پڕۆفیسۆر نادیە ئۆربیناتی بۆ گوڵان: هەندێ لە كۆمپانیا گەورەكان دەتوانن بڕیارەكانیان بەسەر دەوڵەتە نەتەوەییەكاندا بسەپێنن
نادیە ئۆربیناتی، پڕۆفیسۆری زانستی سیاسییە لە زانكۆی كۆڵۆمبیا لە نیویۆرك، تایبەتمەندی چەند بوارێكی گرنگە وەك: فیكری سیاسیی هاوچەرخ و نەریتی دیموكراتی و دژ بە دیموكراتی، خاوەنی چەند كتێبە لە بارەی دیموكراسییەتی نوێنەرایەتی و ئەو كێشە و تەنگژانەی ڕووبەڕووی دیموكراسی بوونەتەوە. بۆ تاوتوێكردنی پرسی پەیوەست بە دیموكراسی و ئەو قەیران و تەنگژانەی ڕووبەڕووی بوونەتەوە، گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجام دا و بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی دایەوە.
* ئێمە لە میانەی چەند دیمانەیەكی دیكە لەگەڵتاندا پرسیاری ئەوەمان كردووە كە بۆچی هەندێ لە توێژەران زەنگی مەترسیی ئەوە لێ دەدەن، كە دیموكراسی لە بارێكی نالەباردایە و لە ماوەی ڕابردوودا تووشی دۆخێك بووەتەوە كە نەیتوانی لە ئاست خواست و چاوەڕوانییەكاندا بێت و ئەدایەكی خراپی هەبووە، ئایا لە ئێستادا بارودۆخەكە لە پەیوەندی بەم پرسە چۆن دەبینیت؟
- لە ڕاستیدا دەبێت سەرەتا ڕاشكاو بین كە ئەم تەرزە بیركردنەوەیە، یان ئەم دروشمە كە باس لە داكشان و پاشەكشەی دیموكراسی دەكات، بە چەشنێك بەكار دەهێنرێت و دەوترێتەوە بە بێ ئەوەی پێناسەیەكی ورد و دیاریكراوی بۆ بكرێت، یان بە بێ ئەوەی بیر لەوە بكرێتەوە كە ئەمە مانای چییە، چونكە دەبێت ئێمە پرسیاری ئەوە بكەین كە كاتێك دەڵێین داكشان ئەوا مەبەستمان چییە و چی لە داكشاندایە، لەبەر ئەوە دەبێت بە گومانەوە لە بەكارهێنانی ئەم چەمك و دەستەواژانە بڕوانین، چونكە هەروەك ئاماژەم پێ كرد، شتێكی دیاریكراومان پێ ناڵێن. لەگەڵ ئەوەشدا، ئەگەر ئێمە باس لە داكشانی شەرعییەت بكەین لە تێڕوانینی خەڵكدا، ئەویش لە پەیوەندی بە چۆنیەتی هەڵسووڕانی دیموكراسییەتی پارتە سیاسییەكان و دیموكراسییەتی هەڵبژاردن، ئەوا دەتوانین لەم ڕووەوە مشتومڕ و گفتوگۆ بكەین. واتە ئەو كاتە دەتوانین دەستنیشانی ئەو هۆكارانە بكەین كە بۆچی ئەم چەشنە دیموكراسییەتە دیاریكراوە ئەدایەكی باشی نییە و لە ئاستی خواست و چاوەڕوانیدا نییە بە چەشنی ڕابردوو، هەروەها دەتوانین ئەو پرسیارەش بكەین، ئایا دەتوانین ئەم كێشە و كەموكووڕییانە چارەسەر بكەین؟ یان ئایا دەتوانین هەندێ ئاڵوگۆڕ دروست بكەین، بۆ ئەوەی ئەدایەكی باشتری هەبێت، ئەگەر بەم شێوەیە نەبێت، ئەوا ناكرێت ئێمە بە شێوەیەكی گشتی باس لە پرسی داكشانی دیموكراسی بكەین و وەڵامێكی دیاریكراوی لەم بارەیەوە بدەینەوە.
* بەڵام لە ئێستادا باس لەوە دەكرێت كە جۆرێك لە بێمتمانەیی دروست بووە لە نێوان خەڵك و نوێنەرەكانیاندا تەنانەت لە وڵاتە دیموكراسییەكاندا، دید و تێڕوانینی ئێوە لەم بارەیەوە چییە؟
- لە ڕاستیدا من نازانم ئایا ئێوە بە دیاریكراوی باسی ئەزموونی وڵاتێك دەكەن لەبارەیەوە، یان نا، بەڵام بە دڵنیاییەوە ئەگەر باسی حكومەتی نوێنەرایەتی بكەین، ئەوا سەرەتا لە حكومەتی لیبڕاڵی لە سەدەی حەڤدەدا هاتەئاراوە و دواتر لە سەدەی هەژدەدا بووە كۆماری و پاشان گەشەی كرد بەرەو دیموكراسی، واتە دیموكراسی بەدی هات لە ڕێی پێدانی مافی دەنگدان بە پیاوان و ئافرەتان، هەروەها بە كەمكردنەوەی ئاستی تەمەنی شایستە بۆ دەنگدان لە 30 ساڵەوە بۆ 21 ساڵ و پاشان بۆ 18 ساڵ، دواتر شەرعییەتی سیستمەكە لەسەر بوونی بەرهەڵستكار و فرەیی بنیاد نرا. كەواتە ئەمە پرۆسەیەكی دوور و درێژ بوو، كە لە چەند قۆناغێكی گرنگدا بەدی هێنرا و بەدەست هات. لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا هێشتا كێشەكان هەر بەردەوامن، لە دیموكراسییەتە ڕۆژئاواییەكاندا قەیرانەكە پەیوەستە بەو گۆڕانكاری و ئاڵوگۆڕەی بە سەر پارتە سیاسییەكاندا هاتوون، كە چیتر ئەم پارتانە فۆرمێك نین بۆ ڕێكخستن كە بەرجەستەكار و لەخۆگری ژمارەیەكی زۆری خەڵك بێت، هاوشان بە هاتنەئارای یەكێتی و كۆمەڵەكان كە نوێنەرایەتیی بەرژەوەندیی چینێكی دیاریكراو دەكەن و، نوێنەرایەتییەكی بەهێزیش دەكەن. كەواتە ئەگەر وەڵامەكە پوخت بكەمەوە، ئەوا دیموكراسی تووشی قەیران بووەتەوە و ڕەنگە بتوانین ناوی بنیێن شەرعییەتی مۆراڵی، بە واتای ئەوەی كە ژمارەیەكی زۆری خەڵك ئامادە نین بچن دەنگ بدەن و بەشداری لە پرۆسەی هەڵبژاردندا بكەن. واتە خەڵكی لە ڕێی نەچوونەوە بۆ دەنگدان و لە ڕێی بەشداری نەكردن لە هەڵبژاردنەكاندا گوزارشت لە نائومێدیی خۆیان دەكەن. ئەوەتا ڕێژەی بەشداری نەكردن لە دەنگداندا ڕێژەیەكی زۆر بەرزە لە زۆرێك لە وڵاتاندا و پتر لە 50%ـە، ئەمەش كاردانەوەیەكی پۆپۆلیستیی مەترسیدار دژی سیاسەتی حزبی پیشان دەدات، ئەمە خوێندنەوە و ڕاڤەی منە بۆ ئەوەی پێی دەگوترێت قەیرانی دیموكراسییەتی نوێنەرایەتی.
* بەڵام لە ئێستادا و لە وڵاتە دیموكراسییەكاندا ڕەوتی دژ بە كۆچبەران و هەروەها بەرهەڵستكاریی بەجیهانیبوون و پارتە ڕاستڕەو و ناسیۆنالیستییەكانی دێنە ئاراوە، پێت وایە تا چەند ئەم پەرەسەندنانە هەڕەشە و مەترسین بۆ سەر دیموكراسی؟
- لە ڕاستیدا سەرجەم ئەم پرسە پەیوەستە بە چۆنیەتی ڕێكخستنەوەی بەجیهانیبوونەوە، بۆ نموونە ئەگەر لە ڕوانگەی دارایی و ئابوورییەوە لەم پرسە بڕوانین، ئەوا ئاشكرایە كە چەندین كۆمپانیای گەورە هەن لە جیهاندا كە لە توانایاندایە بڕیارەكانیان بسەپێنن بەسەر دەوڵەتە نەتەوەییەكاندا، هەروەها دەتوانن خۆیان لە بڕیارەكانی پەیوەست بە باجدانەوە بدزنەوە، لە هەمان كاتدا كێشەی سەروەریی نیشتمانیش لە ئارادایە لە ئێستادا. بە ڕای من دەوڵەتانیش، یان دەبێت هاوشێوەی دەوڵەتە ئیپمریالییەكانی وەك ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و ڕووسیا و چین بن، یان كۆمەڵە وڵاتێك یەك بگرن، بە چەشنی ئەوەی لە یەكێتی ئەوروپادا دەبینرێت، بۆ ئەوەی بتوانن ببنە بەرگر و بەرهەڵستكاری ئەم تەوژمە جیهانییانە، كەواتە قەیرانە ڕاستەقینەكە پەیوەستە بە دیموكراسییەتی خاوەن سەروەرییەوە، یان با بڵێین بە سەروەریی دەوڵەتە دیموكراسییەكانەوە، نەك بەو شێوازە دامەزراوەییەی كە دیموكراسی لە خۆی دەگرێت. ئێوە لە پرسیارەكەتاندا ئاماژە بە پرسی كۆچبەران دەكەن، كە ئاشكرایە كۆچبەران هاوشێوەی ئاڵوگۆڕی كاڵاكان ئاماژە و نیشانەیەكی بۆ كرانەوە بۆ بڕینی سنوورەكان، بەڵام لە هەمان كاتدا دەبێتە تەحەددا بۆ سەقامگیری لە ناوخۆی وڵاتەكەدا، كەواتە ئەمانە پرس و كێشەی جیهانین، لەبەر ئەوە كێشەكە پەیوەست نییە بە دیموكراسییەتی نەتەوەییەوە، بەڵكو پەیوەندیدارە بە دەوڵەتی نەتەوەییەوە. ئێمە دەتوانین لێرەدا ئاماژە بە پەتای كۆرۆنا بكەین، یان بە كێشەی گۆڕانی كەشوهەوا، كە ئەمانە كێشەیەكن و پێویستیان بە هاوكاری و هەماهەنگیی نێوان نەتەوەكان دەبێت. مەبەستم ئەوەیە دەوڵەتێكی نەتەوەیی بە تەنیا و بە بێ دەوڵەتانی دیكە ناتوانێت ڕووبەڕووی ئەم هەموو كێشانە ببێتەوە و چارەسەریان بكات، ئەمە لە كاتێكدا دیموكراسی لەسەر دەوڵەتەی نەتەوەیی و خاوەن سەروەری بنیاد نراوە، لەم سۆنگەیەوە پێم وایە سنووربەندییەكە زیاتر لە دەوڵەتی نەتەوەیی و خاوەن سەروەرییەوە سەرچاوە دەگرێت، نەك لە خودی دیموكراسییەوە.
* باس لەوە دەكرێت كە لە ئێستادا حوكمڕانیی نادیموكراسی لە ئارادایە لە جیهاندا و لە هەمان كاتدا دەتوانێت گەشەی ئابووری دەستەبەر بكات، بۆ نموونە چین، خوێندنەوە و لێكدانەوەی ئێوە بۆ ئەم پرسە چییە؟
- سەرەتا دەبێت ئاماژە بەوە بكەین كە دیموكراسی بۆ دەستەبەركردنی ئازادیی سیاسی هات، بۆ ئەوەی ڕێگە بە سەركوتكاری نەدرێت، كە بە دڵنیاییەوە ئەگەر ئەمانە دەستەبەر بكرێت، ئەوا دەرفەت و بواری ئەوەش دێتەئاراوە كە ژیانی خەڵكی لە ڕووی كۆمەڵایەتی و ئابوورییەوە باشتر بێت و بەرەوپێش بچێت. لەگەڵ ئەوەشدا دەبێت ئەوە لەبەرچاو بگرین كە لە سەدەی بیستدا و وەك كاردانەوەیەك بەرانبەر فاشیزم و نازیزم و تۆتالیتارییەتی كۆمۆنیستی، دیموكراسییەتەكانی ئەوروپا و شوێنەكانی دیكە جەختیان لەسەر وەزیفەی كۆمەڵایەتیی دیموكراسی كردەوە، بە واتای خوڵقاندنی كەشێكی كۆمەڵایەتیی لەبار بۆ هاووڵاتیبوون، ئەمەش لە نێو دەستوری ئیتاڵیا و ئەڵمانیا و چەند وڵاتێكی دیكەدا ڕەنگی دایەوە، واتە كار كرا بۆ ئەوەی كەشێكی كۆمەڵایەتیی ئەوتۆ بخوڵقێندرێت، كە تێیدا هاووڵاتییان بتوانن لە ڕووی سیاسییەوە چالاك و كاریگەر بن، لە ڕێی چارەسەركردنی هەندێ كێشەی بنەڕەتیی كۆمەڵایەتییەوە كە تاكەكەكان ناتوانن بۆ خۆیان چارەسەریان بكەن. كەواتە دیموكراسی بەو شێوەیە خۆی خستەڕوو كە توانای دەستەبەركردنی كەش و زەمینەی مومارەسەی ئازادیی سیاسی هەیە. ئەوەی پەیوەست بێت بە چینەوە، ئەوا لە ڕاستیدا ئێمە زانیاریی ڕوون و دیاریكراومان نییە لەبارەی ئەوەی چی ڕوو دەدات لەم وڵاتە گەورەیەدا، دواتر لە چیندا ئازادیی دروستكردن و پێكهێنانی كۆمەڵەكان نییە، و سەركردەكان تەنیا ئەوانەمان پێ دەڵێن كە دەیانەوێت بزانرێت. هەروەها ئێمە نازانین لە سەروەختی پەتای كۆرۆنادا چەند كەس لەو وڵاتەدا مردن و ئایا چەند كەسی دیكە بە هۆكاری دیكە دەمرن.
