ماریانا چارۆنتاكی، وانەبێژی باڵایە لە بواری سیاسەتی نێودەوڵەتی لە زانكۆی لینكۆڵن (سكووڵی زانستە كۆمەڵایەتی و سیاسییەكان). وەك بەڕێوەبەری یەكەی دیراساتی نێودەوڵەتیی كوردستان (٢٠١٦-٢٠١٩) لە زانكۆی لێستەر كاری كردووە. ئەندامی ئەنجومەنی ئەمیندارانی سكووڵی لەندەن بۆ ئابووری و زانستە سیاسییەكان و كۆمەڵەی دیراساتی نێودەوڵەتی بەریتانییە و بەشدارە لە ڕێكخستنی كۆمەڵەی كاری سیاسەتی نێودەوڵەتی سەر بە كۆمەڵەی دیراساتی نێودەوڵەتیی بەریتانی. هەروەها هاوەڵی توێژینەوەیە لە زانكۆی سۆران (هەولێر - عێراق). وەك ڕاوێژكاریش لە باڵیۆزخانەی عێراق لە ئەسینا (یۆنان، 2011-2012) كاری كردووە.

 ماریانا توێژینەوەی لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەنجام داوە، لە بواری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا، هەروەها توێژینەوەی چڕی كاری مەیدانی ئەنجام داوە (لە 2007ـەوە تاوەكو ئێستا). توێژینەوەكانی پەیوەستن بە تیۆرەكانی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان و شرۆڤەكاریی سیاسەتی دەرەوە و توێژینەوەی ناوچەكە بە چڕكردنەوەی سەرنجەكانی لەسەر كارلێكی نێوان دەوڵەت و قەوارە نادەوڵەتییەكان، هەروەها تێگەیشتنی تیۆری لەبارەی قەوارە نادەوڵەتییەكان و پێگەی سیاسەتی نێودەوڵەتییەوە. نووسەری چەندین كتێبیشە لە نێویاندا «كورد و سیاسەتی دەرەكیی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا: پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ساڵی 1945ـەوە (ڕوتلێدج، 2011)» و «ئێران و توركیا: بەشداریی نێودەوڵەتی و هەرێمایەتی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست (ئای ب توریس، 2018)» و هاونووسەری كتبێی «نەخشەسازیی كاراكتەرە نادەوڵەتییەكان لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا (سپرینگەر، 2022)» بووە، توێژینەوەكانیشی لە چەند گۆڤار بڵاو كردووتەوە، لە نێویاندا (هارڤارد ئەنتەرناشناڵ ڕیڤیو، كامبریدج ڕیڤیو ئوف ئنتەرناشناڵ ئەفێرز، ئنتەرناشناڵ پۆلەتیكس جۆرناڵ، سێرد وێڵد كوارتەرلی، بریتیش جورناڵ ئۆف میدڵ ئیسترێن ستەدیس و چەند گۆڤاری دیكە). گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجام دا، لە بارەی گرنگ و بایەخی ئەو نەخشە ڕێگایەی كە نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان خستوویەتیە ڕوو.

 

* ئاشكرایە عێراق گیرۆدەی چەندین ئاڵنگاری و پشێویی گەورە بووەتەوە، هەروەك لە ڕابردودا بەدیمان كردووە، ئەم وڵاتە چەندین جار بەرەو هەڵدێڕی داڕووخان چووە، ئایا تا چەند دەستپێشخەرییەكانی هاوشێوەی دەستپێشخەرییەكەی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان، كارێكی بە پەلە و پێویستن بۆ گۆڕینی بارودۆخەكە بە ئاراستە و ئاقارێكی باشتردا؟

- لەم ساتەوەختەدا هەلومەرجی سیاسیی عێراق لە بارێكی هەستیاردایە و دەكرێت بەراورد بكرێت بە بارودۆخی دوای شەڕی عێراق لە ساڵی 2003، ئەمەش تەنیا پەیوەست نییە، بەو ڕاستییەی كە دوای 20 ساڵی ڕەبەق پێویستە هەر لایەنێكی سیاسی بزانێت، چ ڕۆڵێكی هەیە و ئەم ڕۆڵەش ئەدا بكات، بەڵكو لە هەمان كاتدا پەیوەستە بە شێوازە گۆڕدراوەكانی پەیوەندییە هەرێمایەتی و نێودەوڵەتییەكانەوە، كە گەڕاندنەوەی ئارامی و ئاسایشی ناوخۆیی دەكەنە شتێكی حەتمی ئەگەر عێراق بیەوێت وەك یەكێك لە دوو دەوڵەتە سەرەكییەكەی نێو جەرگەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ڕۆڵێكی باڵادەست و سەربەخۆ پیادە بكات لە ناوچەكەدا. بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی ئاماژەمان پێ كرد، ئەوا پێ دەچێت، بنیادنانی سیستمێكی دیموكراتی كاری لە پێشینە بێت و دەرفەتێك بێت كە نابێت بەفیڕۆ بدرێت، لە پێناو گرتنەبەری سیاسەتێكی بەسەرچوو و درێژەپێدانی جیاوازییەكاندا. دەستووری عێراقی ساڵی 2005 بەرجەستەبوونی یەكەم هەوڵ بوو بە ئاراستەی دەستەبەركردنی بەشداریی دەستەجەمعی و نوێنەرایەتیكردنێكی گشتگیر. هەر چۆنێك بێت، هێشتا پرسەكانی پەیوەست بە پەراوێزخستن و جێبەجێنەكردنەوە بوونەتە بەربەست لە بەردەم بەرەوپێشچوونەكاندا. لەم ڕوانگەیەوە و بە تێڕوانینی من، بانگەشەی سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان بۆ هێنانەئارای ڕێككەوتنێكی نوێ كە سەرجەم لایەنە سیاسییە عێراقییەكان پێكەوە كۆ بكاتەوە، ئاماژەیە بەو هەنگاوانەی دەگیرێنەبەر بە ئاراستەی جێبەجێكردن، ئەمەش ئاماژەیە بە درێژەدان بەو گوڕ و تینە بەهادارەی كە دەستووری عێراق هێنایە ئاراوە. لەگەڵ ئەوەشدا ئەم دیدگا و تێڕوانینە پێویستی بە پلانێكی ستراتیژیی جددی و یەكگرتوو هەیە كە دابەش كرابێت بە سەر چەند قۆناغێكی دیاریكراودا، كە هاوشان بێت بە گرتنەبەری چەند كردارێكی دەستنیشانكراو و پێوانەكراو كە تەنیا بە بەشداریی عێراقییەكانی تێكڕای وڵاتەكە بەدی دێت.

* ئایا پێت وایە ئەم نەخشە ڕێگایە ڕێچكەیەكی بەرچاوڕوون و دووربین و واقیعبینانەیە و بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی لە عێراقدا بارودۆخێكی تەواو ئاڵۆز و هەڵگیرساودایە؟ ئایا ئەگەری ئەوە هەیە ئەم نەخشە ڕێگایە سەركەوتوو بێت، سەرباری ئەو دژوارییانەی ڕووبەڕووی دەبێتەوە؟

- ئەگەر ئێمە لە ڕوانگەی مێژووی سیاسی و بەرەوپێشچوونەكانی دوای شەڕی ساڵی 2003 لەم پرسە بڕوانین، ئەوا ڕەنگە هەلومەرجی ئێستا وەك حاڵەتێكی ناواقیعی دەربكەوێت، ئەویش بە ڕەچاوكردنی ئەو ڕاستییەی كە شكست بووەتە چارەنووسی هەوڵە یەك لە دوای یەكەكان بۆ چەسپاندنی سیستمێكی سیاسی. هەر چۆنێك بێت، ئەگەر لەسەر ئاستێكی قووڵتر ئەم بابەتە تاوتوێ بكەین، ئەوا دەكرێت بڵێین: ئەو دیدگایەی پێشنیار دەكرێت تەنیا لەو پانتاییەدا واقیعبینانە و دووربینانە دەبێت كە خودی دەستوور و ئەو لایەنانە پەیوەستن بە جێبەجێكردنیەوە بواری پێ دەدەن. ئەوەی بناغەی سەقامگیرییەكی سیاسیی درێژخایەن دەستەبەر دەكات، بریتییە لە قبووڵكردنی بەرفراوان و بەربڵاوی ئەو ڕاستییەی كە بوونی دەستوورێكە و ددانپێدانانی زامنكردنی پێكەوەژیانی كورد و عەرەب لە خۆدەگرێت، دەستوور گەنجینە و دەستكەوتی هەرە باڵای عێراقە و نابێت پێشێل بكرێت. بە دڵنیاییەوە گرنگیی دەستوور و بڕگەكانی میراتێكی جەوهەرین و پێویستە عێراقییەكان شانازی پێوە بكەن و پەرەی پێ بدەن و پێی پابەند بن. لە ڕاستیدا ئەمە ئەركێكی تا بڵێی گرنگە لە هەلومەرجی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئەویش لەبەر ڕۆشنایی ئەو ئێش و ئازارە بەردەوامەی هاتوونەتە ئاراوە بە هۆی پرسە چارەسەرنەكراو و درێژخایەنەكانی ناوچەكەوە - وەك كێشەی فەلەستین لە ئێستادا- ئەویش لە كەشێكدا كە لە ڕووی مێژووییەوە شێوازی توندوتیژی و دوژمنكارانە دەهێنێتە ئاراوە بۆ چارەسەركردنی ناكۆكییەكان. لەم هەلومەرجەدا، پێدەچێت دیدگای سەرۆك نێچیرڤان بارزانی كە بە بەش بەش و لە میانەی وتارەكانیدا گوزارشتی لێ كردوون، وەك پێویست واقیعبینانە بن و تاكە ڕێچكەیەكی عەقڵانی و بەرچاڕوونانە بێت كە بكرێت بگیرێتەبەر و پیادە بكرێت، لەم ساتەوەختە دژوارانەی ناوچەكەی پێدا تێدەپەڕێت. ئەم گوڕوتینەش بەو مانایە دێت كە دەستپێشخەرییەكەی سەرۆك گرنگییەكی یەكلاكەرەوەی هەیە لە ئێستادا، ڕەنگە لە ئێستادا لایەنە جیاوازەكانی نێو سیستمە سیاسییەكە پتر ئامادە بن بۆ تێگەیشتن لە خودی دەستوور وەك دیدگایەكی دووربینانە و تاكە دەروازەیەك بۆ دەربازبوون لەو كێشە بەردەوامانەی لە ئێستادا ڕووبەڕووی نەتەوەكە بوونەتەوە. كەواتە، دەستوورەكە بریتییە لە خەڵاتی شەڕی ساڵی 2003 و ئەو دیدگا هاوشانەی لەخۆی دەگرێت بۆ وڵاتەكە و نەخشەیەكە بۆ گەلی عێراق و دەبێت جێبەجێ بكرێت. لەم ڕوانگەیەوە، ئامانجی پێكەوەژیان بە واتا دەستوورییەكەی بریتییە لە ئامانجێكی بوێرانە كە تەنیا بە كەسایەتییەكی سیاسی بەدی دەهێنرێت، كە بتوانێت كۆدەنگی و یەكترقبووڵكردنی هاوبەش دروست بكات و بنیادی بنێت. بێگومان عێراق كەیسێكی سەخت و دژوارە، بەڵام ئەم وڵاتە هێندە گرنگە كە ناكرێت ڕێ بدرێت، بخزێتە نێو پشێوی و شەڕەوە، هەروەك ئەوەی ئەمە حاڵەتەكە بووە لە ساڵانی شەستەكانی سەدەی ڕابردووەوە كە لە میانەی شەڕی دژ بە دەوڵەتی ئیسلامیدا گەیشتە لووتكە.

* ئایا پێت وایە پێویستە ئەم نەخشە ڕێگایە بەشێك بێت لە فەلسەفەیەكی گشتگیر بۆ دەستكردن بە پرۆسەیەكی گەورەی چاكسازی لە سیستمی سیاسیی عێراقی بە چەشنێك كە ببێتە هۆی یەكلاكردنەوەی هۆكارە ڕیشەییەكانی ئەم كێشە چارەسەرنەكراوانەی ئەم وڵاتە؟

- لە ڕاستیدا پێویستە ئەمە ئامانجی سەرەكیی ئەو چاكسازییە بێت كە لە سیستمی سیاسیی عێراقدا دەكرێت، لە نێویاندا داڕشتنی شێوازێكی بەدیلی حوكمڕانی، بە چەشنی كۆنفیدڕاڵی. ئەگەر عێراق، لە نێو جەرگەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا نەتوانێت گۆڕانكاری بونیادی ئەنجام بدات، بە هۆی بوونی هەمە چەشنییەكی ئیتنی لە نێو هاووڵاتییەكانیدا، كە خەسڵەتە ئایینی و ڕۆحییە وردەكان بوونەتە خەسڵەتی، ئەوا هەر هەوڵێك، یان دیدگایەك بۆ بەرەوپێشچوون لە ئایندەدا چارەنووسەكەی بریتی دەبێت لە بازنەیەكی بەتاڵی دوژمنكاری. كەواتە پێویستە هێنانەئارای گۆڕانكاریی بونیادی كاری لە پێشینەی سەركردەكان بێت، ئەگەر خواستی دەوڵەت ئەوە بێت پابەندبوونەكانی خۆی جێبەجێ بكات لە پەیوەندی بە پێكەوە ژیانەوە. بێتوانایی دامەزراوەی سیاسی بۆ لەئەستۆگرتنی ئۆباڵی بەرپرسیارێتیی جێبەجێنەكردنی دەستوور كە خواستی بنیادنانی ناوچەی حوكمڕانیی جیا بۆ دانیشتووانی لەخۆ دەگرێت، لە ژێر سایە و سێبەری عێراقدا، بۆی هەیە سەربكێشێت بۆ درێژەكێشانی ئەو كێشانەی لەئارادان، هەروەك لە دەرئەنجامی ئەزموونەكانی پەیوەست بە شێوازە فیدڕاڵییەكانی حوكمڕانییەوە دەردەكەوێت، كە بە ئاشكرا گەیشوونەتە ڕێگەیەكی داخراو. لە ئێستادا ڕوونە كە عێراق ناچار دەبێت، بۆ چاكسازیكردن لە ڕێی دووبارە وێناكردنەوەی بونیادی سیستمی سیاسی لەسەر بنەمای ئەو دەستوورەی لەئارادایە. هەر شێوازێكی حوكمڕانی كە گرووپ و پێكهاتەكانی نێو سنوورەكەی فەرامۆش بكات، یان پشتگوێیان بخات - بۆ نموونە، زۆرینەی شیعە لەگەڵ بوونی سوننە و هەرێمی داینامیكی كوردستان- چارەنووسەكەی شكستێكی مێژوویی دەبێت. مەرج نییە ئەم چاكسازییە بە مانای كۆتاییهاتنی ناكۆكییەكە بێت، یان بە واتای ئەگەری لە ئارادانەمانی ئەو هێزانە نییە كە هەوڵی ورووژاندنی ململانێ و ناكۆكی دەدەن، وەك ئامرازێك بۆ خۆپاراستن. هەرچۆنێك بێت، هێزی ئەو لایەنانەی ڕەهەندێكی ڕادیكاڵییان هەیە و لە پەراوێزدان، سنووردار دەبێت، ئەویش ڕێك لەبەر ئەوەی كە هەوڵی بەدیهێنانی پاراستن و یەكسانیی سەرجەم ئەو كاراكتەرانە دەدرێت كە لە چوارچێوەی شەڕی حوكمڕانیدا كار دەكەن. ئەو پێكەوەژیانەی لە دەستووردا چەسپێنراوە لە چوارچێوەی دەرفەتە یەكسانەكان و پابەندبوونەكاندا، دەبێتە هۆی زیادبوونی گوشارەكان لەسەر دامەزراوەی سیاسی و كەرتە پەیوەندیدارەكان بۆ ئەوەی بە پێگەیشتنەوە مامەڵە بكەن و بەرپرسیارێتیی هاوبەشی پێ بكەن لە پەیوەندی بە سەركەوتن و شكستەكانەوە، ئەویش لە دیدگای كۆمەڵگە نێودەوڵەتی و ناوخۆییەكانەوە كە پرسی بەرپرسیارێتی بەرز دەنرخێنن.

* ئێوە كتێبكتان نووسیوە لەبارەی كورد و سیاسەتی دەرەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، هەروەك دەزانن ئەمریكا لە ڕووی دیپلۆماسی و سەربازی و ئابوورییەوە لە عێراقدا قورسایی هەیە، پرسیارەكە ئەوەیە كە تا چ ڕاددەیەك ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دەتوانێت و دەیەوێت ڕۆڵێكی ئەرێنی بگێڕێت لەم ڕووەوە- واتە بۆ ئەوەی ئەم نەخشە ڕێگایە سەركەوتوو و بەردەوام بێت؟

- ئەمە پرسیارێكی جێی سەرنجە و ڕەنگە لە ئێستادا گرنگییەكی زیاتری هەبێت، ئەویش بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی لە ئێستادا چۆن سیاسەتی هەرێمایەتی بەرەو پێش دەچێت و پەرە دەستێنێت. ڕۆڵی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا لە ڕیفراندۆمدا، هەروەها هەوڵەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكان بۆ پاڵپشتیكردنی حكومەتە یەك لە دوای یەكەكان لە ڕۆژگاری دوای مالیكییەوە - پۆست مالیكی- بە ڕەچاوكردنی ئەو ڕاستییەی كە سەرۆكایەتیی وەزیران لە عێراقدا زۆنی تەقلیدیی دەستڕۆیشتوویی و توانای جیۆستراتیژی نەتەوەكەیە، ئاماژەیە بەوەی عێراق پرسێكی ناوەندی بووە لە سیاسەتی دەرەوەی ئیدارە یەك لە دوای یەكەكانی ئەمریكا، ئەمەش لە بەشێكیدا بەرجەستە دەبێت لە بنكەكانی ئەمریكا لە باكوور و كردنەوەی یەكێك لە گەورەترین- یان ڕەنگە گەورەترین- باڵەخانەی دیپلۆماسی ئەمریكی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، لە هەرێمی كوردستاندایە. كەواتە لە ئێستادا پرسیارەكە بۆ هەرێمەكە كەمتر پەیوەستە بەوەی ئایا سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا دەتوانێت، یان دەیەوێت پشتیوانی لە حكومەتی فیدڕاڵی بكات و، بەو پێیە دەتوانێت چارەسەری هەر كێشەیەك بكات كە لە ئێستادا هەبێت، یان دواتر سەرهەڵبدات لە عێراقدا، لەبەر ئەوەی لە ئێستادا ئەمە بەدی هاتووە. لە بری ئەوە پێدەچێت كێشەكە گەورەتر بێت، ئەم كێشەیەش لە بێتوانایی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكاوە سەرچاوە دەگرێت بۆ كۆنترۆڵكردنی هێزە هەرێمایەتییەكان، كە لە بەشێكیدا بە هۆی چاوپۆشینی ئەمریكاوە ئەم هێزانە بەرەو هەڵكشاون چوون، ئەم كێشەیەش لە ڕۆژگاری دوای ئیدارەی ئۆباماوە خراپتر بوو، بە هۆی پابەندبوونی بە درێژەدان بە پیادەكردنی ئەم پراكتیزەوە. لە ڕاستیدا، ئۆباما بە چەشنێكی گرنگ ڕێڕەوی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكای گۆڕی لە میانەی یەكەم خولی سەرۆكایەتییەكەیدا، ئەگەرچی لە ڕواڵەتدا ڕێچكەیەكی جێگیر هەبوو، هەروەها ئەو بۆشاییەی كە دروست بوو -ئیدی بە هۆی ستراتیژیەتەكەوە بێت، یان بە هۆی هەڵەی حیساباتەوە- هێشتا هەر لە ئارادایە و بوونی هەیە، كە پێویستە بایەخ بەم پرسە بدرێت، لە داڕشتنی سیاسەتی ئێستای دەرەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكاندا. لەبەر ئەم هۆكارە، پرسەكە ئەوە نییە كە ئایا ئەمریكا چی دەكات لە عێراقدا، كە خودی ئەمریكاش تووشی دژواری بووەتەوە لە هەوڵەكانیدا بۆ چەسپاندنی ئامانج و پڕۆژەكانی. ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ پرسیارەكە بنەڕەتییەكە و واتای ئەم كتێبە، ئەوا پرسیارەكە ئەوەیە: ئایا عێراقییەكان چی دەكەن بۆ عێراق؟ كەواتە لە بری گومانكردن لەو هەوڵانەی لە دەرەوە سەرچاوە وەردەگرن، ئەوا كارێكی بەرهەمدارترە كە سەرنجەكان چڕ بكرێنەوە لەسەر دەستپێشخەرییە ناوخۆییەكان و جێبەجێكردنیان، لە نێویاندا برەودان بەو ستراتیژیەتانەی پێكەوەژیان كە لە دەستووردا چەسپێندراون. لەبری ئەوە سەرلەنوێ سیاسەتی گومانكردن لەسەر یەكپارچەیی خاكی هەرێمایەتی بووەتە پرسێكی ڕوون لەسەر ئاستی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی. كەواتە پاراستنی عێراق لە ڕێی دەستوورەوە، ئەویش بە ددانپێدانان بە بەرپرسیارێتیی سەرجەم لایەنە سیاسییەكان لە بەدیهێنانی دەرئەنجامەكانی كە ئەمەش كارێكی بنەڕەتییە بۆ عێراق، ئەگەر بیەوێت لە نێو واقیعە جیوپۆلەتیكییەكانی ئێستادا پێگەی خۆی بدۆزێتەوە.