چەند ڕۆژێكی كەم بۆ ساڵڕۆژی 25ی نۆڤەمبەر، ڕۆژی جیهانیی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان ماوە، كە لە زۆربەی وڵاتانی جیهاندا بۆ ماوەی دوو هەفتە كار و چالاكیی چڕوپڕ ئەنجام دەدرێت، لە هەرێمی كوردستانیش هەڵمەتی نیشتمانیی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان دەست پێدەكات و بۆ ماوەی 16 ڕۆژ بەردەوام دەبێت، كە گوزارشت لە ماف و ڕۆڵی ئافرەت و ڕووبەڕووبوونەوەی توندوتیژی و كاركردن بۆ بنبڕكردنی توندوتیژی دژی ڕەگەزی مێینە دەكات، بەشداربووانی ئەم ڕاپۆرتەی گۆڤاری گوڵان، لەو بارەیەوە هەڵسەنگاندن بۆ دۆخی ئێستای توندوتیژییەكان دەكەن.

گوڵان: كۆمەڵایەتی

 

توندوتیژی دژ بە ئافرەتان بە بنەمای پێشێلكردنی مافی مرۆڤ و ئازادییە بنەڕەتییەكانیان ناسراوە و، یەكێكە لەو میكانیزمە كۆمەڵایەتییە گرنگانەی كە ئافرەت ناچار دەكات پلە و پایە و پێگەی نزمتر لە پیاوان قبووڵ بكات، بۆیە ئافرەتان بۆ نەهێشتنی ئەو نادادپەروەری و جیاوازییە ڕەگەزییانە و بۆ نەهێشتنی توندوتیژی و بەرەنگاربوونەوەی ئەو دیاردەیە، لە سەرلەبەری جیهاندا خەباتێكی بێوچانیان كرد و بەرهەمی قوربانیدانەكانیشیان ڕۆژی جیهانیی 25ی نۆڤەمبەری لێ كەوتەوە.

یەكەمجار لە ساڵی ١٩٨١ لە لایان فیمێنیستەكانی ئەمریكا ڕۆژی 25ی نۆڤەمبەر وەكو ڕۆژی خەبات دژی توندوتیژی، یان نەهیشتنی توندوتیژی دەستنیشان كرا، پاشان لە ١٧ ی دیسەمبەر ساڵی ١٩٩١ لە لایان ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتەوەكانەوە وەكو ڕۆژی جیهانیی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی ڕاگەیاندرا.

ئاشنا بابان مامۆستای زانكۆیە و سەرەتا باس لەوە دەكات كە ئاستی توندوتیژیی خێزانی پەیوەستە بە كۆمەڵیك هۆكاری جیاواز و پەیوەست بە شێوازی ڕەفتارەوە، هەروەك كاریگەرییە دەروونی و جەستەییەكان لەسەر ئەو كەسانەی كە تووشی ئەم توندوتیژییە بوون، توندوتیژیی خێزانی بە گشتی دەتوانرێت بە چەند ئاستێك پۆلێن بكرێت بە پشتبەستن بە توندی و كاریگەرییەكانی. لێرەدا چەند پێوەرێك دەخەینەڕوو، كە ڕەنگە بۆ هەڵسەنگاندنی توندوتیژیی خێزانی بەكار بهێنرێن:

توندوتیژیی جەستەیی: وەك لێدان، یان هەر جۆرە زیانێكی جەستەیی دیكە.

توندوتیژیی دەروونی: بریتییە لە سووكایەتیكردن، هەڕەشەكردن، دەستكاریكردنی سۆزداری، گاڵتەكردن، یان هەوڵدان بۆ كۆنتڕۆڵكردنی كەسی بەرامبەر بە لەناوبردنی متمانە بەخۆبوونی.

توندوتیژیی سێكسی: هەر جۆرە دەستدرێژیی سێكسی یان فشارێك، بۆ سێكسكردن بە زۆر یان هەڕەشە دەگرێتەوە.

توندوتیژیی ئابووری: وەك ڕێگریكردن لە دەستڕاگەیشتن بە سەرچاوە داراییەكانی كەسێك یان كۆنتڕۆڵكردنی خەرجییەكانی بۆ ئەوەی كۆنتڕۆڵی بكات.

توندوتیژیی كۆمەڵایەتی: وەك دابڕانی كۆمەڵایەتی یان ڕێگریكردن لە پەیوەندیكردنی كەسێك لە كەسانی دیكە، وەك خێزان یان هاوڕێكانی.

توندوتیژیی سیاسی: یەكیكە لە جۆرەكانی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان كە لە لایەن پارتی سیاسی و تاكی كۆمەڵگە و خێزان ئەنجام دەدریت.

توندوتیژیی خێزانی بە پرسێكی كۆمەڵایەتی جددی دادەنرێت كە كاریگەریی لەسەر تاكەكان و كۆمەڵگە بەگشتی هەیە، بەو پێیەی دەتوانێت زیانێكی قووڵی دەروونی و جەستەیی لێ بكەوێتەوە و، ڕەنگە كاریگەرییەكانی درێژ ببێتەوە بۆ نەوەكانی داهاتوو، هەریەكێك لەوانە بە جۆرێكی جیاواز هەڵسوكەوتێكی جیاواز لە بەرامبەر ئافرەتان ئەنجام ئەدرێت.

كەمكردنەوەی توندوتیژیی خێزانی پێویستی بە هەوڵی فرەیی كۆمەڵگە و حكومەت و تاك و ڕێكخراوە جیاوازەكان هەیە. لێرەدا چەند هەنگاو و كارێك دەخەینەڕوو كە دەتوانرێت بۆ كەمكردنەوەی توندوتیژیی خێزانی بگیرێتەبەر:

1. هۆشیاری و پەروەردە

هۆشیاریی گشتی: گرنگە سەبارەت بە مافی تاكەكانی ناو خێزان و چۆنیەتیی ناسینی نیشانەكانی توندوتیژی خێزانی هۆشیاری بڵاو بكرێتەوە، پەروەردە دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە گۆڕینی تێڕوانینە نەرێنییەكان سەبارەت بە توندوتیژی و هاندانی تاكەكان بۆ هەڵوێستگرتن لە دژی توندوتیژی.

بەرنامە پەروەردەییەكان: دابینكردنی بەرنامەی پەروەردەیی بۆ كۆمەڵگەكان بۆ بەرەوپێشبردنی بەهاكانی لێبوردەیی و یەكسانی لە پەیوەندییە خێزانییەكاندا، جگە لە فێركردنی كارامەییەكان بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ ململانێكان بە شێوەیەكی ئاشتییانە.

2. پاڵپشتیی قوربانیانی توندوتیژیی خێزانی

شوێنی داڵدەدان و پاڵپشتیی دەروونی: دابینكردنی شوێنی سەلامەت بۆ ئەو ژنان و منداڵانەی كە بەدەست توندوتیژیی خێزانییەوە دەناڵێنن، جگە لە دابینكردنی پاڵپشتیی دەروونی بۆ یارمەتیدانیان بۆ چاكبوونەوە.

خزمەتگوزارییە یاساییەكان: ڕێگەدان بە قوربانییەكان بۆ دەستڕاگەیشتن بە پشتیوانیی یاسایی بۆ یارمەتیدانیان لە تۆماركردنی سكاڵا و بەدەستهێنانی پاراستن، وەك فەرمانی پاراستن لە دادگا.

3. یاسادانان و یاساكان

توندكردنەوەی یاساكان: دەبێت یاسای توند هەبێت دژی توندوتیژیی خێزانی، لەگەڵ سزای ڕێگریكردن بۆ ئەوانەی بەشدارن لەو جۆرە تاوانانەدا.

باشتركردنی جێبەجێكردنی یاسا: دڵنیابوون لە جێبەجێكردنی كاریگەرانەی یاساكان لە ڕێگەی ڕاهێنانی دەسەڵاتە پەیوەندیدارەكان، وەك پۆلیس و دەسەڵاتی دادوەری، لەسەر چۆنیەتیی مامەڵەكردن لەگەڵ كەیسەكانی توندوتیژیی خێزانیدا.

4. دابینكردنی پاڵپشتی بۆ ئەو كەسانەی كە توندوتیژی ئەنجام دەدەن

چارەسەری دەروونی و ڕاوێژكاری: گرنگە بەرنامەی چارەسەركردن بۆ ئەو كەسانە دابین بكرێت كە توندوتیژیی خێزانی ئەنجام دەدەن، كە یارمەتییان دەدات هۆكارەكانی ڕەفتارەكانیان دەستنیشان بكەن و شێوازی مامەڵەكردنیان لەگەڵ توڕەیی و شەڕانگێزیدا باشتر بكەن.

یارمەتیدان لە پەرەپێدانی تواناكانی پەیوەندیكردن: ڕاهێنانی تاكەكان لەسەر چۆنیەتیی دەربڕینی هەستەكانیان و چارەسەركردنی ناكۆكییەكان بە شێوازی نا توندوتیژی.

5. بەشداریی كۆمەڵگە

ڕۆڵی كۆمەڵایەتی: دەبێت كۆمەڵگە لە بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژیی خێزانیدا لە ڕێگەی دروستكردنی تۆڕی پشتیوانی و پێشكەشكردنی هاوكاری بۆ قوربانییەكان بەشداری بكات. ڕۆڵی دامەزراوە پەروەردەیی و ئایینی و كۆمەڵایەتییەكان لە هۆشیاركردنەوەی خەڵك و پێشخستنی كلتووری ڕێزگرتن لە مافەكانی مرۆڤ گرنگە.

هاندانی ڕاپۆرتكردنی توندوتیژی: تاك و كۆمەڵگە دەبێ لە ڕاپۆرتكردنی حاڵەتەكانی توندوتیژیی خێزانی و پێشكەشكردنی پشتیوانی بۆ قوربانییەكاندا بەرپرسیارێتیی خۆیان لە ئەستۆ بگرن.

6. بەهێزكردنی ژنان

یەكسانیی جێندەری: بەرەوپێشبردنی یەكسانیی نێوان ژن و پیاو لە هەموو لایەنەكانی ژیاندا بە كار و خوێندنەوە، سەربەخۆیی ئابووری و ئازادیی كەسیی ژنان بەرز دەكاتەوە و، ئەگەری بەركەوتنیان بە توندوتیژی كەم دەكاتەوە.

ڕاهێنان لەسەر مافەكانی ژنان: فێركردنی ژنان سەبارەت بە مافەكانیان و چۆنیەتیی بەرگریكردن لێیان، توانای ڕووبەڕووبوونەوەی توندوتیژیی خێزانییان بەرز دەكاتەوە.

7. ڕۆڵی خێزان

پەروەردەكردنی منداڵ: دەبێت منداڵان لە تەمەنێكی بچووكەوە فێری بەهاكانی ڕێزگرتنی یەكتر و مامەڵەكردنی ئاشتییانە لەگەڵ كەسانی دیكەدا بكرێن، خێزان یەكەم قوتابخانەیە كە منداڵان لێیەوە فێری چۆنیەتیی ڕەفتاركردن دەبن لە پەیوەندییەكانی داهاتوودا.

كۆنتڕۆڵكردنی پەیوەندی خێزانی: گرنگیدان بە پەیوەندیی خێزانی و دروستكردنی ژینگەیەكی تەندروست و خۆشەویستی لەناو ماڵدا، ڕێگری دەكات لە گەشەكردنی توندوتیژی خێزانی.

8. خۆپاراستن و دەستێوەردانی پێشوەختە

بەرنامەكانی خۆپاراستن: كۆمەڵگەكان دەتوانن بەرنامەی خۆپارێزی پێشكەش بە هاوسەرەكان و خێزانەكان بكەن، وەك كۆبوونەوەی ڕاوێژكاری هاوسەرگیری یان وۆرك شۆپ لەسەر چۆنیەتی باشتركردنی پەیوەندی و كەمكردنەوەی فشار.

د. ماجید خەلیل مامۆستا لە زانكۆی سلێمانی، سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە هەر توندوتیژییەك دژی خێزان، جۆرێكە لە توندوتیژی دژ بە ئافرەتانیش، بەتایبەتی لە زەمینەیەكی كۆمەڵایەتیدا كە یەكەی خێزان زۆرترینی كۆمەڵگەی لەخۆیدا بینیوەتەوە، ئێمە پێمان وایە بەشێوەیەكی گشتی لەسەر سێ ئاستدا خواستەكانی خێزان و ئافرەتی كورد لەگەڵ لۆژیكی توندوتیژیدا ڕووبەڕوون، وەك:

ئاستی یەكەم: ئەو نەزم و نەریتە باوەی كە لەسەر ئاستی مرۆڤایەتی جیهان پێوەی گیرۆدەیە، گەواهیی ئەوە دەدات كە خێزان خەریكە بایەخی بچووك دەبێتەوە، بەتایبەت لە وڵاتانی پێشكەوتوودا، بچوكبوونەوەی بایەخیش توندوتیژییە، هەروەك چۆن لەم نێوەندەدا كە هەژموونە سەرمایەدارییەكە نهێنییەكانی لەژێر دەستی نێرسالاریدایە، چونكە هێز و فەلسەفەی فیزیكی تێیدا توانای هەیە، چونكە ستەمكارییە، سەرمایەدارییەكە سەپاندن تێیدا بەرجەستەیە، لە سیستەمی سەپاندنیشدا بوونی ئافرەت بەرجەستە نییە، چونكە سرووشتی ئافرەت لەگەڵ ئازادیدا یەك دەگرێتەوە.

ئاستی دووەم: سیستمە ستەمكارییە كۆمەڵایەتییەكەی ڕۆژهەڵات، كە ئێمەشی تێداین، ئێمەش هێشتا سەرەتاییترین سۆمایەكی مرۆڤانەمان دەرهەق بە ئافرەت ئاوێزان نەبووە، بەتایبەت هێزگەلێكی هەلپەرست و پۆپۆلیست، بۆ ئەوەی كۆمەڵ كەمەندكێش بكەن، خەریكن نەریتە دواكەوتووەكان درێژە پێ دەدەن و، زەمینەیەك زاتی گۆڕانكاریی كۆمەڵایەتیی پێبێت، پەراوێز خراوە.

ئاستی سێهەم: بەدەر لە سیستمە دواكەوتووەكە، دیسانەوە زیهنییەتی زەمینە كۆمەڵایەتییەكە لە ناو ئەم جووڵانەوە ئابووری و كۆمەڵایەتییەدا هێند چەقبەستووە، كە چارەنوسی مرۆڤبوون و مافی ئافرەت هێشتا لە گێژاوێكی گەلێ گومەساردایە، ئافرەت و ئاستی مرۆڤبوونی زۆری ماوە، هێشتا ئافرەت هێمای نەنگییە، هێشتا لە ئیدیۆمەكاندا ئاماژەی شوومی و شیوەنێكی گەورەی ئینسانییە.

چارەسەر بریتییە لە چەند ڕێگەیەكی ڕیفۆرمی كۆمەڵایەتی، كە خۆیان دەبیننەوە لە نەخشەڕێیەكی دوور، یان ئەجێندایەكی ئایندەییدا، كە تێكڕای كەرتە كاریگەرە كلتووری و ڕۆشنبیری و پەروەردەییەكان بگرێتەوە. بێگومان هەموو ئەو ڕیفۆرمانەش پێویستە هەڵهێنجراوی تیۆرێكی خۆماڵی بن و ڕەنگدانەوەی ڕاستەقینەی كومەڵ بن، نەك تیۆری هێنراو و ئایدیۆلۆژیای ئەوانی دی، چونكە بەم ڕێگەیە هۆشیاریی تاك لە پێودانگەكانی مرۆڤسازیدا مەیدانخوازیی ئەوەش دەكات كە بەڵێ جیاوازییە ڕەگەزییەكان پەیوەستنین بەسرووشتی ئینسانەوە و ساختەن.

نازەنین عەزیز یاساناس و چالاكی مەدەنییە و سەبارەت بە هەمان پرس هێما بۆ ئەوە دەكات كە توندوتیژی دژی ئافرەتان بابەتێك نییە پەیوەندیی بە وڵاتێكی دیاریكراو، یان سنووری جوگرافیایەكی دیاریكراو و ئاییینێكی دیاریكراو نەتەوەیێكی دیاری كراوەوە هەبێ، بەڵكو بابەتێكی جیهانییە و پەیوەندی بە ئافرەتبوونەوە هەی،ە لەهەر شوێنێك ئافرەت هەبووبێت توندوتیژییش بە شێوەیێك لە شێوەكان هەبووە، جا توندوتیژییەكە جەستەیی بێت، یان دەروونی، یانیش كۆمەلایەتی بێت، گوێ بەوە نەدراوە كە ئافرەتەكە لە چ پێگەیەكی كۆمەلایەتیدایە، خوێندەوارە یان نەخوێندەوار، جوانە یا ناشرین، دەوڵەمەندە یا هەژار، بەڵكو ئافرەتەكە ڕووبەڕووی توندوتیژی بووەتەوە، بۆیە ئەوەی كە پێویستە هەڵوەستەی لەسەر بكەین لە ئێستادا، ئەوەیە كە زۆرترین توندوتیژی كە ڕووبەڕووی ئافرەت دەبێتەوە، توندوتیژی خێزانییە، كە بە هۆكارێك لە هۆكارەكان ڕووبەڕووی ئەم توندوتیژیە دەبنەوە، گرنگترین هۆكاری توندوتیژی لە ئێستادا دەتوانین بڵێین سۆشیال میدیا و ناپاكیی هاوسەری وخێزانییە كە بەداخەوە ڕۆژانە سەدان ئافرەتی ئێمە بەهۆی ئەو هۆكارانەوە ڕووبەڕووی توندوتیژی دەبنەوە، بێگومان خراپ بەكار هێنانی سۆشیال میدیا لە ئێستادا ڤایرۆسێكی گەورەیە و بەرۆكی كۆمەڵگەكەمانی گرتووە، بەكار هێنانەكەش دەگەڕێتەوە سەر ئاستی ڕۆشنبیریی ئەو كەسەی بەكاری دەهێنێت، ئەگەر فكرەی ئەو كەسە دادپەروەر و باش بێت بەكارهێنانەكە باش دەبێت، بەڵام بەپێچەوانەوە كە فكرەی ئەو كەسە گەندەڵ بێت بەكارهێنانەكەش گەندەڵ دەبێت و دواجار كۆمەڵێك كێشەی نەخوازراوی خێزانی و كۆمەڵایەتی سەر هەڵدەدەن، كە چارەسەر كردنیان زەحمەتە. بۆیە پێویستە گرنگی بە لایەنی ڕۆشنبیریی تاكەكان بدرێت لە قوتابخانەكان، زانكۆكان و شوێنە ئایینییەكان، بۆ ئەوەی خێزانێكی تەندروست و دور لە توندوتیژی بنیات بنێین، چونكە كە خێزانێكی تەندروستمان بنیات نا، لە كۆتاییدا كۆمەڵگەیەكی تەندروست بنیات دەنێین.