چەمكی ڕیالیزم‌و لیبرالیزم وەڵامی جیاوازیان هەیە بۆ ئەم پرسیارە " بۆچی عێراق لە ساڵی 2003دا كرایە ئامانج؟"
ئەم لێكۆڵینەوەیە هەوڵی شیكردنەوەی گۆڕانگارییەكانی سیاسەتی حكومەتی عێراق بۆ دوو قۆناغی جیاواز دراوە كە گواستنەوەی كۆمەڵگایەك لە دیكتاتۆرییەوە بۆ دیموكراسی‌وسیستەمی فیدراڵی بە پێی پێوەرەكانی چەمكی ڕیالیزم‌و لیبرالیزم دەخاتە ڕوو.
كینێس والتز، زانای سیاسیی ئەمریكی‌و یەكێك لە دامەزرێنەرانی چەمكی ڕیالیزم، دەڵێت دەتوانین ڕاستییەكانی هۆكاری شەڕ لە ڕێگەی تیۆرییەكانەوە لێكبدەینەوە.
تیۆری ڕیالیزم جەخت لەسەر پاراستنی هەژموون‌و یەك جەمسەری دەكات. نەتەوە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هەوڵا دەدات لە ڕێگەی شەڕەوە دەسەڵاتی خۆی بۆ هاوپەیمانان‌و ڕكابەرەكانی نیشان بدات‌و یەك جەمسەری خۆی بپارێزێت. لە ڕوانگەی ڕیالیزم، دۆخی جیۆپۆلەتیكی عێراق‌و بەكارهێنانی چەكی ئەتۆمی لە لایەن ڕژێمی سەددام حۆسێنەوە كە هەڕەشە بوو لەسەر ئاسایشی ئەمریكا، هەروەها سەرچاوە نەوتییە بێهاوتاكانی عێراق‌و هەبوونی بنكەیەكی سەربازیی ئەمریكا لە عێراق بۆ زیاتركردنی دەسەڵات‌و كۆنترۆڵكردنی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هۆكار بوون بۆ بە ئامانجگرتنی عێراق لە لایەن ئەمریكاوە لە 9ی نیسانی 2003.
سەرچاوە سروشتییەكانی عێراق وەك نەوت‌و گاز، ئەو بەرژەوەندییە ئابوورییانەن كە دەبنە هۆی شەڕ یان دەستێوەردانی زیاتری یاریزانە سەرەكییەكانی وەك ئەمریكا‌و ئەوروپا. بە پێی چەمكی ڕیالیزمەوە زڵهێزەكانی جیهان لە یەكتر دەترسن‌و بە دوای دەرفەتدا دەگەڕێن بۆ بەدەستهێنانی دەسەڵات بەسەر ڕكابەرەكانیاندا، ئەمریكاش ئارەزووی ئەوە دەكات دەسەڵاتی خۆی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا فراوان بكات بۆ ئەوەی ببێتە هەژموون یان باڵادەست لە ناوچەكەدا.
چەمكی لیبرالیزم دەڵێت دەسەڵاتی توندوتیژی هەڕەشەیەكی بنەڕەتییە بۆ سەر ئازادی تاك‌و پێویستە سنووردار‌و جیا بكرێتەوەو جەخت لەسەر كردەی عەقڵانی تاك‌و دەوڵەتان‌و بەرژەوەندییە ئابوورییەكان دەكاتەوە لە سیاسەتدا، هەروەها جەخت لەسەر ئەكتەرە ناحكومییەكان وەك دامەزراوەو ڕێكخراوەكان دەكات بە پێچەوانەی چەمكی ڕیالیزم كە باوەڕی بە هاوكاری نێودەوڵەتی نێوان ئەكتەرە ناحكومییەكان نییە.
ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان سیستەمێكی لیبڕاڵی هەیە بەهۆی ئامانجەكانی بۆ بەرەوپێشبردنی مافەكانی مرۆڤـ وەك ئازادی تاك‌و بڵاوكردنەوەی ئاشتی‌و ئاسایش لە ڕێگەی هاوكاری نێوان دەوڵەتان‌و ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكانی وەك ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكان یان ناتۆ كە ئامانجی خۆی لە دوای شەڕی سارد گۆڕاوە بۆ پاڵپشتیكردنی دیموكراسی كە تایبەتمەندییەكی لیبرالیزمە. هەندێك لە تیۆریستەكان ڕەخنە دەگرن كە لیبرالیزم لایەنگرێكی بەهێزی ئابووری ئازاد یان بازاری‌و سەرمایەدارییە‌و كەمكردنەوەی دەسەڵاتی دەوڵەت كە ئەمە حكومەت دەباتە ناو سیستەمی ئانارشی‌و ئاژاوەگێڕییەوە.
لیبرالیزم جەخت لەسەر دیموكراسی‌و ئاسایشی نەتەوەیی‌و ئاشتی دەكاتەوە، بۆیە گۆڕینی دیكتاتۆرییەت بۆ دیموكراسی بە بەكارهێنانی هێز یەكێكە لە ڕوانگەكانی لیبرالیزم. نەبوونی بزووتنەوەی ناسیۆنالیستی‌و ڕزگاریخوازەكانی گەڵان لە بەها‌و بیروباوەڕ‌و میتۆدی دیموكراسی، ڕەگەزپەرستی لە رووی فیكرەوە‌و دیكتاتۆری لە رووی سیستەمی سیاسییەوە بەرهەم دەهێنێت.
هێشتا هەندێك كۆمەڵگا‌ودەوڵەتانی عەرەبی بەدەست ناسیۆنالیزمی توندڕەو دیموكراسییەكی چەواشەكارانە‌و شێواوەوە دەناڵێن. لە سەرەتای دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەی عەرەبیەوە، نەیانتوانیوە چارەسەرێكی عەقڵانی‌و دیموكراسی‌و رادیكاڵا بۆ دیاردەی فرە نەتەوەیی‌و ئایینی‌و كەلتووری كۆمەڵگاكانیان بدۆزنەوە. زۆرێك لە ناسیۆنالیستە عەرەبەكان گومانیان هەیە لە چاكسازی دیموكراسی‌و مافی كەمینەكان، پێیان وایە مافی كەمینەكان پلانێكی ڕۆژئاوایە بۆ زەوتكردنی دەسەڵاتی عەرەبەكان. ئەم تێنەگەیشتنە بووەتە هۆی ناكۆكی لە جیهانی عەرەبیدا كە بە هۆی فرەیی‌و تایفەگەرییەوە دروست بووە. سەددام حسێن دەیگوت دیموكراسی سەرچاوەی بەهێزكردنی تاك‌و دەستەیە، بەڵام بە كردارەوە زۆربەی وڵاتی عێراقی كردە گۆڕێكی بەكۆمەڵا بۆ ئەوانەی داوای دیموكراسییان دەكرد بە تایبەت كوردەكان‌و ئەمە كاریگەری نەرێنی لەسەر كەمینە نەتەوەیی‌و ئایینییەكان‌و لایەنە سیاسییەكان هەبوو، چونكە هەمیشە ڕژێمی بەعس زاڵا بوو لە بازنەكانی دەسەڵاتی سیاسی‌و كورسی حوكمڕانی، لە كاتێكدا كورد‌و عەرەبی شیعە‌و توركمان‌و مەسیحی‌و كلدان‌و ئاشووری لە مافە سیاسی‌و مەدەنییەكانیان بێبەش كرابوون‌و ئەم سیاسەتەش هەڕەشەی لە شەرعیەتی دەوڵەت كرد‌و بووە هۆی لەناوچوونی دەوڵەت. دەرئەنجامەكانی سیاسەتەكانی ڕژێمی دیكتاتۆری وایكرد كە هاوڵاتیانی عێراقی لەسەر خاكی وڵاتێكی دەوڵەمەند برسی ببن.
سەقامگیری عێراق پەیوەستە بە پێداگری لەسەر سەروەری یاسا‌و یەكسانی هاووڵاتیان‌و مافە نەتەوەیی‌و ئایینییەكان‌و سیستەمێكی فرە حزبی كە نوێنەری هەموو چین‌و توێژەكانی كۆمەڵگا لەخۆ بگرێت‌و گوێ لە نەتەوە‌و كەمینەكانی دیكە بگرێت.