دوای پەسەندكردنی بودجە، خەڵكی كوردستان لە چاوەڕوانیی گۆڕانكاری و باشبوونی بارودۆخی ئابووری و خۆشگوزەرانیدان، ئەگەرچی بوونی كورتهێنان لە بودجەكە و پابەندكردن و ئیلتزاماتەكانی سەر حكومەتی هەرێمی كوردستان و جێبەجێنەكردنی بەڵێنەكانی لایەنە سیاسییەكانی بەغدا، نیگەرانیی لێ كەوتووەتەوە، بەڵام هەمووان هاوڕان لەسەر ئەوەی بودجە وێڕای سەرنج و تێبنییەكان زۆر لایەنی ئەرێنی هەیە، بۆ قسەكردن لەسەر ئەم تەوەرە گۆڤاری گوڵان چەند پرسیاری ئاراستەی دكتۆر ئیدریس ڕەمەزان مامۆستای كۆلێژی كارگێڕی و ئابووری لە زانكۆی سەڵاحەدین كرد، لێرەدا پوختەی وتەكانی بڵاو دەكەینەوە.

 

* وەك كەسێكی شارەزا و پسپۆڕ لە بواری ئابووریدا چۆن دەڕواننە بودجەی عێراق، ئایا بە شێوەیەكی گشتی لایەنە ئەرێنییەكانی بودجە بۆ خەڵكی كوردستان چییە و چ گۆڕانكارییەك لە مووچە و خۆشگوزەرانیی خەڵكی كوردستاندا دروست دەكات؟

- بودجەی گشتیی عێراق بۆ سێ ساڵی 2023 و 2024 و 2025 وێڕای هەموو ئەو كێشمەكێشە سیاسی و دەستكاریكردنە نادەستووری و نایاساییەی دەرهەق بەو ماددانە كرا، كە تایبەتە بە هەرێمی كوردستان و چووە قاڵبی موزایەدەی سیاسی و دەستكاریكردنی بە پێچەوانەی ئەو ڕێككەوتنەی لە نێوان هەردوو حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراقدا ئەنجام درابوو، هەر پەسەندكردنی بودجەكە و تێپەڕاندنی و نزیكبوونەوەی جێبەجێكردنی ماددە و بڕگەكانی گەشەیەكی ئابووری لێ دەكەوێتەوە و كاریگەریی باشی لەسەر عێراق و هەرێمی كوردستان دەبێت، چونكە گەیشتنی بودجە بە قۆناغی كرداری جێبەجێكردنی هەوڵێكە بۆ بووژانەوەی ئابووری و گەشەكردنی بازاڕ و بەدەستهێنانی دەرفەتی كار، ڕاستە بودجەی گشتیی عێراق پڕیەتی لە كەموكورتی و، ئێمەش وەكو لایەنی كوردی تێبینی و سەرنجمان هەیە لەسەر بودجەكە، بەتایبەتی دەستێوەردانی لایەنە سیاسییەكانی عێراق و هەندێك لایەنی نێوخۆیی بۆ بەرژەوەندیی تەسك و مەرامی شەخسی، بەڵام لە كۆی گشتیدا كارپێكردنی بودجەكە دەبێتە هۆی پتەوكردنی پەیوەندییە ئابوورییەكانی نێوان ناوەند و هەرێمی كوردستان و هاتنی بڕە پارەیەكی زۆر بۆ هەرێمەكە، دواجار خۆ ئەگەر ئەو بودجەیە وەكو خۆی جێبەجێ بكرێت، ڕاستە بەشێكی زۆری بودجەكە بۆ كەرتی بەكاربردن دەڕوات، لەگەڵ ئەوەشدا بەشێكی بودجەكەش بۆ وەبەرهێنانیش دەڕوات، كە گرنگیی بۆ بووژانەوەی كەرتی وەبەرهێنان و ئابووری لە سەرانسەری عێراق بە هەرێمی كوردستانیشەوە هەیە. ئەوەی پەیوەندی بە ئێمەوە هەیە، پابەندبوونی هەرێمی كوردستانە بە هەندێك بڕگە و ئیلتیزاماتی قورس، لەگەڵ ئەمەشدا دواجار ئێمە هەموو مانگێك بڕە پارەیەكی باشمان بۆ دابینكردنی مووچە و بەگەڕخستنی كاروكاسبی لە بەغداوە بۆ دێت .

*  بەڵام ئەوەی جێگەی نیگەرانییە ئەوەیە كە پڕۆژە یاسای بودجە هەندێ بڕگەی دەستكاری كرا، وەكو ئاماژەت پێ دا، بەو شێوەیە نەبوو كە حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراق ڕێككەوتنیان لەسەر كردبوو، ئایا ئەو گۆڕانكارییانە ئەوەندە كاریگەری دەبێت كە جێی مەترسی بێت؟

- سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان و سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان وێڕای هەموو ئەو دەستكاری و كێشمەكێشانەی لەسەر ماددە و بڕگە یاساییەكانی بودجە كرا، كە زۆربەیان نادەستووری و نایاسایی بوون، دواجار ڕەزامەندییان دەربڕی لەسەر واژۆكردن و تێپەڕاندنی پڕۆژە یاساكە، ئەوەی لە ناو پەرلەمانی عێراق بەتایبەتی و لە ناو لێژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق ڕووی دا، بابەتێكی چاوەڕوانكراو بوو، چونكە هەموو ساڵێك كۆمەڵێك پەرلەمانتار لە ژێر فشاری حزبەكانیان بێت، یان لەبەر هۆكاری خۆدەرخستن و موزایەدە ئەم كارە نەشیاوانە دەكەن، لە هەرێمی كوردستان و عێراقیشدا ئەم پاشگەزبوونەوەی حزب و لایەنە سیاسییانە زۆرن كە ڕێككەوتنیشت لەگەڵ دەكەن، كەچی كاتێك دێتە سەر جێبەجێكردن خاوەنی بەڵێنی خۆیان نین. لەناو گفتوگۆكانی بودجەدا ئاراستەكان واقیعبین و دووربین نەبوون، خۆی لەخۆیدا دواخستنی پەسەندكردنی بودجە و ئەو شێوازە گفتوگۆیانە و دژایەتیكردنی هەرێمی كوردستان و كەمكردنەوەی پشك و دانانی كۆت و بەند و ئیلتیزاماتی قورس و، زۆرجار ئیلتیزاماتی تەعجیزی بۆ ئەم ململانێ سیاسی و ئەجیندە دەرەكییانە و بەدەستهێنانی دەستكەوتی تەسكی شەخسی و حزبی دەگەڕێتەوە، كە زۆر لە حزب و لایەنە سیاسییەكان و پەرلەمانتارەكانیان تێی كەوتوون، بە ڕاددەیەك ئەم بەرژەوەندییە تەسكانەی حزبی و شەخسی خراونەتە سەرووی بەرژەوەندییە ڕامیاری و ئابوورییەكانەوە و زیانی گەورە بە ئابووریی عێراق و كوردستان دەگەیەنن، بێ ئەوەی گوێ بدەنە ئەو ڕاستییەی بودجە پڕۆژەی بەڕێوەبردنی دەوڵەتە لە پێناو خەڵكی و بەدەستهێنانی خۆشگوزەرانی و بەرزكردنەوەی ئەدای بەڕێوەبردنی ئابووری، بەڵام ئەم بۆچوونە گەشبین و ئومێدبەخشە بە واتای ئەوە نایەت ئەم بودجەیە ببێتە هۆی بەدیهێنانی گۆڕانكارییەكی ڕاستەقینە و وەرچەرخانێكی مێژوویی، بەتایبەتی بوونی كورتهێنانی نزیكەی 60 تریلیۆن دینار لە بودجەكە و زاڵبوونی لایەنی بودجەی بەكاربردن لەسەر وەبەرهێنان و دانانی بودجە بە 70 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك نەوت و ڕاوەستانی هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ زیاتر لە دوو مانگ، كە بە زیانی نزیكەی دوو ملیار دۆلار مەزەندە دەكرێت، هاوكات مەترسیی داشكانی بەهای نەوت بۆ خواروو 60 دۆلار هەیە، كە لەو كاتەدا كورتهێنانەكە زۆر زیاتر دەكات، هەروەها بودجەكانی ڕابردووش ئەوەیان سەلماندووە كە لە ڕووی پراكتیكییەوە لایەنی سیاسی و چەكداری زۆری باڵادەست هەن كە لە ڕێگەی پرۆژە و بەڵێندەرایەتی و بوونی خەرجی زەبەلاحی چەكدارییەوە زیانی گەورەیان بە بودجەكە گەیاندووە، ئەم بودجەیەی كە بۆ سێ ساڵی داهاتوو دانراوە، واقیعی ڕاستەقینەی كۆمەڵگە دیاری ناكات و زەحمەتە هەموو گرفت و كێشەكان چارەسەری بنەڕەتی بۆ بدۆزرێتەوە، تەنیا ئەوەیە جووڵەیەك بە ئابووری و لایەنی دارایی نێوخۆی وڵات دەدات.

* باسی ئەو گەلەكۆمەكێ و دژایەتیكردنەی هەرێمی كوردستانت كرد كە لەلایەن عەرەبەكانەوە بەرانبەر پشكی هەرێم و ئەو ماددانەی 13 و 14ی تایبەتن بە هەرێمی كوردستان ئەنجام درا، بەڵام نێوماڵی كوردیش لە بەغدا یەك نەبوون، پێشتر قوباد تاڵەبانی و تیمی یەكێتی گەڕابوونەوە ناو كۆبوونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران و كێشەكانی نێوان پارتی و یەكێتی چارەسەر كرابوون، بۆچی لە لێژنەی دارایی فراكسیۆنی یەكێتی لە پەرلەمانی عێراق ئەمەیان كرد؟

- دژایەتیكردنی كورد و قەوارەی هەرێمی كوردستان لە ناو حكومەت و پەرلەمان و تەنانەت لە ناو نوخبەی عەرەبیدا مێژوویەكی كۆنی هەیە، ئەوان تا ئێستا وا سەیری كورد دەكەن بەوەی هێزی یاخی و دوژمنی ئەوانە و هەر بەو جۆرەش شەقامی خۆیان فریو داوە، كاتێك گفتوگۆكان دێتە سەر شاشەی تیڤییەكان و بە بەرنامە داڕێژراو بێت، یان بە ناچاری، یانیش بۆ فریودانی لایەنگرانیان بێت، بەو شێوەیە هەڵسوكەوت دەكەن، ئەوان وا خۆیان نیشان دەدەن كە داكۆكیكاری پارێزگا و ناوچەكانی خۆیانن و، بۆ ئەوەی لایەنگران و دەنگدەرانیان سزایان نەدەن كە هیچیان نەكردووە، پەنا بۆ ئەوە دەبەن كە گوایە هەرێمی كوردستانە كە ناوچە و پارێزگا و شارەكانی ئەوانی تێك داوە، لە كاتێكدا ئەوان لە بەغدا چەندین ساڵە پشكی هەرێم و هاووڵاتیانی دەخۆن و بەپێی دەستوور و ماددە یاساییەكان مامەڵە لەگەڵ هاووڵاتیبوونی خەڵكی كوردستان ناكەن، ئەوەتا ئەوان ئامادە نەبوون مووچەی میلاكی فەرمانبەرانی ناوچەكانی نەینەوا و كەركووك بخەنەوە سەر ئەستۆی پارێزگاكانی خۆیان، ئەوەی لە ماددەكانی 12 و 13 و 14 بەدەست هاتووە خێرێك نییە بدرێتە هەرێمی كوردستان و تاكەكانی. سەبارەت بە دانانی بەند و كۆت و ئیلتزاماتی قورسیش وەكو ناچاركردنی ناردنی 400 هەزار بەرمیل نەوت لەلایەن هەرێمی كوردستانەوە، كە ڕادەستی كۆمپانیای سۆمۆی بكات، لە كاتێكدا هەر خۆی ئەو كۆمپانیایە داوای یاسایی لەسەر زۆر كۆمپانیای بیانی بواری نەوت و گاز لە هەرێمی كوردستان تۆمار كردووە، بەردەوام فشار و پاڵەپەستۆی خستووەتە سەریان، ئیتر چۆن ئاستی بەرهەمهێنانی نەوتی هەرێمی كوردستان لە ناو هەموو ئەم هەموو گوشار و فشارانەدا بەرز دەكرێتەوە، یان پارێزگاری لێ دەكرێت؟

ڕەفتار و هەڵسوكەتی ئەندامانی ناو لێژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق لە فراكسیۆنی یەكێتی و بە پاڵپشتی و هاندانی شۆڤێنییەكان، دژایەتیكردنی هەرێمی كوردستان بوو وەكو قەوارەیەكی دەستووری و فیدڕاڵی، تەنانەت پاشگەزبوونەوەی هەموو ئەو بنەمایانەی پێكەوەژیان و هاوبەشی و فیدراڵی و دیموكراسییە كە لەسەر ئەو بنەمایە عێراقی نوێ لەسەری دامەزراوە. باشە با لە هەرێمی كوردستان ناكۆكیی سیاسی هەبێت، بەڵام چۆن دەبێت لە بەغدا بەو شێوەیە ڕەفتار بكەیت لە دژی قەوارەی هەرێم كە تەنیا موڵكی پارتی نییە، بەڵكو موڵكی هەموو نیشتمانپەروەر و دڵسۆز و خەباتگێڕەكان و خانەوادەی شەهیدان و قوربانییەكانە؟ ئەوە بەدیهێنانی مەرامە سیاسی و بەرژەوەندییە شەخسییەكان و لێدانە لە قەوارەی هەرێمی كوردستان و لە 16 ئۆكتۆبەردا بینیمان كە جگە لە زیانگەیشتن بە كوردستانییان و خودی ئەو حزب و قەوارەیەی سازشی كرد، هیچی دیكەی لێ سەوز نەبوو.

* خاڵێكی دیكە كە لە میدیاكاندا زۆر باس دەكرێت، پرسی دانەوەی پاشەكەوتی مووچەی فەرمانبەرانی كوردستانە، باس لەوە دەكرێت كە فراكسیۆنی پارتی دژی ئەم بڕگەیە بووە لە ماددەی 14ی بودجە، پاشانیش هەر فراكسیۆنی پارتی پێشنیارێكی هەبوو دانەوەی پاشەكەوت لە 10% بكرێتە 12%، ئایا ئەم پرسە بۆ وای لێهات؟

- ورووژاندنی ئەم بابەتانە كە مافی ئاسایی مووچەخۆرانی كوردستانە و حكومەتی هەرێمی كوردستان و سەركردایەتیی سیاسیی كورد نكۆڵییان لەم مافە نەكردووە، بەڵام دەبێت لە ناو بودجەدا سەرچاوەی تەمویلی دارایی بۆ تەرخان بكرێت، تاوەكو لە ڕووی واقیعییەوە جێبەجێ بكرێت، هەر ئەمەش بوو وای كرد پارتی دیموكراتی كوردستان لە ڕێگەی فراكسیۆنەكەیەوە نەك لە 10% تەرخان بكات بۆ پێدانەوەی پاشەكەوت، بەڵكو داوای 12%ی كرد و هەموو فراكسیۆنە كوردستانییەكانیش ڕەزامەندییان نیشان دا، بەڵام كاتێك هاتە ناو پەرلەمان بۆ دەنگدان، فراكسیۆن و پەرلەمانتارە عەرەبەكان بە دۆست و نەیار و دوژمنی هەرێمەوە هەمووی یەك دەنگ بوون دژی تێپەڕاندنی ئەم ماددەیە، لە كاتێكدا ئەوان خۆیان وا نیشان دەدەن كە خەمخۆری مووچەخۆرانی هەرێمن، كەچی وا دەرنەچوو.

* باسی ئەو فەرمانبەرانەت كرد كە لە سنووری پارێزگای كەركووك و نەینەوان و حكومەتی هەرێمی كوردستان مووچەیان پێ دەدات، پرسیار ئەوەیە بۆچی لایەنی عەرەبی دژی ئەم پێشنیارەی فراكسیۆنە كوردستانییەكان بوون؟

- سەرەتا كێشەی كورد لە عێراقدا كێشەی خاكە، هەروەكو چۆن سەرۆك بارزانی بەردەوام جەختی لەسەر دەكاتەوە، ئەوانیش پێیان خۆش نییە ئەو فەرمانبەرانەی كورد مووچەكانیان لەسەر ئەو پارێزگایانە خەرج بكرێت، ئەگەر بۆیان بكرێت هەر ڕێگە نادەن بە ئەركی وەزیفیی خۆشیان هەڵسن، لەلایەكی دیكەوە ئەوان خوازیار نین بارگرانی لەسەر بواری بەكاربردن و مووچە لەسەر پشكی هەرێمی كوردستان سووك بێت، لە دوای 16ی ئۆكتۆبەریشەوە بەردەوام فەرمانبەرانی عەرەب و توركمان لەو شارانە دادەمەزرێنن و ڕێژەیەكی زۆر كەم نەبێت، كوردی تێدا نییە.