چیمان پێ دەڵێن لە بارەی پەیوەندیی نێوان دیموكراسی و گەشەی ئابوورییەوە؟
- لە ڕاستیدا توێژینەوەكانی پەیوەست بەم بوارە پەیوەندی نێوان دیموكراسی و پرسی داهاتیان یەكلا نەكردووەتەوە، بەڵام تێڕوانینی خۆم ئەوەیە كە ئەم دوو پرسە شان بە شانی یەكتر دەڕۆن، چونكە ئاشكرایە پرسی بازرگانی و بزنێس پێویستی بە سەروەریی یاسا و بوونی حكومەتێكی بەرپرس هەیە، ئەویش بۆ جێبەجێكردنی گرێبەستە تایبەتییەكان، نموونە و بەرجەستەبوونی هەلومەرجێكە كە تێیدا دەوڵەتەكە خاوەن داهاتێكی بەرزە. چونكە هیچ كەسێك متمانە بە كەسێكی بیانی ناكات كە ئەو پابەندبوونانە جێبەجێ بكات، كە بە هۆی ئەنجامدانی گرێبەستێكەوە كەوتووەتە ئەستۆی، بەڵام دەكرێت متمانەیان بەوە هەبێت كە حكومەتەكانی كەسە بیانییەكان ئەم كەسە ناچار دەكەن، بەوەی پابەندبوونەكانی خۆی جێبەجێ بكات، ئەگەر هەوڵی پاشگەزبوونەوەی دا. واتە ئەگەر حكومەتێكی لەم چەشنەمان نەبێت، ئەوا بواری كار و بازرگانی سنووردار دەبن و خەڵكی تەنیا لەگەڵ ئەو كەسانەدا مامەڵە دەكەن، كە دەتوانن متمانەیان پێ بكەن.
* ئێوە لە وەڵامەكەتاندا و بۆ سەلماندنی پەیوەندیی نێوان دیموكراسی و گەشەی ئابووری ئاماژە بە گرنگبوونی سەروەریی یاسا و ڕێزگرتن لە گرێبەستەكان دەكەن، ئایا ئەگەر سیستمێكی یاسایی بەهێز هەبوو و زەمانەتی جێبەجێكردنی گرێبەستە بازرگانییەكان بكات، ئایا ئەمە خۆی لە خۆیدا سەردەكێشێت بۆ ئەوەی دەوڵەتەكە ببێتە دەوڵەتێكی خاوەن داهات بەرز؟
- لە ڕاستیدا ناتوانین بڵێین كە زەمانەتی جێبەجێكردنی گرێبەستەكان خۆی لە خۆیدا و بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ دەبێتە هۆی ئەوەی ئاڵوگۆڕ بەسەر ئابووری وڵاتەكەدا بهێنێت و لە بارێكی داهات نزمەوە بیكاتە خاوەن ئابوورییەكی داهات بەرز، چونكە دەبێت ئەوەمان لەبەرچاو بێت، كە پێویستە لە هەمان كاتدا هاووڵاتییان ئەو ئامرازانەیان لەبەر دەستدا بێت كە بە هۆیانەوە بتوانن سوودمەند بن لە گرێدان و ئەنجامدانی گرێبەست لەگەڵ كەسە بیانییەكاندا. كەواتە لەم ڕوانگەیەوە دەكرێت بڵێین: ستراتیژیەتی سەركەوتوو بۆ ئەوەی وڵاتەكە لە باری داهات نزمەوە بەرەو دۆخی داهات بەرز ببەین، هەر دوو هەوڵەكە لە خۆدەگرێت لە یەك كاتدا، واتە پێویستە دەرفەتی بەردەوامی ئابووری بڕەخسێنرێت بۆ ئەوەی بتوانرێت گرێبەست لەگەڵ كەسانی بیانیدا ئەنجام بدرێت و، لە هەمان كاتدا سیستمە یاساییەكە متمانەپێكراو بێت، بۆ ئەوەی بە شێوەیەكی بێلایەنانە گرێبەستەكە جێبەجێ بكرێت و، لە هەمان كاتدا و بە شێوەیەكی گشتی سیستمەكە شەفاف بێت و لە ئاستی بەرپرسیارێتیدا بێت.
* ئەگەر لە ڕوانگەی ئەزموونی وڵاتانەوە لەم پرسە بڕوانین، ئایا كەیسێك هەیە كە بتوانرێت ئاماژەی پێ بكرێت، مەبەستان ئەوەیە كە وڵاتانێك هەن كە توانیبێتیان لە ڕێی ئەو ڕێكارانەی ئێوە لە وەڵامەكەتاندا ئاماژەتان پێ كرد، ببنە وڵاتی داهات بەرز؟
- بەڵێ، وڵاتانی سەنگافورە و كۆریای باشوور و تایوان توانییان ئەمە ئەنجام بدەن و ئەو ئەنجامەش بەدەست بهێنن. لە هەر سێ ئەم وڵاتانەدا سەركردە خۆسەپێنەكان برەویان بە دەرفەتی گەورە و بەربڵاو دا بۆ ئەنجامدانی گرێبەست، لە هەمان كاتدا گرێبەستەكانیان بە چەشنێكی متمانەپێكراو و بە شەفافی جێبەجێ دەكرد و، كاتێك خەڵكی ڕاهاتن لەسەر ئەوەی متمانە بە بیانییەكان بكەن بۆ ئەوەی گرێبەستیان لەگەڵدا ئەنجام بدەن، ئەوا هۆشیاریشیان زیادی كرد و دركیان بەوە كرد، ئەگەر پابەندبوونی درێژخایەن بخەنە ئەستۆی خۆیان لە ڕێی ئەنجامدانی گرێبەستەكانەوە، ئەوا پێویستە هەندێ میكانیزم لە ئارادا بن، بۆ ئەوەی حكومەتەكانی داهاتووش زامنی جێبەجێكردنی پابەندبوونەكانی نێو گرێبەستەكان بكەن. لێرەدا دەبێت جەخت لەسەر ئەوە بكەینەوە، كە تاكە میكانیزمێك كە بتوانێت ئەم دەرئەنجامە بەدەست بهێنێت، بریتییە لە سەروەریی یاسا لە سایەی دیموكراسیدا. واتە كاتێك پاڵپشتیی كۆمەڵایەتی بۆ بەرپرسیارێتی دیموكراسی بە شێوەیەكی زەقتر و بەرچاوتر چەسپی، ئەوا ئەم وڵاتانە توانییان سەركەوتوو بن لە ڕاكێشانی ڕێژەیەكی گەورەی وەبەرهێنانی دەرەكی و ناوخۆیی، كە ئەمەش گوڕ و تینێكی زیاتری دا بە پرۆسەی ئاڵوگۆڕ و هەنگاوهەڵگرتن لە قۆناغی دیكتاتۆرییەتی داهات نزمەوە بەرەو دیموكراسییەتی داهات بەرز.
* بەڵام ئەگەر ئێمە لەم ڕووەوە ئاماژە بە ئەزموونی وڵاتی چین بكەین- كە ناكرێت بە سەرسوڕمانەوە لە ئەدای ئابووریی ئەم وڵاتە نەڕوانین-، ئەوا ئەوەی بەدی دەكرێت ئەوەیە كە لە سەر ئاستی سیاسی ڕژێمێكی خۆسەپێن و تاكڕەوی هەیە و حوكمڕانیی ئەو وڵاتە دەكات، بەڵام لە بواری ئابووریدا هێزێكی هەڵكشاوە و پێشكەوتنی بەرچاوی بەخۆیەوە بینیوە، ئایا پێتان وانییە ئەوەی لە چیندا ڕوو دەدات، ئەگەری ئەوە هەیە ببێتە بەدیل و جێگرەوەی دیموكراسی؟
- من پێم وانییە چین بتوانێت ببێتە مۆدێلێكی بەدیل بۆ هیچ وڵاتێكی دیكە. ئەوە ڕاستە و نكۆڵی لێ ناكرێت كە پارتی كۆمۆنیستی چین- كە پارتێكی تەواو تاكڕەوە- توانیویەتی ڕێژەیەكی گەورە و بەرچاوی گەشەی ئابووری بەدەست بهێنێت لە ماوەی سێ دەیەی ڕابردوودا، لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا دەكرێت بڵێین: چین وڵاتێكە و ئابوورییەكی داهات نزمی هەیە. چونكە ئاشكرایە كە بەدیهێنانی داهاتی بەرز پێویستی بە كەرتێكی پێشكەوتووی دارایی هەیە، كە ئێمە دەزانین، بە بێ دەستەبەركردنی سەروەریی یاسا و بەرپرسیارێتی بۆ وەبەرهێنەران كەرتی دارایی ناتوانێت بەرەوپێش بچێت و گەشە بكات. لەم ڕوانگەیەوە و ئەگەر دۆخەكە وەك ئێستا بێمێنێتەوە لە چین- كە یاسا باڵادەست نەبێت بەسەر سیاسەتدا-، ئەوا پارتی كۆمۆنیستی ئەو وڵاتە ناتوانێت بەو ئاستەی وڵاتەكە پێویستی پێیەتی وەبەرهێنانی تایبەتی ناوخۆیی و دەرەكی ڕابكێشێت و بەم شێوەیە ناتوانێت لە وڵاتێكی داهات نزمەوە بەرەو وڵاتێكی داهات بەرز هەنگاو هەڵبگرێت. ڕاستە تا ڕاددەیەك ئاسانە كە بتوانێت وەبەرهێنانێكی دەرەكی ڕابكێشێت، كە لە هەوڵی بەدەستهێنانی دەستی هەرزانی كاردا بێت بۆ دامەزراندن و خستنەگەڕی ئەو كارگەیانەی كاڵای هاوردەكردن بەرهەم دەهێنن، بەڵام زۆر زەحمەتترە وەبەرهێنانی پەیوەست بەو كەرتانە ڕابكێشێت، كە ئامانجێكی باڵاتر و بەرزتریان هەیە و پێویستیان بە پابەندبوونی دارایی درێژخایەنتر هەیە. لە دەرئەنجامی هەموو ئەوانەی كە ئاماژەمان پێ كردن، ئەوا چین ناتوانێت بگاتە بارودۆخێك كە ببێتە دەوڵەتێكی داهات بەرز، هەروەها ناتوانێت ئاوێتەی دەوڵەتە دیموكراسییە پیشەسازییەكان بێت، تاوەكو گۆڕانكاری لە سیستمی حوكمڕانیدا خۆی دا نەكات و، نەبێتە حكومەتێك كە لە ئاستی بەرپرسیارێتیدا بێت، ئەمەش پرسێكە كە پێناچێت پارتی كۆمۆنیستی چین ئامادە بێت ئەنجامی بدات.
