حوسێن كوردنەژاد، ئەندامی ئەنیستیتۆی توێژینەوە و گەشە پێدانی كوردستانە و یەكێكە لە توێژەرە دیارەكانی كوردستان و پسپۆڕە لە سیاسەتی ئابووری و پەرەپێدان، لەم بوارەدا چەندین توێژینەوەی زانستی و مەیدانیی لە سیاسەتی ئابووریی كوردستان و نەخشەی گەشەپێدان و پەرەپێدانی كوردستاندا هەیە، هەروەها یەكێكە لەو پسپۆڕانەی كە بەردەوام جیا لەوەی لە كۆڕ و كۆبوونەوەكاندا ئامادەیی هەیە و قسە و هەڵوێستی تایبەتی خۆی هەیە، لە هەمان كاتدا خۆیشی لەسەر پرسە نیشتمانی و نەتەوەیی و حوكمڕانییەكان بەردەوام كۆڕی هەیە و توێژینەوەكانی لەسەر پرسە هەستیارەكان لە كۆڕەكاندا پێشكەش دەكات، لە گفتوگۆی ئەم جارەدا (هەرێمی كوردستان و شەڕی ئابووری) بەم جۆرە دید و تێڕوانین و پیشنیار و ڕاسپاردەكانی خستە ڕوو.

 

 

پرسی هەرێمی كوردستان و شەڕی ئابووری پرسێكی گرنگە و وەك واقیعیش هەستی پێ دەكرێت، بەڵام من لەو خاڵەوە دێمە ناو ئەو باسە كە لەسەر نەخشەی ئابووریی جیهان، عێراق وەك یەك یەكەی ئابووری سەیری دەكرێت و، لە ناو ئەو یەكە ئابوورییەدا چەندین بەشی جوگرافیای جیاواز هەیە كە بریتن لە «هەرێمی كوردستان، ناوەڕاست و باشووری عێراق»، بەپێی ئەزموونیش لە دوای ساڵی 2003 ئەم سێ بەشە لە پرۆسەی تەواوكاریی ئابووریدا هاوكاری یەكتری نەبوون و سەركەوتنی بەشێكیان بە زیان بۆ بەشەكانی دیكە زانیوە، بەڵام ئەگەر لەبری ئەم بیركردنەوەیە، سەركەوتنی بەشێكیان بە سەركەوتنی كۆی پرۆسەی ئابووریی عێراق بزانیایە، ئەوا ئێستا ئابووریی هەرێمی كوردستان و عێراق لە شوێنێكی دیكە دەبوو.

ڕیشەی ئەم كێشەیە لەوەدایە لە هەردوو بەشی ناوەڕاست و باشووری عێراق سیاسەتێكی بونیادنەرانەی ئابووری لە ئارادا نەبووە، هەر بۆیە هێزی خۆیان خستووەتە سەر ئەوەی چۆن دژایەتیی هەرێمی كوردستان بكەن، ئێستا لە ناوەڕاست و باشووری عێراق گەشەی ئابووریی ئاستی پێشكەشكردنی خزمەتگوزارییەكان بۆ خەڵك لە ئاستێكی باشدا نییە، بۆیە لێرەوە كاتێك دێنە سەر ئەوەی لەو ناوچانە چ سیاسەتێكی ئابووری پەیڕەو كراوە، ئەمە دەبێتە ناوەرۆكی ئەو پرسەی ئێمە گفتوگۆی لەسەر دەكەین.

كەواتە ئێمە پێویستمان بەوەیە دیراسەتی سیاسەتی ئابووریی هەر یەك لەم بەشانە بە جیا بكەین، كە پێی دەگوترێت (Regional Study)، گفتوگۆ لەسەر ئەوە بكەین بزانین چ سیاسەتێكی ئابووری لە هەریەك لەو بەشانە پیادە دەكرێت؟ لە زانستی ئابووریدا ئەوە بناغەیە كە بپرسین: «چۆن بیر دەكەینەوە، نەك چی دەكەین»، بۆیە ئەو ئابوورییە خراپەی ئێستای عێراق هەیەتی، لە ئاكامی بیركردنەوەی هەڵە هاتووەتە ئاراوە، لایەنێكی دیكەی گرنگ بۆ گفتوگۆكردنمان لەسەر ئەم پرسە گرنگە، ئەوەیە چۆن بتوانین توێژینەوە لەسەر لایەنی دیموگرافیی ئەو وڵاتە بكەین، توێژینەوەی دیموگرافی پێمان دەڵێت: «گرفتی ئەو وڵاتە بۆ ساڵانێك كامانەن، ئەو وڵاتە چی پێ دەكرێت و چی پێ ناكرێت و چی لەتوانایدایە».

ڕێكخراوی UNDP ساڵانێك توێژینەوەی لەسەر باری دیموگرافیی دەوڵەتی عێراق كردووە، ئێمەش لە ئەنیستیتۆی توێژینەوە و پەرەپێدانی كوردستان، توێژینەوەیەكی هاوشێوەمان كردووە، ئاكامی هەر دوو توێژینەوەكە ئەوەی بۆ دەرخستووین كە دەوڵەتی عێراق تا دوو دەیەی دیكە وڵاتی میلیشیاتی چەكداری دەبێت، ئەمەش واتە هەموو سەرچاوەكانی داهاتی ئەو وڵاتە لەژێر دەستی گرووپی میلیشیا جیاوازەكاندا دەبێت، گەورەترین هەلی كار بۆ گەنجان لەلای میلیشیاكان دابین دەكرێت، كە لە ناو گرووپەكانی خۆیاندا چەكداریان دەكەن، بۆیە كاتێك وڵاتێكی وەك عێراق لەلایەن میلیشیاوە بەڕێوە ببرێت، حەتمەن شەڕ بە هەموو جۆرەكانیەوە دژی هەرێمی كوردستان بەرپا دەكەن، ئەمەش دەرەنجامێكی لۆژیكییە، چونكە چاوەڕێی ڕەفتارێكی دیكە لە گرووپە میلیشیاكان ناكرێت.

كێشەیەكی دیكەی نێوان هەرێمی كوردستان و دەسەڵاتدارانی عێراق، ئیشكالیەتی تێگەیشتنە لە سیستمی فیدڕاڵی، دەسەڵاتدارانی عێراق لە ڕوانگەی مەركەزییەت و لامەركەزییەتەوە سەیری سیستمی فیدڕاڵی دەكەن و هەر لەو ڕوانگەیەشەوە مامەڵە لەگەڵ هەرێمی كوردستان دەكەن، سیستمی فیدڕاڵی زۆر جیاوازە لە سیستمی لامەركەزی، سیستمی فیدڕاڵی لەسەر بنەمای «دابەشكردنی دەسەڵاتەكان» بونیاد دەنرێت، ئەمەش مانای ئەوەیە ئەو دەسەڵاتەی كە دەدرێتە هەرێمەكان، دەسەڵاتێكن لە دەستووردا چەسپێندراون و دەستوور پارێزەری دەسەڵاتی هەرێمەكانە و دەسەڵاتی فیدڕاڵی ناتوانێت دەستتێوەردان لەو دەسەڵاتانەدا بكات، بەڵام هەرچی سیستمی لامەركەزییەتە لەم سیستمەدا دەسەڵاتەكان هەمووی هی ناوەندە و ناوەند هەندێك لە دەسەڵاتەكانی شۆڕدەكاتەوە بۆ پارێزگاكان، هەر بۆیە تێكەڵاوكردنی ئەم دوو چەمكە، یان ئەم دوو سیستمە لە ناو ئەقڵییەتی میلیشاگەرای عێراقدا بەردەوام كێشە بۆ هەرێمی كوردستان دروست دەكات، ئەمەش نەك تەنیا كێشەی ئابووری و بڕینی پشكی هەرێم لە بودجەی عێراق، بەڵكو چەندین كێشە و گرفتی دیكە كە لە ساڵانی ڕابردوودا بینیویمانە و ئێستاش ئەو كێشانە هەیە.

بۆیە زۆر گرنگە ئێمە لە هەرێمی كوردستان بە جیاوازیی بیروبۆچوونی سیاسیمان و بە جیاوازیی نەتەوە و ئایینمانەوە، لەگەڵ عێراقدا كێشەمان هەیە و لە ناو قەیرانداین، هەروەها دەبێت ئەوە بزانین عێراق خۆیشی لە ناو قەیرانێكی ئابووریی گەورەدایە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە قەیرانی ئابووری لە ئێستادا دیاردەیەكی جیهانییە، تەنانەت دراوەكانی دەوڵەتانی یەكێتیی ئەوروپا و ژاپۆنیش بەرەو داكشانێكی گەورە دەچن، بۆیە لەم خوێندنەوە گشتگیرەدا گرنگە ئێمە ئەوەمان لە بەرچاو بێت، كە ئێمەش بەشێكین لەو قەیرانە ئابوورییە و دەبێت خۆمانی بۆ ئامادە بكەین و، ئەم قەیرانە گەورەیە لەوەدا بچووك نەكەینەوە، ئەگەر بەغدا پارەی نارد ئیدی هەموو كێشەكانمان چارەسەر دەبێت، بەڵكو دەبێت لەو ڕوانگەیەوە سەیر بكەین كە بۆ ماوەی دوو دەیەی دیكەش عێراق كێشەی زۆر گەورەی ئابووری دەبێت، هونەری داڕشتنی سیاسیەتی دروستیش ئەوەیە چۆن بتوانین سیاسەتێكی ئابووریی لۆكاڵی وا بەهێز دابڕێژین، كە بتوانین ئەو ئامانجە بپێكین كە ئێستا لە پێناویدا كاری بۆ دەكەین، ئەو ئامانجەش ئەوەیە كە هەرێمی كوردستان وەك قەوارەیەكی سیاسی و دەستووری بمێنێت و بەردەوام بێت.

بۆ سیاسەتی ئابووریی حكومەتی هەرێمی كوردستان، زۆر گرنگە دەستبەرداری ئەو سیاسەتە ئابوورییە كۆنە ببین كە 20 ساڵ پێش ئێستا ئەمریكا هێناویەتی، دەبێت لەسەر ڕێچكەی ڕیفۆرم و بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی بەردەوام بین و هەنگاو بەرەو دامەزراندنی كۆمپانیای گەورەی حكوومی هەڵبگرین، بۆ ئەوەی ئەم كۆمپانیا گەورە حكوومییە ببێتە بەردەباز و لە دەڤەرە جیاوازەكانی كوردستاندا چالاكیی بازاڕ و كۆمپانیا بچووكەكان ببووژێنێتەوە و بەرهەمیان باشتر بێت.

لە ساڵی 2011 دەوڵەتانی ئەوروپا نزیكەی دوو ترلیۆن دۆلاریان لە كۆمپانیا حكوومییەكاندا وەگەڕ خست و توانییان شەش ملیۆن هەلی كار دابین بكەن، ئەم پرۆسەیە بەرەوپێش چوو، لە ساڵی 2013 گەیشتە ئەوەی 10% كۆمپانیا گەورەكانی جیهان كۆمپانیای حكوومی بن، ئەگەر ئەو كۆمپانیانەش حیساب بكەین، كە هاوبەشن لە نێوان حكومەت و كەرتی تایبەتەدا، ئەوا ئەو ڕێژەیە بەرز دەبێتەوە بۆ 20%ی كۆی كۆمپانیا گەورەكانی جیهان. بۆیە لەم ڕوانگەیەوە وای دەبینم هەنگاوهەڵگرتنی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ دامەزراندنی كۆمپانیای حكوومی كاریگەریی زۆر باشی لە بووژانەوەی ئابووریدا دەبێت لە هەموو سێكتەرەكانی پیشەسازی، كشتوكاڵی، گەشتیاری...هتد.

هەربۆیە ئەگەر بمانەوێت ئامادەكاری بكەین بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی قەیرانێك، ئەوا دەبێت پێش هەموو شت ڤیژنێكمان هەبێت، لە چوارچێوەی ئەو ڤیژنە پێشتر ستراتیژیەتێك دابنێین بۆ ئەو ئامانجەی كە دەمانەوێت بەدەستی بهێنین، بۆیە ئەگەر ئێمە ستراتیژیەتمان هەبوو، ئەوا ئیدی ئێمە هەنگاو هەڵدەگرین بۆ پرۆسەی پلاندانان، دابەشكردنی ئەركەكان، ئەمەش واتە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەبێت لەم پلانەدا ئەركی چی بێت و حكومەتی لۆكاڵی پارێزگاكان و ئیدارە سەربەخۆكان ئەركیان چی بێت. ئەم ئاراستەیە وا دەكات، ئێمە دەبینە خاوەنی سیستمێكی بەهێز بۆ بەڕێوەبردنی وڵات، ئەم سیستمە بەهێزەش پێویستە توانای ململانێ و كێبڕكێ فەراهەم بكات بۆ ئەوەی ئاستی بەرهەمهێنان بەردەوام لە زیادبووندا بێت.

ئەوجا بۆ ئەوەی ئاستی بەرهەمهێنانی خۆمان بەرز بكەینەوە، دەبێت لەسەر ئاستی هەرێم و حكومەتی لۆكاڵیی پارێزگا و ئیدارە سەربەخۆكان لە ناو كۆمپانیادا كار بكەین، كە لەسەر ئەم ئاستە چووینە ناو كۆمپانیا، دەكەوینە سەر ئەوەی لەسەر داتای كۆنكرێتی كار بكەین، ئەمە واتە دەكەوینە سەر ئەزموون و پیادەكردنی سیاسەتێكی پشتبەستوو بە داتا، كە كەوتنیە سەر ئەم ئاراستەی كاركردنە، دەبینین بە دەیان هەزار پڕۆژەی بچووك بچووك دێتە بەردەستمان بۆ ئەوەی دەست بكەین بە جێبەجێكردنیان، بۆیە ئەم ئاراستەیە ئێستا لە جیهاندا زۆر باوە و لە ڤیژن و ستراتیژەوە هەنگاو بۆ چارەسەركردنی قەیرانە ئابوورییەكان هەڵدەگیرێت و كەس باسی سیاسەتی ئابووری ناكات.

لەسەر ئاراستەی ئەم ڤیژنە ئەگەر ئاوڕێك لە 20 ساڵی ڕابردووی خۆمان بدەینەوە، دەبینین ئێمە لە ماوەی 20 ساڵی ڕابردوودا خەڵكمان فێری ئەوە كردووە، كە چاوەڕێی ئەو داهاتە بكات كە لە بەغداوە بێتە كوردستان، یان چاوەڕێی هاتنی داهاتی نەوتمان كردووە، ئەم سیاسەتە هەڵەیە دەرەنجامەكەی ئەوەیە كە ئێستا ئێمە دەبێت ئەوەمان قبووڵ بێت، كە لە ناو قەیرانێكی ئابووریداین، بۆیە تا لە چوارچێوەی ڤیژنێكی دروستدا ستراتیژیەتی ڕاست بۆ چارەسەری ئەم قەیرانە دانەڕێژین و پلانی تۆكمەمان نەبێت، ئەم قەیرانە بە ئاسانی چارەسەر نابێت.

بۆیە لێرەوە جارێكی دیكە جەخت لەسەر ئەوە دەكەمەوە، كە دەبێت بەو جۆرە سەیری قەیرانی ئێستای ئابووری بكەین، كە ئەم قەیرانە قەیرانێكی تایبەت بە هەرێمی كوردستان و عێراق نییە و قەیرانەكە جیهانییە، بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم قەیرانەش هەم ئەزموونی تیۆری و زانستیمان هەیە، هەمیش ئەزموونی ئەو وڵاتانەی كە بە سەركەوتوویی ڕووبەڕووی قەیرانە ئابوورییەكان بوونەوە. یەكێك لەو چارەسەرانە كە پەنایان بۆ بردووە، ئەوەیە كە پەنا بۆ فەزای گشتی ببەیت، لەو فەزایەدا دیالۆگ لەگەڵ خەڵكی خۆت بكەیت و قەیرانەكەیان بۆ ڕوون بكرێتەوە، پاشان باس لەوە بكرێت، چۆن ئەم قەیرانە چارەسەر دەبێت و دەبێت ئێمە چی بكەین، ئەم هەنگاوە زۆر گرنگە لەبەر ئەوەی تۆڕێكی هاوكاری لە نێوان خەڵك و حكومەت دروست دەكات.

گرنگە دووبارە خوێندنەوەی تازە بۆ سەرچاوەكانی ئابووری بكەین، بزانین هەر یەك لە پارێزگا و ئیدارە سەربەخۆكانی كوردستان سەرچاوەكانی داهاتیان چین و چۆن دەتوانین وەبەرهێنانی تێدا بكەین، ئابووریی ئەو ناوچانە لەسەر ئاستی لۆكاڵ بەهێز بكەین.

لە ماوەی یەك دوو ساڵی ڕابردوودا ئاستی بەرهەمهێنانی چەندین بەرهەمی كشتوكاڵی گەیشتوونەتە ئەو ئاستەی لە بژێویی ناوخۆ زیاتر بێت و بەشێكی هەناردەی دەرەوە بكرێت، گرنگە بۆ هەناردەكردنە دەرەوەی ئەو بەرهەمانە كۆمپانیای حكوومی هەبێت و ئەو بەرهەمانە وەربگرێت و حكومەت ئەو كارە بكات، هەروەها زیاتر پشتگیریی جووتیارانی كوردستان بكات، بۆ ئەوەی كەرتی كشتوكاڵ هاوشانی كەرتەكانی دیكە ببێتە سەرچاوەیەكی گرنگی بەرهەمهێنان لە كوردستاندا، لە چوارچێوەی ئەم هەنگاوانەدا كە حكومەت دەتوانێت بە هاوكاری لەگەڵ خەڵكەكەی خۆی هەنگاوی بۆ هەڵبگرێت، دەتوانرێت بەرنامە و پلان لە چوارچێوەی پلانی شەش مانگی، یان پلانی ساڵانە دابنرێت و، كاركردن لەسەر ئەو پلانە ڕۆژ لە دوای ڕۆژ ئەو پلانە بەهێزتر دەكات.

بۆیە گرنگە بە واقیعبینی هەنگاو بۆ كێشە و قەیرانەكانمان هەڵبگرین و، بگەینە ئەو قەناعەتە كە چارەسەری سیحری بۆ كێشەكان بەوجۆرە نییە كە بڵێین لە شەو و ڕۆژێكدا هەموو كێشەكانمان چارەسەر دەكەین، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئێستا جیهان لەناو قەیرانێكی ئابووریدایە، ئابووریی هەموو دەوڵەتان لە داكشاندایە، بۆیە گرنگە خەڵكی خۆمان لەو ڕاستییە تێبگەیەنین كە ئێستا ساڵی 2011 نییە، ئێستا لە قەیراندا دەژین و دەبێت لەسەر هەموو ئاست و سێكتەرەكان پلان و بەرنامەمان هەبێت.

لایەنێكی هەوڵەكان بۆ چارەسەركردنی ئەم قەیرانە هەوڵەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستانە كە لە هەوڵی ئەوەدایە بە ڕێگەی گفتوگۆ ئەم كێشانە لەگەڵ ئەقڵە سەلیمەكانی ناو پرۆسەی سیاسیی عێراقدا چارەسەر بكات، بەتایبەتی ئەو ئەقڵە سەلیمانەی كە ئێستا لە ناو حكومەتی عێراقدا هەیە، بە ڕای من ئەم هەوڵانەی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ دووبارە بەدەستهێنانەوەی مافە دەستوورییەكانی هەرێمی كوردستان و بودجە و مووچەی خەڵكی كوردستان هەنگاوی دروستن و، زۆر گرنگیشە لەسەر ئەم هەوڵانە بەردەوام بێت، بۆ ئەوەی بەشێك لە كێشەكان بە دیالۆگ چارەسەر بكرێت، ئەو لایەنەی كە دەمەوێت جەختی لەسەر بكەمەوە، ئەوەیە كە زۆر گرنگە ئێمە خوێندنەوەیەكی گشتگیر و زانستیمان بۆ عێراق هەبێت و وەك خۆی عێراق پێناسە بكەین، بە تێروانینی من ئەم خوێندنەوە گشتگیرە زانستییە ئێستا لە كوردستاندا غیابی هەیە، هەر بۆیە حزبە سیاسییەكانی كوردستانیش سیاسەتی جیاواز بەرانبەر حكومەتی عێراق پیادە دەكەن، خاڵی گرنگ ئەوەیە هەموو لایەنە سیاسییەكان بگەنە ئەو قەناعەتەی كە حوكمڕانی لە عێراقدا بە دەستی میلیشیاكانە، كەی گەیشتە ئەو قەناعەتە، ئەو كات تێدەگەن كە چ سیاسەتێكی هەڵەیان كردووە كە پشتیان لە حكومەتی خۆیان كردووە، كاتێك چووە بۆ دادگای فیدڕاڵی و چاوەڕێی ئەوە بووە ئەو دەسەڵاتە میلیشیاییە كێشەكانی بۆ چارەسەر بكات.