هەڵكشانی كێشە كۆمەڵایەتییەكان دەیان پرسیاری دروست كردووە، لەوانە: ئایا هۆكارە ڕیشەییەكانی ئەم كێشانە چین؟ لە كۆمەڵگەی كوردیدا تا چەند ئاسایشی خێزان پارێزراوە؟ پێویستە چی بكرێت بۆ كەمكردنەوەی كاریگەرییە خراپ و زیانبەخشەكانی ئەو گرفتانە و هەروەها ئایا میدیا بە گشتی تا چەند كێشەی كۆمەڵایەتی زیاتر زەق كردووەتەوە؟ لە كاتێكدا پێویست دەكات، میدیا بە ئاراستەی سەقامگیریی كۆمەڵایەتی و سیاسی و نیشتمانیدا بڕوات. ئەمانە و چەندین پرسیاری دیكە هەن، كە بەشداربووانی ئەم ڕاپۆرتەی گۆڤاری گوڵان وەڵامیان داوەتەوە.

 

گوڵان: كۆمەڵایەتی

 

 

د. ماجید خەلیل مامۆستا لە زانكۆی سلێمانی، سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە «میدیا لە ئێستادا چەند سەرچاوەی ئایدیۆلۆژی و ئەجێندای سیاسی و دینی ئاراستەی دەكات، دەكرێت لەم نێوەندەدا پرسی ئەخلاقی كۆمەڵایەتی ڕەچاو نەكرێت و دەرهاویشتەی نەرێنی و نەریتیی نەخوازراوی لێ بكەوێتەوە. هاوكات دەڵێت: «دروستە، بەشێ لە كێشە كۆمەڵایەتییەكان میدیا پاڵنەریانە، بەڵام بەگشتی كێشەی كومەڵایەتی و لێكترازانی كۆمەڵایەتی لەم هەرێمەی ئێمەدا فاكتەری زۆریان هەیە و بەشێكیان پەیوەستن بە میدیاوە. بەتایبەتی دەزانین زۆرترین میدیاكان هێزە سیاسییەكان جڵەوگیریان دەكات. بۆ نموونە میدیاگەلێك هەن، ڕەواجی زۆر بە توندڕەوی دەدەن، چون باكگراوەندیان فیكرێكی فەندەمێنتاڵی مەزهەبی سیاسی دەیجووڵێنێ، ئەوانە كاریگەریی خراپیان لەسەر چەقبەستنی كۆمەڵایەتی هەیە. یان میدیای وەها هەن، پڕۆژەی دەرەكین و وڵاتێكی هەرێمی هێزی دەداتێ، ئەوانە نایانەوێ ئارامشی كۆمەڵایەتی بوونی هەبێ. بەگشتی میدیا كە ڕووی كەلتووری و فەرهەنگی و سیاسیی هەرێم ڕووماڵ دەكات، كاریگەرییەكانی شۆڕ بووەتەوە بۆ ناو توێژە كۆمەڵایەتییەكان، میدیا كاتێ دەتوانێ ڕۆڵێكی ئەكتیڤی ئەرێنی هەبێ، كە ڕەچاوی ئیتیك و ئەخلاقیات و بەرپرسایەتییەكی بابەتییانەی نەتەوەی و نیشتمانی بكات».

د. ماجید خەلیل، جەخت لەوە دەكاتەوە كە «تاك لەژێر كاریگەریی میدیادایە، چ لەڕێی بڵاوكراوە بێ، یان بەرنامە و زنجیرە و سینەمای ناوخۆ و دەرەوە، تێكڕا وەك نەریتی هەموو وڵاتێ كاریگەربوونیان بە میدیا زیادی كردووە، بەتایبەتی میدیای ئەلیكترۆنی بەردەوام بوونی خۆی لەلای هەموو تاكێك بەرجەستە دەكات. هەر بۆیە بە هەموو ئاقارەكانی ئەرێنی و نەرێنی شوێنی خۆیان دادەنێن. لێرەدا هۆشیاری پەروەردەیی و ڕۆشنبیری دەتوانێ ببێتە فیلتەری فیكری چاك و خراپ، كە ئەوەش پێویستی بە پڕۆژەیەكی دوورمەودا و پلانی پێشینەی دەوڵەتە، تاوەكو تاك لەو كاریگەرییە كەلتوورییە باوەی میدیا پارێزراو بێ».

عوبێد خدر گۆمەشینی، توێژەر و ڕۆژنامەنووسە و سەبارەت بە هەمان پرس ڕای وایە: «ئەو گۆڕانكارییە تەكنەلۆژییەی لە جیهان ڕوویدا، كاریگەریی ڕاستەوخۆی لەسەر كۆمەڵگە و بیروبۆچوون و كەلتوور و دابونەریتەكانی كۆمەڵگە و تاكەكان هەبووە، بووەتە هۆی تێڕوانین و بیركردنەوەی تاك، لە تاكێكی سادە و ساكارەوە گۆڕیویەتی بۆ تاكێكی كراوەتر و واقیعییانە، بەڵام ڕۆڵی میدیا كاریگەریی خێرا و ڕاستەوخۆی لەسەر كۆی كۆمەڵگە هەبووە، بەتایبەت تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانی وەك فیسبوك و ئینستاگرام و تیك تۆك و سناپچات، ئەمەش بەهۆی مۆبایلی زیرەك و كۆمپیوتەر كە زۆرینەی تاكەكان تەنانەت منداڵ و پیرەكانیش بەكاری دێنن. ئەم ئامرازانە ڕاستە بۆ كارئاسانی و بەهێزكردنی تۆڕەكانی پەیوەندین، بەڵام خراپ بەكارهێنانی بە شێوەیەكی ڕەها و بێ هیچ سانسۆرێك، بووەتە هۆی كێشەی گەورە و ئاڵۆز، بەتایبەت لە ڕووی كۆمەڵایەتییەوە، وەك لێك هەڵوەشاندنەوەی خێزان و تێكدانی شیرازەی كۆمەڵگە». گوتیشی: «تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بوونەتە شوێنی خۆدەرخستن و نمایشكردنی مرۆڤەكان، وای كردووە، تایبەتمەندییە كەسی و خێزانی و هاوسەرگیرییەكانی نەهێشتووە، تەنانەت كێشە بچووك و ئاساییەكانی نێوان ئەندامانی خێزان و هاوسەران، تاوەكو نهێنییەكانی نێوان كەس و خێزانی نەهێشتووە، بەتایبەت تیكتۆك كە هیچ سانسۆرێك و ڕێگری لێ ناكرێت، وای كردووە، چ شتێكی دوور لە بەها كۆمەڵایەتی و بنەما ڕەوشتییەكانن بڵاوی بكەنەوە، كەسانێك هەن، ڕیكلام بۆ كاری بێڕەوشتی دەكەن، كە زۆرینەی تاكەكان دەیبینن، هەروەها سناپچات هەرچەندە شتێكی كەسی و تایبەتە، بەڵام بووەتە هۆی ئاژاوەنانەوە لەناو خێزان، بە هۆی بڵاوكردنەوەی وێنای خانوو، ناوماڵ، زێڕ، سەیران و گەشت و سفرە و خواردن، كە لەوانەیە خەڵكانێك بارودۆخی ئابوورییان خراپ بێت و نەتوانن دابینی بكەن، چەندان خێزان شەڕ و ئاژاوەی تێدا دروست بووە و تەنانەت گەیشتووەتە حاڵەتی جیابوونەوەی هاوسەران. یان تەلەفزیۆنەكان، هەندێكیان ڕۆڵێكی زۆر نەرێنی دەبینن، وەك پێشكەشكردنی بەرنامەی ناپەروەردەیی و ناتەندروست تەنیا بۆ كۆكردنەوەی بینەری زیاتر و كێبڕكێكردن لەگەڵ كەناڵێكی دیكە، بەداخەوە بەرنامە هەیە بچووكترین كێشە و گرفتی خێزانی، یان كەسی پێشكەش دەكەن، یان خستنەڕووی هەموو تاوان و كارێكی نەشیاو، جوانكردنی تاوان لەلای هاووڵاتیان بووەتە هۆی زیادبوونی ڕێژەی تاوان و كێشەی كۆمەڵگە. بەداخەوە ئەوەندەی كەناڵ و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بۆ كاری بازرگانین، نیو ئەوەندە كار لەسەر بنەما پەروەردەییەكان ناكەن، چەندان كچە مۆدێل و ژنە ڕیكلامی پەیدا بوون، كاردانەوەی نەرێنی لەسەر عەقڵ و هەستی تاكەكان دروست دەكەن. جگە لە دەرخستنی كەسانی هیچ لەبار نەبوو و فاشل و دەرخستنیان بە پاڵەوان و بازرگان و خاوەن سەرمایەی زۆر، كە كێشەكان ئاڵۆز دەكەن و هەوڵی ڕێگەچارەی كێشەكان نادەن».

هەرمن ئەحمەد، چالاكی مەدەنییە و یەكێكە لەو هەزاران كەسەی كە میدیای نابەرپرس، بە بەشێك لە هۆكارەكانی كێشە كۆمەڵایەتییەكان دەزانن. هەر لەو بارەیەوە دەڵێت: «ناتوانین بڵێین كۆی كێشە كۆمەڵایەتییەكان بۆ میدیا دەگەڕێتەوە. كێشە كۆمەڵایەتییەكان فاكتەری جیاوازیان هەیە، یەكێك لە و فاكتەرانە میدیایە و میدیا كاریگەرییەكەی زۆری هەیە لەسەر سایكۆلۆجیەتی خەڵك، بەتایبەتی لەناو كۆمەڵگاە خۆمان، بەڵام وڵاتانی پێشكەوتووی دونیا پێشینەیەكی دوور و درێژیان هەیە لەگەڵ كاری میدیایی، میدیا لای ئەوان ئاوێنەی ڕاستییەكانە، بە پێچەوانەی وڵاتی ئێمە، چونكە بۆ كۆمەڵگەی كوردی میدیا شتێكی نوێیە، هەر بۆیە دەبینین و دەبیستین، زۆرجار بە هەڵە بەكار دەهێنرێت و زۆر كات بۆ بەدەستهێنانی سەرنجی بینەر و بیسەر بابەتەكان گەورەتر دەكەن لە قەبارەی خۆی، لە كاتێكدا پێویستی بەو گەورەكردنە نییە». گوتیشی: «كێشە گەورەكە ئەوەیە لە میدیای كوردی زۆر جار نهێنییە هەستیارەكان ناپارێزن، كە هیچ پێویستی بە باسكردن نییە، هەروەها میدیا بە جۆرێك لە جۆرەكان بووەتە ئامرازێك بۆ گواستنەوەی هەواڵی خێرا، هەرچەندە دڵنیاش نین لەوەی ئایا ئەو هەواڵەی كە بڵاوی دەكەنەوە، سەرچاوەكەی ڕاستە، یان ڕاست نییە. واتە میدیای نابەرپرس كێشەی لە عەقڵی كۆمەڵگەدا دروست كردووە. كە بوون و ڕۆڵی ئافرەتی سەركەوتووی پێ قەبووڵ نییە، نوێ بوون و نوێكاری لاپەسەند نییە، سەدان هێڵی سوور بۆ ڕەگەزی مێینە دانراوە و هیچ سنوورێكی بۆ ڕەگەزی نێر دانەڕشتووە. كەواتە پشتگوێخستنی بنەماكانی كاری پیشەیی میدیای بەرپرسیار، بووەتە هۆكاری هەڵكشاندنی كێشە كۆمەڵایەتییەكان، نەك گەیاندنی پەیامەكان بە دروستی و زانستی كە كۆمەڵگە بەرەو پێشەوە ببات».

ڕێبوار حەمەلاو شوانی نووسەر و ڕۆژنامەنووس، جەخت لەوە دەكاتەوە كە «گرنگە میدیا بە ئاراستەی سەقامگیریی كۆمەڵایەتی و سیاسی و نیشتمانی هەنگاو بنێت. هاوكات دەڵێت: «ئەگەر هەڵوەستەیەكی وردبینانە لەسەر میدیا بە هەموو جۆرەكانیەوە لە ڕابردوو و ئێستای مرۆڤایەتی و ڕۆڵی و كاریگەری‌ ڕاگەیاندن لە ژیانی‌ مرۆڤدا بخشێنین، دەبینین كە ڕاگەیاندن هۆكارێكی‌ گرنگە لە گۆڕانكارییە ناوخۆیی و دەرەكییەكانی‌ كۆمەڵگەكان، لێرەشەوەیە كە وەرچەرخانە گەورەكان دێنە بوون و ڕاگەیاندن وەك كایەیەكی‌ خاوەن هەژموون دێتە مەیدانەوە، كە زۆر كات وەك دەسەڵاتێكی‌ بەهێز لێی دەڕوانرێت و بەناوی‌ دەسەڵاتی‌ چوارەم ناوزەد دەكرێت. میدیای‌ كوردستان هەر وەك بەشێكی‌ زۆری میدیای‌ وڵاتانی‌ ناوچەكە لەبەر ئەوەی میدیایەكی‌ ئاراستەكراوە و ئاراستەی‌ سیاسی بەسەریدا زاڵە، بووەتە میدیایەكی‌ سیاسی، ئەویش بە هۆی ئەو بارودۆخە سیاسی، كۆمەڵایەتی‌، ئابووری‌ و ژیارییەی‌ كە وڵاتی‌ گرتبووەوە، هەر ئەوەشە وای كردووە، زۆرێك لە میدیاكان لە جیاتی بڵاوكردنەوەی بیروباوەڕی نیشتمانپەوەری و كوردپەروەری و خۆشەویستیی خاك و پارێزگاریكردن لە ئاسایشی نەتەوەیی و نیشتمانی و كۆمەڵایەتی، ڕۆڵی نەڕێنی ببینن و ڕكابەرییەكی ناتەندروست بكەن».

ئەو ڕۆژنامەنووسە پێشنیار دەكات، «لەم قۆناغە هەستیارەدا ڕق و كینە وەلاوە نێین، یەكهەڵوێست بین و یەك سەنتەری بڕیاردانمان هەبێت». گوتیشی: «لە ئیستادا ئەوەی كاریگەری پلە یەك و سەرەكی لەسەر خێزان و كۆمەڵگە دروست دەكات، میدیایە، میدیا بە بێ پرس و لە دەرگادان هەموو كاتێك لەناو خێزانەكان ئامادەیە، هەنووكە ئەوە میدیایە ئاراستەی كۆمەڵگە دەكات. بەڵام هەندێك میدیای بەرژەوەندیخواز بۆ ناوبانگی زیاتر و قازانجی ماددی هیچ بەهایەكیان بۆ كۆمەڵگە نەهێشتووەتەوە و هەموو سنوورەكانیان شكاندووە، ئەوە من بە فەوزا و بێ سەروبەری ناوی دەبەم، چونكە هیچ پەیوەندییەكی بە ئازادییەوە نییە، بەڵكو پێشێلكردنی بەرپرسیارێتی كۆمەڵایەتییە كە پەیوەندی بە یەك بە یەكی تاكەكانی كۆمەڵگەوە هەیە. ئەگەر سەرنج بدەین، دەبینین، لە دونیای سۆشیال میدیادا گفتوگۆ و بیروڕاگۆڕینەوە بە شێوازی هێمن و لەسەرخۆ، كە هونەرێكە و كەم كەس پێی ئاشنان كەم و دەگمەنە، كۆمەڵگەش لە كاتی گفتوگۆی تاكەكاندا بە دیار دەكەوێت، لە كاتی تووڕەییدا، ئەقڵ غایب دەبێت؛ هەر حزبێك كە یەك سەنتەری بڕیاردانی نەبوو، لە ئەنجامدا دەبێتە هۆی پچڕپچڕبوونیان؛ بۆیە میدیا دەتوانێ هیوای ژیان و داهاتوویەكی ڕوون بۆ بەردەنگی دروست بكا و دەشتوانێ تۆی نائومێدی و ڕەشبینی بچێنێ. بەڵام میدیا بە شێوەیەكی بێلایەنانە هەڵسوكەوت لەگەڵ ڕاستیی ناكات و هەوڵ دەدات كە بەشێك لە واقعییەتێك بە شێوەیەكی تایبەت نیشان بدات. ئەمەش خۆی لە خۆیدا زیانی بۆ لێكترازان لە گشت ڕووەكانەوە هەیە. دەبێت ئاراستە وتاری میدیایی بەرەو كوردپەروەری وسەقامگیری و ئاشتیی كۆمەڵایەتی و بەرژەوەندییە باڵاكانی كورد و كوردستان بێت و پێچەوانەكەشی تەنیا خزمەتكردنە بە نەیارانی ئەم گەل ونیشتمانە».