شەنگە هاوار كاكەیی: توندوتیژیی وەكو نەخۆشیی شێرپەنجە بێدەنگە و بە هێمنی لە تەشەنەدایە و ڕۆح و ناخی تاك هەڵدەكۆڵێت
شەنگە هاوار كاكەیی بەرپرسی یەكەی یەكسانیی جێندەری لە وەزارەتی ناوخۆ، هەڵگری بڕوانامەی ماستەرە لە یاسای گشتی، لە دیمانەیەكیدا لەگەڵ گۆڤاری گوڵان باس لەو خزمەتانە دەكات كە یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژیی خێزانی پێشكەشی خانمانی كردووە، جەختیش لەوە دەكاتەوە كە حكومەتی هەرێمی كوردستان، لە هاتنە كایەی یاسای مۆدێرن بۆ پاراستنی شكۆی ئافرەت و هاندانی بە بەشداریپێكردنێكی كارا لە كۆمەڵگە و لە تێكڕای كایەكان درێغی نەكردووە.
گوڵان: كۆمەڵایەتی
* ئایا یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژیی خێزانی تا چەند توندوتۆڵیی خێزان و پەیوەندیی تاكەكانی لەبەر چاو گرتووە؟
_ یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژیی خێزانی، یەكێكە لە یاسا گرنگەكانی هەرێمی كوردستان و ئامانجی هاتنەكایەی ئەم یاسایە بۆ سنوورداركردنی توندوتیژییەكانە كە لە نێو كۆمەڵگەكەمان بەرپایە، توندوتیژیی خێزانی وەكو نەخۆشیی شێرپەنجە بێدەنگە و بە هێمنی لە تەشەنەیە و ڕۆح و ناخی تاك هەڵدەكۆڵێت، تا وای لێ دێت، گیرۆدەییەكان دەگاتە ترۆپك و وەكو بوركان هەڵدەتۆقێن، بە واتا ئامانجی ئەم یاسایە بۆ گێڕانەوەی ئاسوودەیی خێزانە و هەڵوەستەیەكی بەرەنگارییە و بەرگێكی ئومێدە بۆ ئەمڕۆ و بۆ ئایندەمان و بۆ ئەوەی نەوەكانی دواڕۆژ، كاتێك كە بیر لە پرۆسەی هاوسەرگیری دەكەنەوە، لانەی ئارامی خۆیان لە هەڵوەشاندنەوە و لێكترازان بپارێزن و لەسەر بنەمایەكی تەندروست داهاتویان بنیاد بنێن و، لە چوارچێوەی پەیوەندییە خێزانییەكانیان بتوانن ماڵێكی ئارام بونیاد بنێنن و بەو پەڕی موحیبەت و سۆز لەگەڵ یەكتری هەڵسوكەوت بكەن، بۆ ئەوەیە پێمان بڵێ داهاتووتان لە ئەمڕۆ جوانترە.
لێرەدا بۆ قوڵبوونەوە لە كڕۆكی بابەتی توندو تیژیی خێزانی دەكرێ بگەڕێینەوە بۆ پێناسەی بنەچەی توندوتیژی لە چوارچێوەی خێزاندا چییە، كە زۆر بە ڕوونی لە مادەی ١ بڕگەی ٣ ی یاساكەدا، پێناسەی توندوتیژیی خێزانی كردووه: كە توندوتیژیی خێزانی هەموو كردارێك، یان وتەیەك، یان هەڕەشەلێكردنێك لەسەر بنەمای جۆری كۆمەڵایەتی لە چوارچێوەی پەیوەندیی خێزانیدا كە لەسەر بنەمای هاوسەرگیری، یان خزمایەتی تا پلەی چوارەم بنیاد نرابێت و ئەوانەی بەپێی یاسا هاتوونەتە ناو خێزانەوە، ئەشێ لەباری جەستەیی و جنسی و دەروونییەوە زیانیان پێ بگەیەنێت و ماف و ئازادییان لەدەست بدات. بە واتا ئەم یاساییە بۆ ئەوە هاتووە هەموو نادادییەكان دەستنیشان بكات لە ڕوانگەیەكی ئینسانی و لە قاڵبێكی یاسایی بیانخاتەڕوو.
* تا چەند ئەم یاسایە توندوتۆڵیی خێزانی پاراستووە؟
- ئەم یاسایە وەكو بەرگریكارێك لە مافی مرۆڤ هاتووتە كایەوە، نەك تەنیا بۆ ئاسوودەیی ژن، بگرە بۆ تەواوی ئەندامانی خێزانە، بۆ پیاو و ژن و منداڵ و بەرەنگاری لە زۆربەی توندوتیژی دەروونی جەستەیی دەكات. ئەم یاسایە لە دە ماددە پێكهاتووە، هەر ماددەیەكی دونیایەكی تایبەت بە خۆی هەیە. بۆ نموونە لە ماددەی دوودا ئاماژە بە جۆرەكانی توندوتیژی دەكات، كە دەچێتە پاڵ پێشێلكاریی یاسایی لە هەرێمی كوردستان، كە تێكرای خاڵەكان گیرۆدە كەلتوورییەكانن، وەكو (هاوسەرگیری بەزۆر، هاوسەرگیریی ژن بەژن (زواج شغار) و بەشوودانی منداڵ، بەشوودان لەبری خوێن، لێكجیاكردنەوەی بە زۆر (الطلاق بالاكراە)، بڕینی پەیوەندیی كۆمەڵایەتی، مێرد بە زۆر ژنی خۆی ناچاری بەدڕەوشتی و كاری داوێنپیسی بكات، خەتەنەكردنی مێینە، ناچاركردنی تاكەكانی خێزان بۆ جێهێشتنی فەرمانبەرایەتی بە ناڕەزایی خۆیان، ناچاركردنی منداڵ بۆ سواڵكردن و وازهێنان لە خوێندن، خۆكوشتن لە ئەنجامی توندوتیژیی خێزانی، لەباربردن لە ئەنجامی توندوتیژیی خێزان، لێدانی تاكەكانی خێزان بە هەر بیانوویەك، سووكایەتی پێكردن و جنێودان و جنێودان بە كەسوكاری، بە كەم سەیركردنی و ئازاردانی و گوشاری دەروونی و بە زۆر سەرجێیكردن و پێشێلكردنی مافەكانی.
* ئەو خزمەتانە چین كەوا یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژیی خێزانی بە شێوەیەكی گشتی پێشكەشی ئافرەتانی كردووە؟
- بەڕێوەبەرایەتیی بەرنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان و خێزان، جۆرەها خزمەتگوزاریی دەروونی و لۆجستی بە قوربانییانی توندوتیژی پێشكەش دەكات. نووسینگە و بەڕێوەبەرایەتییەكانی هەر لە زاخۆ تا خانەقین بوونیان هەیە، واتە لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان و قەزا و ئیدارە سەربەخۆكان بەڕێوەبەرایەتی و نووسینگەی توندوتیژی هەن، تەنانەت لەناو كەمپی ئاوارەكانیش ئۆفیسی تایبەتمەند بۆ بەرەنگاریی توندوتیژی دامەزراوە، ئەوە بەو مانایە كە هەنگاوی باش بۆ پاراستنی خێزان نراوە.
مانگانە پێشێلكارییەكان بە تۆمار دێتە بەڕێوەبەرایەتیی بەرنگاربوونەوەی توندوتیژیی خێزانی لە ڕێگای سێكجولێكەوە كە وەزارەتی ناوخۆ سەپەرشتی دەكات،(كوشتن، خۆكوشتن، سووتان، خۆسووتاندن، سكاڵای سێكسی و سكاڵای دیكە) ئەمە وەكو ئامار، هەروەها هێڵی گەرم بە ژمارەی ١١٩ كارایە و لە نێو هەموو نووسینگەكانیشدا كۆمەڵناس و دەروونناس بۆ پێشكەشكردنی خزمەتگوزاریی دەروونی بۆ قوربانیی توندوتیژی دامەزراون. بەپێی هەمان یاساش لە ماددەی یەكەم بڕگەی چوارەم ئاماژەی بە دادگای تایبەتمەند داوە، كە دادگای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژیی خێزانییە و ئەم دادگایە تایبەتە بە كەیسەكانی توندوتیژی كە ئامانجی بۆ چارەسەركردنی ئاریشە خێزانییەكانی هاوسەرانە پێش جیابوونەوەیان.
* چەمكی جێندەر چۆن پێناسە دەكەن و ئەم چەمكە لە كوێی مافەكانی ئافرەتدایە؟ ئایا ئەو بۆچوونانەی لەسەر جەندەر لەلایەن هەندێك حزبی ئیسلامییەوە ئاراستە دەكرێن، لەجێی خۆیەتی، یان هەڵەیەك لە چەمكەكەدا هەیە؟
- بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە، لە زۆربەی ئەو بابەتانەی كەوا دەیانخەمەڕوو لە لاپەڕەی ڕۆژنامە و گۆڤار و سایتە ئەلیكترۆنییەكان، حەز دەكەم وەكو نووسەرێك سەرنجەكانم بخەمەڕوو، تەنیا لە پرسی جێندەر نەبێت، حەز دەكەم وەك فەرمانبەرێك وەڵام بدەمەوە كە پابەندم بە یاسای وەزارەتەكەم و بەرپرسی یەكەی یەكسانیی جێندەریم وەرگرتووە. ئاشكرایە هەر دامەزراوەیەكی حكوومی پابەندە بە میكانیزمی كاركردن و سیاسەتێكی باڵاتر كە سیاسەتی كەرتی میرییه، پێناسەی جێندەر لەو چوارچێوەیەدا خۆشبەختانە پێناسەیەكی خۆماڵی پێ دراوە كە هەڵقوڵای دابونەریتی كۆمەڵگەكەمانە، بە واتا كوردێندراوە.
پێناسەی جێندەر لە كەرتی میری، بە واتای یەكسانبوونی مرۆڤە جیاواز لە ڕەگەز، واتە دەتوانین بڵێین سیاسەتی یەكسانی لە پێناسەی جێندەر، تەنیا كەتەلۆگێكی ئینسانییە و هیچی دیكە نییە. ئەوەی بەرچاوڕوونە مەلەفی جێندەر یەكێكە لە مەلەفە گرنگەكانی ئەنجومەنی وەزیرانی حكومەتی هەرێمی كوردستان، بەپێی ئەو سیاسەتە بە ستراتیژ و لە ساڵی ٢٠١٦ كەوتووەتە بواری جێبەجێكردن بە كردنەوەی یەكەی یەكسانیی جێندەر، لە سەرجەم وەزارەتەكان و لە بەرنامەسازیی دەوڵەتدا بە 13 خاڵی جەوهەری قەتیس كراوە، بۆیە هەر بەرپرسێكی جێندەری لە وەزارەتەكان كەتەلۆگێكی بەردەستە بۆ كاركردن و لای ڕوونە خاڵبەندیی ئەم بەرنامەیە، یەك خاڵی تیا نییە، كە هانی هاوسەرگیریی هاوڕەگەزخوازی بدات، حكومەتیش كە دەسەڵاتی جێبەجێكارە، تا ئێستا هیچ پڕۆژە یاسایەكی ئاراستەی پەرلەمانی كوردستان نەكردووه كە دەسەڵاتی تەشریعییە بۆ برەودان بە هاوسەرگیرییەكی ناسرووشتی بڕیاری لەسەر بدات، تا دەنگی ناڕەزایەتییەكان ئەوەندە بەرز بێت. پێم وایە هەڵەتێگەیشتنێك هەیە لای تاكی ئاسایی، چونكە ئیسلامی سیاسی سەركەوتوو بوون لە شێواندنی مەدلوولەكە بە قیزەوەنكردنی وشەی جێندەر كە ئەمڕۆ فۆبیایەكە و هزری تاكی ئاسایی داگیر كردووە، ئەمەش نیعمەتەكانی دونیای دیموكراسییە. بۆ بەرچاوڕوونی ئەركەكانی یەكەكانی یەكسانیی جێندەری لە وەزارەتەكان دەخەمەڕوو، وەكو لە ستراتیژی نیشتمانیدا لە 13 خاڵدا هاتووە :
١/ بەشداریپێكردن لە داڕشتنی سیاسەتی گشتیی وەزارەتدا تاوەكو ڕەهەندی یەكسانی جۆری كۆمەڵایەتی(ژن و پیاو) بە شێوەیەكی هاوسەنگ لە سیاسەتی وەزارەتدا ڕەنگ بداتەوە.
٢/ بەشداری لە داڕشتنی بودجە و چاودێری و خەرجكردنی دەكات و هەوڵ دەدات سیاسەتی بودجە مەسەلەی یەكسانی جۆری كۆمەڵایەتی لەبەر چاو بگرێت.
٣/ ئاگاداربوون لە سەرجەم بڕیار و ڕاسپاردەكانی وەزارەت تاوەكو زامنی بەرژەوەندییەكانی ژنان و پیاوان بە هاوتایی بكات.
٤/ بە هاوكاری لەگەڵ ئەنجومەنی باڵای خانماندا بەرنامەی خولی ڕاهێنان بۆ فەرمانبەرانی وەزارەتەكە دادەڕێژێت.
٥/ دەستنیشانی كەموكورتییەكانی بەرنامە و سیاسەتی وەزارەت لەو بوارەدا دەكات و ئەلتەرناتیڤی بۆ دادە‌نێت.
٦/ بەدواداچوون دەكات بۆ جێبەجێكردنی بڕیارەكان لە سەرجەم فەرمانگە و بەشەكانی.
٧ / بەرنامەی ساڵانەی كاری یەكەكە دادەڕێژێت.
٨/ نۆێنەرایەتیی وەزارەتەكەی دەكات لە چالاكییە ناوخۆیی و دەرەكییەكان.
٩/ دیراسە و لێكۆڵینەوە بە مەبەستی باشتركردنی مەسەلەكانی ژنان لە سنووری كار و تایبەتمەندیی وەزارەتەكەیدا ئەنجام دەدات.
١٠/ بەشداری لە دانانی بەرنامەی ڕاهێنان (تدریب و تاهیل)ی وەزارەتدا تاوەكو ڕەهەندی یەكسانی جۆری كۆمەڵایەتی لەبەر چاو بگرێت، هەروەها چاودێریی جێبەجێكردنی بكات.
.١١/ چاودێری باڵانسی جۆری كۆمەڵایەتی لە دامەزراندن و بەرزكردنەوەی پلەی فەرمانبەران دەكات.
١٢/ كاردەكات بۆ بەشداریپێكردنی ژنان بە شێوەیەكی هاوسەنگ لە سەرجەم وەفدەكانی وەزارەت بۆ ناوەوە و دەرەوەی وڵات .
١٣/ كار دەكات بۆ ئەوەی كار و پرۆژه و خزمەتگوزارییەكانی وەزارەت ڕەچاوی بەرژەوەندی و پێداویستییەكانی ژنان و پیاو بە شێوەیەكی یەكسان بكات.
* وێڕای بوونی یاسای باش و هەوڵەكانی حكومەت بۆ پاراستنی شكۆی ئافرەت، بەڵام تاوەكو ئەمڕۆ بەشداریپێكردنی ئافرەت لە تێكڕای كایەكان بەتایبەت كایەی سیاسی بەپێی پیویست نییە ئایا ئەمە چۆن چارەسەر دەبێت؟
- زۆر ڕاستە حكومەت، لە هاتنە كایەی یاسای مۆدێرن بۆ پاراستنی شكۆی ئافرەت و هاندانی بە بەشداریپێكردنێكی كارا لە كۆمەڵگە و لە تێكڕای كایەكان درێغی نەكردووە، بەڵام ئەگەر ئەمڕۆ ڕێژەكە كە لە ئاستی تمووحدا نییە، ئەوە بەو مانایە نییه كە ئەوە ڕێژەیە نەگۆڕە و تەواو، یان تا هەتا هەتایە ڕێرەوی بە یەك ئاراستەی چەقبەستوو بووه، بەتایبەت ئێستا كە ئافرەت زیاتر وشیارە بە مافەكانی هەوڵ دەدات، تەقەلاكانی بۆ پێگەیاندنی گەشەسەندنی هزری مەعریفی ئەكادیمیە، بەڵام پڕكردنەوەی پۆستی وەزیفی یان سیاسی، بە كەسی نەشیاو، لەسەر ئەساسی ڕێژەیی، ئەوە جارێكی دی گرفتی نەوعی دروست دەبێت، بەتایبەت ئەگەر ئافرەتەكە خاوەن بڕیار نەبوو، كە وەكو چەپكە گوڵێك بۆ ڕازاندنەوەی مێزێك دابنرێت، تەنیا بۆ ئەوەی بڵێین پۆستەكە بە ئافرەت پڕ كراوەتەوە، ئەوە بوون و نەبوونی ئەو ئافرەتە وەكو یەك وایە، گرنگ ڕێژەكە نییە، گرنگ نەوعییەتە، چوونكە پڕكردنەوەی پۆست بە بێ لێهاتوویی ئافرەت، تەنیا زەرەرمەندییە، لەبەر ئەوەی خاوەن بڕیار نییه، پێم باشە كەسی شیاو بۆ شۆێنی شیاو بێت، ئەوەی جێگای خۆشحاڵییە هەنگاوی گەشەسەندن و پێگەیاندنی ئافرەت لە هەرێمی كوردستان دەستی پێ كردووە و هەنگاوەكان بەردەوامن.
