لەگەڵ پێشكەوتنەكانی سەردەم و هاتنەئارای سۆشیال میدیا، پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان بەردەوام بەرەوكاڵبوونەوە دەچن، بە تایبەت پەیوەندیی هاوسەران، بە گوێرەی ئامارەكان ڕێژەی جیابوونەوەكانی هاوسەران (تەڵاق) لە هەڵكشاندایە، ڕاوێژكارێكی یاساییش هۆكارەكانی بۆ سۆشیال میدیا و خراپ بە كارهێنانی تەكنەلۆژیا و چاولێكەری دەگەڕێنێتەوە. بەشداربووانی ئەم ڕاپۆرتە زیاتر شەن و كەوی ئەو پرسە هەستیارە دەكەن.

 

گوڵان: كۆمەڵایەتی

 

بە گوێرەی ڕاگەیەندراوی ئەنجومەنی باڵای دادوەریی عێراق، ڕۆژانە زیاتر لە 200 حاڵەتی جیابوونەوە تۆمار كراون، ئەمەش دەكاتە هەشت حاڵەت لە هەر كاتژمێرێكدا. هەروەها ڕێژەی جیابوونەوە لە كانوونی دووەمی ئەمساڵ بەراود بە كانوونی دووەمی پارساڵ هەزار و 844 حاڵەت زیادی كردووە.

داتاكانی ئەنجومەنی باڵای دادوەریی عێراق، باس لەوە دەكەن كە لە ساڵی 2022 نزیكەی 60 هەزار حاڵەتی جیابوونەوە لە دادگاكان تۆماركراون، بەپێی ئەو ژمارە تۆماركراوانە، بەراورد بە ساڵانی ڕابردوو ڕێژەكە بەردەوام لە زیادبووندایە.

بەپێی ئاماری ساڵی 2022ی ئەنجومەنەی دادوەریی هەرێمی كوردستان 13967 حاڵەتی جیابوونەوە تۆماركراون. هەروەها بەپێی ئاماری لێژنەكانی فەتوا لە هەرێمی كوردستان سەرجەم ئەو كێشە خێزانییانەی كە لە ساڵی 2022 ڕوویان لەو لێژنەیە كردووە، بریتی بووە لە 3148 حاڵەت ئەو كەیسانەشی كە نەتوانراوە چارەسەر بكرێت و بە تەڵاق و جیابوونەوەی كۆتایی پێهاتووە 1604 حاڵەت بوون. لە شەش مانگی یەكەمی ساڵی ٢٠٢٣ لە هەرێمی كوردستان (٧٠٥٥) حالەتی جیابوونەوەی هاوسەران تۆماركراون.

خەندە كەمال، یسپۆڕێكی بواری دەروونناسییە و هەر لەو بارەیەوە جەخت لەوە دەكاتەوە كە «هەڵكشانی ڕێژەی تەڵاق بەم شێوەیەی كە هەیە، مایەی نیگەرانییە و پێویستی بە چارەسەری خێرایە، لە پرۆسەی تەڵاق، منداڵ زەرەرمەندی یەكەمە و بێسەرپەرشت دەمێنێتەوە، چونكە لە هەندێك حاڵەتدا، نە دایك و نە باوك منداڵ بەخێو ناكەن و، ناچار منداڵەكە دەبرێتە خانەی بێسەرپەرشتان، منداڵێكیش لە سەرەتاوە تا كۆتایی، بێ خێزان و پەروەردە و گەورە بێت، هەست بە كەمی دەكات، ئەم نەقشەش بو نەوەكانی داهاتوو لەگەڵی دەڕوات، واتە تاكێكی باش و پەروەردەكراو دەبێت، بێ نازی دایك و باوكی و دەیان تاكی دیكەی وەك خۆی دروست دەكات».

ئەو دەروونناسە، پێداگری لەسەر ئەوە دەكات كە: «هۆكاری زۆری ڕێژەی تەڵاق بۆ موبایل و ئینتەرنیت و سۆشیال میدیا و چاولێكەری و بێ تەحەمولی ژن و پیاوەكان دەگەڕێتەوە»، هاوكات دەڵێت: «هەندیك پیاو، یان ژن لەبەر هۆگریی بە مۆبایل و ئینتەرنێت ئەركی هاوسەری و دایك و باوكایەتییان لە بیر چووتەوە، ئەوەندەی موبایلەكەیان لا گرنگە، مێرد و منداڵ، یان ژن و منداڵەكەیان لا گرنگ نییە، لە كاتێكدا هەم ژن و هەم پیاو، هەمیش منداڵ پێویستیان بە گرنگیپێدان و كات بۆ تەرخانكردنە، لە لایەكی دیكەوە، بەداخەوە ئێستا ئامێرە ئەلیكترۆنییەكان و مۆبایل و ئینتەرنێت، كارئاسانیی زۆریان بو خیانەتكردن كردووە، كە هۆكارێكی سەرەكیی تەڵاق و تێكچوونی شیرازەی خێزانە».

حاجی عزەددین، ڕاوێژكاری یاساییە و سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «هاوسەرگیری گرێبەستێكە بۆ دروستكردنی پەیوەندییەكی پیرۆز و دروستكردنی خێزان و ژیانێكی ئارام كە لە سایەیدا، ژن و مێرد بە ئاسوودەیی و خۆشگوزرەانی ژیانی هاوبەشی نێوانیان بەردەوامی پێ بدەن و، ببنە هەوێنی دروستكردنی كۆمەڵگەیەكی پێشكەوتوو. بۆ چارەسەركردنی هەر كێشەیەكیش كە لە نێوانیاندا ڕوو دەدات، بە درێژایی ژیانی هاوسەریەتی، پێویستە لەسەرخۆ و ژیرانە گفتوگۆ لەگەڵ یەكتردا بكەن، بۆ ئەوەی ئەم پەیوەندییە پیرۆزە بە ئارامی و دوور لە توندوتیژی بەردەوامی هەبێت، بەڵام ئەگەر ئەم ژیانە هاوبەشە ئاستەم بوو، بەردەوامی پێ بدرێت، یان كێشەكەی نێوانیان وەك دوابژاردە هیچ چارەسەرێكی نەبوو، دەتوانن لە یەكتر جیا ببنەوە، بەپێی ئەو دەسەڵاتەی پیاو هەیەتی بۆ تەڵاقدانی ژنەكەی، یان ئەگەر دەسەڵاتی تەڵاق لە دەستی ژن خۆی بێت، یان داوای جیابوونەوە بكەن، لە ڕێگەی دادگا. ئەمەی دوایی بۆ هەر دووكیان دەستەبەرە لە ڕووی یاسایی و، لەكاتی بوونی بەڵگە و هۆكارەكان دەتوانن پەنای بۆ ببەن».

ئەو ڕاوێژكاری یاساییە ڕای وایە، «تەڵاق بە ناحەزترین حەڵاڵ دادەنرێت لەلای خودای گەورە، بە هەمان شێوە لە كۆمەڵگە ڕەت كراوەیەوە،بەڵام دوایین چارەسەریشە بۆ كێشەكانی نێوان ژن و مێرد».

گوتیشی: «بەپێی ئامارە فەرمییە ڕاگەیەندراوەكان دەركەوتووە، ڕێژەی گەورەی حاڵەتەكانی تەڵاق كە ڕووی داوە لە ماوەی چەند ساڵی ڕابردوو، لە دەرەوەی دادگا بووە، واتە لە ڕێگەی مامۆستایانی ئایینی، یان ئارەزوومەندانە و بە ئاگاداریی پارێزەر، یان كەسوكار بووە، لەمەشدا ژنان زەرەرمەندی یەكەم بووە،‌ بە هۆی دەستهەڵگرتنی لە هەموو ‌مافەكانی خۆی، یان بەشێكی زۆری لە بەرانبەر تەڵاقدانی لەلایەن مێرد، هەروەها بەپێی ئامارەكانی ئەنجومەنی باڵای دادوەری عێراق و ئەنجومەنی باڵای دادوەری لە هەرێمی كوردستان لە ساڵی ٢٠٢٢ لە عێراق (٥٩٩٤٤) و لە هەرێمی كوردستان (١٣٩٦٧) حاڵەتی تەڵاق و جیابوونەوە تۆمار كراون. لە شەش مانگی یەكەمی ساڵی ٢٠٢٣ لە هەرێمی كوردستان (٧٠٥٥) حاڵەتی تەڵاق و جیابوونەوە ڕووی داوە كە بە فەرمی لە دادگاكان بڕیاری یەكلابوونەوەیان دراوە.

• ڕێژەی تەڵاقی دەرەوەی دادگا (دەرەكی) بەپێی ئامارەكان ساڵانە بەردەوام لە زیادبوون بووە و، یەكێك لە هۆكارەكانی درێژخایەنی ماوەی یەكلاكردنەوەی دادخوازیەكانە لە دادگا و لەلایەكی دی، چارەسەرنەكردنی كێشەكانە كە بووەتە هۆی ئەوەی هەردوو لایەن (ژن و مێرد) بڕیاری كۆتایی بدەن بۆ تەڵاق یان جیابوونەوە، هەروەها هاوسەرگیری لە تەمەنی منداڵی (پێشوەخت) بووە‌».

 حاجی عزەددین، جەخت لەوە دەكاتەوە كە «پرسێكی گرنگی وەك هاوسەرگیری و تەڵاق، پێویستە بە یاسا‌ ڕێك بخرێت و ئەم بابەتە تەنیا لە دادگاكان ئەنجام بدرێن، ئەمەش بە دەرچوواندنی یاسایەكی تایبەت، یان هەمواركردنەوەی یاسای باری كەسی بەركار، بە زیادكردنی چەند ماددەیەك بە مەبەستی ڕێكخستنی كاری مامۆستایانی ئایینی بۆ ئەنجامدانی گرێبەستی هاوسەرگیری وحاڵەتەكانی تەڵاق لە دەرەوەی دادگاكان (المأذون الشرعي) هەبێت».

وەك ئەو یاساناسە باسی كرد، «دەرچوواندنی پەیڕەوێكی تایبەت بۆ نووسینگەكانی توێژینەوەی كۆمەڵایەتی لە دادگاكان بە پێویست دەزانرێت، بۆ ڕێكخستن و كاراكردنی كارڕاییەكانی توێژینەوەی كۆمەڵایەتی، بۆ ئەوەی توانادار بكرێن، لە فەراهەمكردنی كەشێكی گونجاو بۆ ئاشتكردنەوە و ئاشتەوایی لە نێوان ژن و مێرد و چارەسەركردنی ئەو گرفتانەی بوونەتە پاساو، یان كێشە بۆ تەڵاق، یان جیابوونەوە».