لە ڕۆژانی 2-4ی ئاداری ساڵی 2023 بە چاودێری و ئامادەبوونی سەرۆك بارزانی كۆنفڕانسی زانستیی نێودەوڵەتیی جینۆسایدی گەلی كوردستان (جینۆسایدی كوردی فەیلی) لە هۆڵی شەهید مامۆستا سەعد عەبدوڵا بەڕێوە چوو.

ئەم كۆنفڕانسەش وەك (د.داود سلێمان ئەترووشی) لە وتاری بە خێرهێنانی میواناندا ئاماژەی پێ كرد، بەرهەمی فیكر و پێشنیاری سەرۆك بارزانی بووە و، هەر سێ زانكۆی (سەڵاحەدین، دهۆك، سۆران) ئەركی ڕێكخستنی ئەم كۆنفڕانسەیان لە ئەستۆ گرتووە، لە ماوەی سێ ڕۆژی ئەو كۆنفڕانسەدا زیاتر لە 100 توێژینەوەی هەمەلایەنە لە پرسی جینۆسایدی كوردی فەیلی بەسەر پەنێڵەكانی هەر سێ ڕۆژەكەی كۆنفڕانسەكەدا دابەش كرابوون.

بەشداربووانی پەنێڵەكانی ئەم كۆنفڕانسە جیا لە ئەكادیمیست و توێژەرانی زانكۆكانی كوردستان و عێراق، ئەكادیمیست و توێژەری دەوڵەتانی عەرەبی و دەوروبەر و بیانی و نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ پرسی جینۆساید بەشدارییان تێدا كردبوو، سەرەنجامیش كۆنفڕانسەكە بە سەركەوتوویی و بە كۆمەڵێك و پێشنیار و ڕاسپاردەی زانستی كۆتایی بە كارەكانی هێنا.

هەر لەم كۆنفڕانسەدا، سەرۆك بارزانی دوای پێشكەشكردنی وتارەكەی، پێشنیاری كرد ناوەندێك بۆ بەدواداچوونی پرسی جینۆسایدی كوردی فەیلی و كاروبارەكانی كوردی فەیلی لە كوردستان دابمەزرێت، ئەمەش بۆ ئەوەیە كە بەردەوام بایەخێكی تایبەتی بە پرسی جینۆساید و بارودۆخ و كاروباری كوردی فەیلی بدرێت، هەروەها جێگەی دەستخۆشییە كە سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان ڕایگەیاند: «ئەم پێشنیارەی سەرۆك بارزانی جێبەجێ دەكرێت و ئەو ناوەندە لە ماوەیەكی كورتدا دادەمەزرێت».

 

 ئامانج لە كۆنفڕانسی زانستیی

نێودەوڵەتیی جینوسایدی گەلی كوردستان

نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ پرسی جینۆساید لەم كۆنفڕانسەدا وتارێكی پێشكەش كرد و پێی گوتین: «جینۆساید تەنیا پەیوەندی بە ڕابردووەوە نییە، لەبەر ئەوەی لە ئێستا و داهاتووشدا مەترسیی دووبارەبوونەوەی هەیە»، ئەمەش واتە هەتا ئەو ئەقڵییەتە شۆڤێنی و نامرۆڤانەیە لە ناو جوگرافیای عێراق و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و چەندین شوێنی جیهاندا هەبێت، ئەم مەترسییە هەر دەبێت و مەترسیی دووبارەبوونەوەی جینۆساید كۆتایی نایەت.

لە 26ی شوباتی ساڵی 1981 ڕۆژنامەی ئەلسەورەی زمانحاڵی ڕژێمی بەعسی ڕووخاو لەسەر زاری دیكتاتۆر سەدام حوسێن نووسیویەتی: «دەبێت كوردی فەیلی ڕیشەكێش بكرێن و ڕێگە نەدرێت لە ڕێگەی ژن و ژنخوازییەوە خوێنیان تێكەڵی خوێنی عێراقییەكان ببێت و خوێنی عێراقییەكان پیس بكات»، پرسیار لێرەدا ئەوەیە، هەموومان بینیمان ڕژێمی بەعسی شۆڤێنیی ڕووخا و دیكتاتۆر (سەدام حوسێن)یش لە سێدارە درا، بەڵام ئایا ئەو فیكرە شۆڤێنییەی بەعس و سەدام دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس و لە سێدارەدانی سەدام كۆتایی هات و لە ئەقڵییەتە شۆڤێنیەكاندا كۆتاییان هاتووە؟ بێگومان واقیعی حاڵی 20 ساڵی ڕابردووی دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس و سەدام پێمان دەڵێت: نەخێر ئەو ئەقڵییەتە شۆڤێنییە نامرۆڤانەیە بەردەوامیی هەیە و كۆتایی نەهاتووە، لێرەدا چەند نموونەیەك دەخەینە ڕوو:

1. عارف تەیفوور كە ماوەی دوو خول جێگری سەرۆكی پەرلەمانی عێراق بووە لە كتێبی (بەشێك لە ڕووداوەكانی تەمەنم) نووسیویەتی: «لەسەر پرسی كەركووك یاسایەك لە پەرلەمان تێپەڕێندرا كە لە بەرژەوەندیی عەرەبەكانی كەركووك بوو، فراكسیۆنی كوردستانی ڕازی نەبوون و هۆڵەكەیان بەجێهێشت و چوونە دەرەوە، منیش لە گەڵیان چوومە دەرەوە، بەڵام دواتر فراكسێونی كوردستانی پێیان باش بوو من وەك جێگری سەرۆكی پەرلەمان بگەڕێمەوە ناو هۆڵی پەرلەمان، كە گەڕامەوە ناو هۆڵی پەرلەمان بینیم پەرلەمانتارە عەرەبە شۆڤینییەكان بە مۆبایل وێنە دەگرن و هوتاف دەكێشن و شادی دەگێڕن، لەمەش زیاتر پەرلەمانتارێكی عەرەب كە ناوی محەمەد تەمیمی بوو، كاتێك كاغەزی دەنگدانەكەی دەخستە ناو سندوقی دەنگدانەوە ڕووی لە من كرد و گوتی: «ئەمەش لەبەر خاتری حزبی بەعس»، دوای ئەویش ساڵح موتڵەگ كاغەزێكی دەنگدانی بەدەستەوە بوو و خستیە ناو سندوقی دەنگدانەكە و گوتی: «ئوستاز عارف . بژی حزبی بەعس».

2. لە دوای سەرهەڵدانی تیرۆریستانی داعش، ئەم گرووپەش بە هەمان شێوەی سەدام حوسێن فەتوای جینۆسایدی كوردی ئیزدییان دەركرد و بە هەمان شێوە ئەم بەشەی گەلی كورد جینۆسایدیان كردن لە چوارچێوەی هەمان ئەقڵییەتی شۆڤێنیدا، بەڵام لەژێر پەردەی ئایدیۆلۆژییەتێكی ئایینیی توندڕەودا.

3. لە دوای كارەساتی 16ی ئۆكتۆبەری ساڵی 2017 هەمان ئەقڵییەتی شۆڤێنی، بەڵام ئەم جارەیان لەژێر پەردەی ئایدیۆلۆژییەتێكی مەزهەبگەرایی توندڕەودا هەمان كۆمەڵكوژی و جینۆسایدیان دژی كوردی شارۆچكەی توزخورماتوو دووبارە كردەوە.

4. لە ئێستاشدا ڕۆژانە ئەقڵییەتی شۆڤێنیی عەرەبی عێراق هەڵدەكوتنە سەر كوردی قەزا و ناحیەكانی پارێزگای كەركووك و بە زەبری چەك زەوییەكانیان داگیر دەكەن و، لەسەر ماڵ و حاڵی خۆیان دەریان دەكەن.

كەواتە مێژووی 20 ساڵی دوای بەعس و سەدام، ئەوەمان بە ڕاشكاوی پێ دەڵێن، ئەم ئەقڵییەتە شۆڤێنییە هەتا ئێستاش هەیە و، بوونەكەشی لە ڕیشەداكوتانی ئەم شۆڤێنیتەیە كە لە ناو كۆمەڵگەی عەرەبیدا ڕیشەی داكوتاوە و، بە ئاسانی هەڵناكێشرێت و تەنانەت دەستەبژێر و ئەكادیمیست و توێژەرەكانیشیان لە زانكۆكانی عێراق و وڵاتانی عەرەبیدا بێدەنگییان هەڵبژاردووە، هەر بۆیە یەكێك لە ئامانجەكانی ئەم كۆنفڕانسە ئەوە بوو كە هەموو بیر و بۆچوونە جیاوازەكان لەسەر ئاستی زانكۆكانی كوردستان و عێراق و دەوڵەتانی عەرەبی و جیهان كۆبكاتەوە و، لەبەر ڕۆشنایی هەموو بیر و بۆچوونە جیاوازەكاندا ئەم پرسە تراژیدییە بكاتە بابەتیكی گرنگی لێكۆڵینەوە، سەبارەت بەم لایەنە (د. داود سلێمان ئەترووشی) سەرۆكی زانكۆی دهۆك لە لێدوانێكدا بۆ گوڵان پێی گوتین: «سەرۆك بارزانی نایەوێت ئەو مێژووە بمرێت و نەوەكانی ئێستا و داهاتوو نەزانن چ كارەسات و تاوانێك دەرهەقی گەلی كوردستان كراوە، بۆیە پێشنیاری كردووە كە ساڵانە ئەم سێ زانكۆیە (سەڵاحەدین، دهۆك، سۆران) كۆنفڕانسێكی زانستیی نێودەوڵەتی لەسەر جینۆساید گەلی كوردستان ڕێك بخەن و، بانگهێشتی تەواوی ئەكادیمیست و توێژەری زانكۆكاكانی عێراق و دەوڵەتانی عەرەبی و جیهان بكرێن، بۆ ئەوەی وەك خۆی دیراسەتی ئەم تراژیدیایە بكرێت، ئامانجی ئەم كۆنفڕانسە ئەوەیە كە ڕاستییەكان وەك خۆیان تۆمار بكرێن، هەروەها گوێ لەو خەڵكانەش دەگرین تەنانەت ئەگەر بۆچوونێكی زۆر جیاوازیان هەبێت، بەڵام سەرەنجام كۆنفڕانسەكە بە كۆمەڵێك پرسیار و ڕاسپاردەی زۆر گرنگ گەڵاڵە دەكات و دەیان و سەدان توێژینەوەی ئەكادیمی دێتە بەردەست، كە دەتوانرێت توێژینەوەی زیاتری لەسەر بكرێت.

 

 تراژیدیای كوردی فەیلی لە كۆنفڕانسی زانستیی نێودەوڵەتیی جینوسایدی گەلی كوردستاندا

 سەرۆك بارزانی لە بەرگی چوارەمی كتێبی (بارزانی و بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستان) سەبارەت بە جینۆسایدی كوردی فەیلی نووسیویەتی: «كوردی فەیلی كە لە زۆربەی شار و شارۆچكەكانی ناوەڕاست و خوارووی عێراقدا نیشتەجێبوون و لە ڕووی ئایینەوە پەیڕەوی مەزهەبی شیعەن، لەلایەن دەوڵەتی عێراقی ژێر فەرمانڕەوایی بەعسەوە لە ساڵی 1963 بە هەموو شێوەیەك كۆمەڵكوژ و جینۆساید كران، دواتر لە ساڵی 1980 وەزیری ناوخۆی عێراق فەرمانی وەدەرنانی كوردە فەیلیەكانی لە وڵات دەركرد، لە فەرمانەكەی وەزیری ناوخۆی عێراقدا هاتووە: «ئەو ئێرانییانەی لە وڵاتدان و ڕەگەزنامەی عێراقییان نییە، هەروەها ئەوانەش كە مامەڵەیان كردووە و بڕیاریان لە بارەوە دەرنەچووە، دەردەكرێن، لاوانی كوردی فەیلی لە تەمەنی 18-28 ساڵی بگیرێن و لە بەندیخانەی پارێزگاكاندا تا ماوەیەكی نادیار دەستبەسەر بكرێن»، هەروەك بڕیارەكەی وەزیری ناوخۆی عێراق ئەوەشی دووپات كردووەتەوە: «هەر كەسێك لەو كوردانەی ئاودیوی ئێران دەكرێن، ئەگەر هەوڵیان دا بگەڕێنەوە، تەقەیان لێ بكرێت» واتە بكوژرێن! ئەوەشی سەرچاوە و بەڵگەنامەكان ساغیان كردووەتەوە 380 هەزار كەسی كوردی فەیلی ڕووبەڕووی قڕكردن و جینوساید بوونەتەوە و ئاسەوارەكانیشیان ماون و بۆ چەندین دەیەی دیكەش هەر دەمێنن.

واقیعی ئەم تراژیدیایەی كە بەسەر كوردە فەیلییەكاندا هاتووە و سەرۆك بارزانی لە بەرگی چوارەمی كتێبەكەیدا ئاماژەی پێ كردووە، لە سێ ڕۆژی ئەو كۆنفڕانسەدا هەر لە بەڵگە فیلیمی دیكۆمێنتاری و ئەو هەموو بەڵگانەی لە چوارچێوەی توێژینەوە زانستییەكاندا بۆ لێكۆڵینەوە لەسەر كوردی فەیلی لە هەر سێ ڕۆژی كۆنفڕانسەكەدا بوو، بوونە دووبارە زیندووكردنەوەی ئەو تراژیدیا تاڵە و ئەو جینۆسایدەی دژی كوردانی فەیلی ئەنجام دراون، كە هەتا ئێستاش دەوڵەت و حكومەتی عێراق نە داوای لێبوردنیان لەو كارە نامرۆڤانەیە كردووە، نە وەك پێویستیش قەرەبووی كوردی فەیلییان كردووەتەوە و ئاوڕیان لێ نەداونەتەوە.