د. ئیبراهیم ڕەمەزان ئیبراهیم، مامۆستایە لە زانكۆی سەڵاحەدین و پسپۆڕە لە زانستی مایكرۆبایۆلۆجی و بڕوانامەی ماستەی لە وڵاتی بەریتانیا وەرگرتووە، نامەی دكتۆراكەشی پێشكەشی زانكۆی سەڵاحەدین كردووە، لە بواری بەرەنگاربوونەوەی ماددەی هۆشبەریش، هەر خۆی دامەزرێنەر و سەرۆكی رێكخراوی ڕۆشنبیری و هۆشیاری دژی ماددەی هۆشبەرە لە كوردستان و ماوەی زیاتر لە 15 ساڵە كار لە بواری هۆشیاركردنەوەی خەڵك دەكات، سەبارەت بە مەترسیەكانی بڵاوبوونەوە و بەكارهێنان و بازرگانیكردن بە ماددەی هۆشبەرەوە، لە گفتوگۆی «ماددەی هۆشبەر و مەترسییەكانی» بەمجۆرە سەبارەت بە مەترسیی ماددەی هۆشبەر لەسەر تاك و كۆمەڵگە و وڵات، بۆچوون و پێشنیارەكانی خۆی خستەڕوو.

 

جێگەی ستایشە بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندن دەستی داوەتە سەر ورووژاندنی بابەتێكی زۆر هەستیار، ئەم بەڕێزانەی لێرە گفتوگۆ دەكەن، هەموویان تایبەتمەند و پەیوەندیدارن بە پرسی «ماددەی هۆشبەر و مەترسییەكانی»، من هەوڵ دەدەم لەسەر لایەنی هۆشیاریی كۆمەڵگەی كوردستان بۆ مەترسییەكانی ماددەی هۆشبەر هەڵوەستە بكەم، لەبەر ئەوەی زۆر گرنگە هاووڵاتیانی كوردستان بە دروستی لە مەترسییەكانی بڵاوبوونەوەی ماددەی هۆشبەر تێبگەن.

بۆ زیاتر بەرچاو ڕوونی ئاماژە بە هەندێك زانیاری دەكەم، بەوەی كە ماددەی هۆشبەر هەڕەشەیەكی ستراتیژیی فرەڕەهەندە، لە هەندێك كاتدا، ڕوویەك لە ڕووەكانی دیكەی زیاتر بەرجەستە دەبێت، نە تەنیا ئاسایشی تاك، بەڵكو ئاسایشی نیشتمانی و نەتەوەیی و ئاسایشی بوون و مانەوەی كۆمەڵگەش دەخاتە مەترسییەوە، ئاڵۆزیی ئەم هەڕەشەیە كاتێك ڕوونتر دەردەكەوێت، كە ڕەهەندی گلۆباڵی و لایەنە سیاسی و كەلتوورییەكانی بخەینە ژێر تیشكی لێكۆڵینەوە.

لەم ڕاستەوە ئەگەر سەیری كاریگەریی بڵاوبوونەوەی ماددەی هۆشبەر لە كوردستان بكەین، دەبینین ماددەی هۆشبەر لە كوردستان وەك كێشەیەكی كۆمەڵایەتیی جددی و تازە دەركەوتوون، ئەم كێشەیە كاری كردووەتە سەر ژمارەیەكی زۆری گەنجی ئالوودە بوو، كە ڕۆژ لە دوای ڕۆژ ژمارەیان لە زیادبووندایە و لە ئاكامی كارلێكردن لەگەڵ كێشە كۆمەڵایەتییەكانی دیكە بۆ نموونە جیابوونەوەی خێزانی، پەنابردن بۆ خۆكوشتن، لادانی سێكیسی، هەڵاتن لە ماڵو...هتد، بووەتە هەڕەشەیەك كە مەترسییەكی گەورە لەسەر بونیادی كۆمەڵگە دەخوڵقێنێت.

بازرگانیكردن بە ماددەی هۆشبەر ڕەهەندێكی گلۆباڵی وەرگرتووە و لە ئێستا بووەتە سێهەمین بارزگانی دوای بازرگانیی «چەك و نەوت» و ساڵانە داهاتی ئەم بازرگانییە زیاتر لە 700 ملیار دۆلارە. بەپێی دوایین ئامارەكانی نووسینگەی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ ماددەی هۆشبەر و تاوان «UNODC» لە ساڵی 2009 زیاتر لە 250 ملیۆن ئالوودەبوو بە ماددەی هۆشبەر لە جیهاندا هەبوون، كە ئەم ڕێژەیە ئێستا لەوانەیە دوو هێندە زیاتریش بێت.

كەواتە ئەگەر لەم ڕەهەندە گڵۆباڵییەوە سەیری دەرهاویشتە نەرێنییەكان و ئاستی هەڵكشانی بڵاوبوونەوەی ماددەی هۆشبەر بكەین، ئەوا هەرێمی كوردستانیش بەشێكە لەو نەخشە جیهانییە و زیاد لەمەش بە هۆی پێگە جیوپۆلیتیكییەكەی بووەتە ڕێرەوێك بۆ ترانزیت و گواستنەوەی ماددەی هۆشبەر و هەروەها بڵاوبوونەوەی ماددەی هۆشبەریش لە هەرێمەكەدا، كە ئێستا مەزندە دەكرێت ژمارەی بەكارهێنەران و ئالوودەبووانی ماددەی هۆشبەر لە نێوان 50000-10000 بەكارهێنەر بن.

ئەم ئامارە بۆ هەرێمێك كە ژمارەی دانیشتووانی 5-6 ملیۆن كەسە، ئاماژەیەكی ترسناكە، ئەمە لە كاتێكدا لە ساڵی 1991 تەنیا یەك كەسیش بەكارهێنەری ماددەی هۆشبەر نەبووە، بۆیە ئەمە ئەوەمان پێ دەڵێت، كە ماددەی هۆشبەر و قاچاغی پێوەكردنی بووەتە بازرگانییەكی ژێرزەمینی و نادیار و خەریكە دەبێتە تەنگژەیەكی دیاری ناو كۆمەڵگەی ئێمە و، لەگەڵ ئەوەی یاسای ژمارە یەكی ساڵی 2020 لە پەرلەمان دەرچووە و ئەنجومەنی باڵای بەرەنگاربوونەوەی ماددەی هۆشبەر دامەزراوە، بەڵام هەڵكشانی داتاكان هەموومان ڕادەچڵەكێنێت، بۆ نموونە لە پێنج ساڵی ڕابردوو تەنیا 360 كەس لەسەر بەكارهێنانی ماددەی هۆشبەر دەستگیر كراوبوون، بەڵام لە 11ی مانگی حوزەیرانی ڕابردوو تەنیا لە ئاسایشی هەولێر 2229 كەس دەستگیر كراون، جێگەی داخە ئاسایشی سلێمانی ئامارەكانی دەستگیركردنی بەكارهێنەرانی ماددەی هۆشبەر ڕاناگەیەنێت.

بەرەنگاربوونەوەی ماددەی هۆشبەر پێویستی بە ستراتیژیەتێكی نیشتمانی هەیە، ئەم ستراتیژە نیشتمانییە پێویستی بەوەیە پلان و ستراتیژەكان بۆ ئاسایشی بەرەنگاربوونەوەی ماددەی هۆشبەر یەك بخەین و، ڕێگە لە قاچاخچێتی سەرسنوورەكان بگرین، بەڵام بەداخەوە نەبوونی ئەم پلان و ستراتیژە هاوبەشە و نەبوونی یەكڕیزی و یەك ئیدارەیی لە كوردستاندا بووەتە هۆكاری ئەوەی نەتوانین وەك پێویست ڕووبەرووی ئەم پەتا گەورەیە ببینەوە كە بڵاوبوونەوەی ماددەی هۆشبەرە و، ئەو پیلانەی كە دەوڵەتانی دەوروبەر بە مەبەست دایانڕشتووە و، بە بەرنامە كاریان لەسەر كردووە، بۆ ئەوەی كوردستان بكەنە زۆنی بڵاوبوونەوەی ماددەی هۆشبەر و خەریكە دەگاتە ئەو قۆناغەی كە بەرنامەیان بۆ دانابوو.

لایەنێكی مەترسیداری دیكەی ئەم پرسە، ئەوەیە كە گەنجەكانی ئێمە هەم بە ئاسانی دەستیان دەگاتە ماددەی هۆشبەر، هەمیش دەتوانرێت بە ئاسانی دروست بكرێت، بۆیە لە ئاستی ئەم دیاردە مەترسیدارە، دەبێت ئەو پرسیارە بكەین: ئایا بەرنامەی ستراتیژیمان بۆ بەرەنگاربوونەوەی ماددەی هۆشبەر تا چەند سەركەوتوو بووە؟ كێشەكە ئەوە نییە بەرنامە و ستراتیژمان هەیە، یان نە، بەڵكو كێشەكە ئەوەیە تا چەند ئەو بەرنامە و ستراتیژەی ئێمە بە كردەیی جێبەجێ كراوە و سەركەوتوو بووە، لەم ڕووەوە بە ڕاستی من زۆر گەش بین نیم لە بەرانبەر ئەو هەڵكشانە خێرایەی لە بڵاوبوونەوەی ماددەی هۆشبەر لە كوردستاندا دەیبینم، بۆیە دەبێت حكومەتی هەرێمی كوردستان و ئەنجومەنی باڵای بەرەنگاربوونەوەی ماددەی هۆشبەر و ئەو وەزارەتە پەیوەندیدارانەی ئەندامن لە ئەنجومەنی باڵا هەوڵەكانیان چڕتر بكەنەوە، بۆ ئەوەی بتوانین سنوورێك بۆ كۆنتڕۆڵكردنی ئەم پەتایە دابنێین.

گرنگە بە ڕاشكاوی دەست بخەینە سەر برینەكان، ڕاستە ئێمە لە هەرێمی كوردستان یاسای زۆر باشمان هەیە، ڕێنمایی زۆر جوان بۆ بەرەنگاربوونەوەی ماددەی هۆشبەر دەرچوون، بەڵام ئەم یاسا و ڕێنماییانە پێویستیان بەوەیە بە جددی جێبەجێ بكرێن، پرسەكەش تەنیا ئەوەندە نییە كە تەنیا بە پرسی ئاسایش و دادگا و چاكسازییەكانەوە گرێی بدەینەوە، بە پێچەوانە پرۆسەی بەرەنگاربوونەوەی ماددەی هۆشبەر، پرۆسەیەكی گشتیگری هەمە لایەنە و هەموو سێكتەرەكانی كۆمەڵگە دەگرێتەوە و پێویستی بە ڕوانگە و ستراتیژیەتێكی درێژخایەنی بەردەوام هەیە، هەنگاوی یەكەم هەماهەنگی و هاوكاریكردنی كۆی لایەنە پەیوەندیدارەكانە بۆ دەستپێكردنی هەڵمەتێكی نیشتمانی بۆ هۆشیاركردنەوەی كۆمەڵگەی كوردستان، بەڵام ئەگەر ڕاشكاوانە بدوێین، بۆ ڕاپەراندنی ئەم هەڵمەتە نیشتمانییە كەمتەرخەم بووین لە ماوەی 10-12 ساڵی ڕابردوو ئەم لایەنە فەرامۆش كراوە و هیچ هەوڵێكی بۆ نەدراوە، بۆیە دەبێت لە ئێستادا خەمێكی جددی لەم پرسە بخۆین و دەست پێ بكەین.

گرنگە بۆ بەرەنگاربوونەوەی ماددەی هۆشبەر سوود لە ئەزموونی وڵاتانی پێشكەوتوو وەربگرین، خۆمان ئەو ئەزموونانە دیراسەت بكەین و سوودی لێ وەربگرین، وڵاتانی پێشكەتوو زۆر بایەخ بە هۆشیاركردنەوەی كۆمەڵگەی خۆیان دەدەن، ئەمەش بەو مانایەی هەوڵەكانیان بەو ئاراستەیە كە پێش تووشبوون و ئالوودەبوون ڕێگاكان لە بڵاوبوونەوەی ماددەی هۆشبەر بگرن، پێش ئەوەی ئەو ماددە هۆشبەرانە بێنە ناو وڵاتەكە، سنوورەكانی خۆیان توندوتۆڵ بكەن، لەوانەیە لەم دوو خاڵەدا هەرێمی كوردستان كەموكورتیی زۆری هەبێت، چونكە كێشەكە بەوە چارەسەر نابێت، ئێمە بێین بەكارهێنەران و ئالوودەبووانی ماددەی هۆشبەر دەستگیر بكەین و لەگەڵ تاوانبارانی بارزگانی ماددەی هۆشبەر و تاوانەكانی دیكە بیانخەینە زیندانەوە، ئەم مامەڵەی ئێمە نەك هەر ڕێگری لە بڵاوبوونەوەی ماددەی هۆشبەر ناكات، بەڵكو خودی زیندان و چاكسازییەكان دەبنە ناوەندێك بۆ زیاتر بڵاوبوونەوەی ماددەی هۆشبەر.

بۆیە لەم ڕوانگەیەوە پێشنیاری من ئەوەیە پێش هەموو شت دەبێت، بەكارهێنەران و ئالوودەبووانی ماددەی هۆشبەر، لەناو سەنتەری چارەسەر شیاندنەوەیان بۆ بكرێت و، وەك نەخۆش مامەڵەیان لەگەڵ بكرێت و هەوڵ بدەین، دوای چارەسەركردنیان دووبارە تێكەڵاوی كۆمەڵگە بكرێنەوە. لە ئێستادا باس لەوە دەكرێت كە هەوڵ هەیە بۆ دامەزراندنی ئەو سەنتەرە لە هەولێر و دواتریش لە سلێمانی و دهۆك، بەڵام ئەم هەنگاوانە دەبێت پەلەی تێدا بكرێت، ناكرێت بەكارهێنەر و ئالوودەی ماددەی هۆشبەر لەگەڵ تاوانبارانی بازرگانی بە ماددەی هۆشبەر، تیرۆریست، بكوژ، دز و.. هتد، لە یەك زینداندا زیندانی بكرێن.

لەوانەیە قسەكانم هەندێك ڕەشبینی پێوە دیار بێت، بەڵام مەترسییەكانی بڵاوبوونەوەی ماددەی هۆشبەر لە هەر كۆمەڵگەیەك پەیوەستە بە ئاسایش و بوونی ئەو كۆمەڵگەیە، ئەمەش واتە ناسنامە و بەها و پێوەرەكانی كۆمەڵگەیەك كە مانەوە و بوونی ئەو كۆمەڵگەیە دەسەلمێنێت، ڕاشكاوانەتر مەترسییەكانی بڵاوبوونەوەی ماددەی هۆشبەر لە سەرووی ئاسایشی نەتەوەییشەوەیە، بۆیە دەبێت بگەینە ئەو قەناعەتەی مەترسیی بڵاوبوونەوەی ماددەی هۆشبەر خێراترین و جددیترین هەڕەشەیە لەسەر بوونی نەتەوەیی ئێمە و ئەم پرسەش تەنیا بە قسەكردن و ڕێنمایی چارەسەر نابێت و، دەبێت هەموو سێكتەرەكانی كۆمەڵگە، بە حكومەت و وەزارەت و دامودەزگاكان و ڕێكخراوە ناحكوومییەكان و هاووڵاتیان هەموو پێكەوە هاوكار و هەماهەنگ بن، بۆ ئەوەی بتوانین بەسەر ئەم پەتا ترسناكەدا سەر بكەوین.

بۆ ئەمەش ئەم ڕاسپاردانە دەخەمە ڕوو:

1- زامنكردنی جێبەجێكردنی كارای پەیماننامە نێودەوڵەتییە پەیوەندیدارەكان .

2- دانانی میكانیزمێكی گونجاو بۆ جێبەجێكردنی یاسای بەركار لە هەرێمدا.

3-  توندكردنی چاودێری لەسەر كردارەكانی بە قاچاخبردنی ماددەی هۆشبەر لە ڕێی دەروازە سنوورییەكانی هەرێم.

4-  گرتنەبەری سزای قورس دەرهەق بە بازرگانیكردن بە ماددەی هۆشبەر.

5- هەماهەنگیكردن لەگەڵ نووسینگەی نەتەوە یەكگرتووەكانی تایبەت بە تاوان و ماددەی هۆشبەر.

6- دامەزراندنی سەنتەرە تەندروستییەكانی تایبەت بە چارەسەركردنی ئالوودەبووەكان و بەكارهێنەرانی ماددەی هۆشبەر و كارتێكەرە عەقڵییەكان.

7- دانانی پڕۆگرامی پێویست و چڕكردنەوەی هەوڵەكان بۆ هۆشیاركردنەوەی كۆمەڵگە لە بارەی مەترسیی بازرگانیكردن و بەكارهێنانی ماددەی هۆشبەر و كارتێكەرە عەقڵییەكان.

8- پەرەپێدانی دامەزراوەكانی تایبەت بە نەهێشتنی ماددەی هۆشبەر و كارتێكەرە عەقڵییەكان.

9- جیاكردنەوەی بازرگانانی ماددەی هۆشبەر لە چاكسازییەكاندا.

10- دروستكردنی دامەزراوەكان لە نێو وەزارەتە پەیوەندیدارەكان بۆ زامنكردنی ئەحكامەكانی یاسا.

11- گرتنەبەری ڕێكارەكانی پێویست بۆ بەرەنگاربوونەوەی بەكارهێنانی ماددەی هۆشبەر.

12- دیاریكردنی ڕێكاری تایبەت بە ڕەچەتەی پزیشكان و فرۆشتنی ماددە، یان كارتێكەرە عەقڵییەكان لەلایەن دەرمانسازەكانەوە.

13- پێویستە وەك نەخۆش مامەڵە لەگەڵ بەكارهێنەرانی ماددەی هۆشبەردا بكرێت، بۆ ئەوەی چارەسەری دەروونی و پزیشكییان بۆ دەستەبەر بكرێت بۆ دووبارە ئاماددەكردنەوەیان.

14-  نابێت وەك زیندانی مامەڵە لەگەڵ بەكارهێنەران و ئالوودەبووانی ماددەی هۆشبەردا بكرێت.

15- دووبارە ئاماددەكردنەوە و ڕاهێنانی پزیشك و دەرمانساز و فەرمانبەران و هاندانیان لە ڕووی ماددی و مەعنەوییەوە بۆ چارەسەركردنی ئالوودەبووان و گەڕاندنەوەی توانای تەواوی تەندروستییان لە ڕووی جەستەیی و عەقڵی و كۆمەڵایەتییەوە.

16- تێكهەڵكێشكردنی پرسەكانی پەیوەست بە زیانەكانی ماددەی هۆشبەر لە پڕۆگرامەكانی خوێندندا.

17- پەرەپێدانی پلانی خۆپارێزی بۆ لایەنە جیاوازەكان.

18- پەرەپێدانی پلانەكانی پڕۆگرامەكانی ئاماددەكردنەوە.

19- پاڵپشتیكردنی بایەخپێدەران و تایبەتمەندان و ئاراستەكردنەوەیان بۆ كاری دیراسەت و توێژینەوە.