پیرۆزیی ئایین لە ناو نەتەوەی كورددا لەوەوە سەرچاوەی گرتووە كە ئایینی تێكەڵ بە سیاسەت نەكردووە، بەڵكو بۆ لایەنی خێری بەشەرییەت و لێبووردەیی بەكاری هێناوە، بۆ قسەكردن لەسەر ئەم پرسە، گۆڤاری گوڵان چەند پرسیاری ئاراستەی دكتۆر محەمەد شەریف بیرمەند و شرۆڤەكار كرد. لێرەدا دەقی وتەكانی بڵاو دەكەینەوە.

 

 

* ئایین بە شێوەیەكی گشتی بێجگە لە پیرۆزییەكەی ئەگەر تێكەڵاوی سیاسەت نەكرێت، تەواسوڵێكی كۆمەڵایەتی دروست دەكات و هاووڵاتیان پێكەوە ئاگاداری كێشەكانی خۆیان دەبن، پرسیار لێرەدا ئەوەیە بۆچی كاتێك ئایین تێكەڵاوی سیاسەت دەكرێت، ئەم خەسڵەتە جوانەی ئایین بزر دەبێت؟

- ئایین بە شێوەیەكی گشتی پیرۆزیی خۆی هەیە و نابێت تێكەڵ بە سیاسەت بكرێت، دین مافی هەموو مرۆڤێكە و بۆ خێر و خۆشیی بەشەرییەت هاتووە و، نابێت سیاسەت و بازرگانیی پێوە بكرێت، هەر كاتێكیش ئایین بۆ مەبەستی سیاسی و بازرگانی بەكار هێنرابێت، ئیستیفزازە بۆ كەسی بەرانبەر و بە نییەتی پێشێلكردنی مافی بەرانبەر بەكار هێنراوە، ئینجا موسڵمان بێت، یان لەسەر هەر دینێكی دیكە بێت، مەبەست لەم لادانە لە سرووشتی دیین خواردنی مافی بەرانبەرە بۆ بەرژەوەندیی تایبەتی شەخسی، یان سیاسی و یان بازرگانی و دونیایی، هەر خۆی لە خۆیدا سرووشتی دین (مخلصین لە الدین) لەوەدایە نابێت هیچ شتێك لەگەڵ دین تێكەڵاو بكرێت، بە پێچەوانەشەوە ئەگەر دین لەگەڵ بابەت و شتی دیكە تێكەڵاو بكرێت، ئەوا دژی پرەنسیپەكانی دین ڕادەوەستێتەوە و كێشە و گرفت و كەموكورتی لێ دەكەوێتەوە، باشە كاتێك تۆ دەزانیت دین پیرۆزە، ئەی بۆچی دەیبەیتە بازاڕ و خەڵكی پێ چەواشە دەكەیت؟ ئەم تێكەڵكردنە باشترین فێڵە بۆ چەواشەكاریی خەڵك و كۆمەڵگە، بەڵام لەبەر ئەوەی ئەم كارە هەمیشە كارێكی خراپ بووە، لەگەڵ دین و ئامانجە پیرۆزەكەی ناگونجێت، كە چاكسازی و ئاشتی و خێری بەشەرییەت و پاككردنەوەی دڵ و دەروونەكانە، بۆیە هەر زوو ئەم چەواشەكارییە ئاشكرا دەبێت، ئەی ئەوە نییە قورئانی پیرۆز دەڵێت: (يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ) واتا مرۆڤەكان پاك دەكاتەوە و فێریان دەكات، ئەمەش لەبەر ئەوەیە سرووشتی مرۆڤ بێ كەموكورتی نییە، بۆ نموونە چاوچنۆكی و خۆپەرستی هەیە، كە تەنیا بە دین پاك دەبێتەوە، لە مێژووی ئیسلامدا نموونەی زۆرمان لە بەلاڕێدابردنی ئایینی هەیە، بۆ نموونە كاتێك ئیسلام ڕێگەی خۆی گرتبوو، خەواریجەكان ئیسلامیان بەهەڵە بەكار دەهێنا، تا ئەو ڕاددەیەی بە ئیمامی عەلییان دەگوت كافر بووە .

*  تێگەیشتن لە ئایین بەو مانایە دێت كە پەیڕەوانی بە پیرۆزی دەزانن، ئەوجا هەر ئایینێك بێت، ڕێزگرتن لە كۆی ئایینەكان واتا ڕێزگرتنە لە كەرامەتی هەموو پەیڕەوانی ئایینە جیاوازەكان، لە ئایینی ئیسلامیشدا پەیڕەوی (لا اكراە في الدین) كراوە، پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا چۆن ئەم گیانی تەساموح و پێكەوەژیانە دروست دەبێت كە لە كوردستان هەیە و جیهان شانازیی پێوە دەكات؟

- كۆمەڵگە لەسەر كۆڵەگەی ئەوە ڕاوەستاوە كە هەمووان هەست بە بوونی خۆیان بكەن و هەست بەوە بكەن ئەو وڵاتەی لەسەری دەژین، موڵكی هەمووانە، لە زۆربەی وڵاتانی دونیادا فرەیی و پێكهاتەی ئایینی جۆراوجۆر هەیە، بەڵام لە كوردستان ئەم فرەیی و پێكهاتەیە دەوڵەمەندە و جگە لە موسڵمان و مەسیحی و جوو، پەیڕەوانی كاكەیی و ئێزدی و زەردەشتیش هەن و، دەبێت بەپێی یاسا و دین و پرەنسیپەكانی مرۆڤایەتی بە یەك چاو سەیر بكرێن، لە ئیسلامدا هاتووە: هەموو خەڵك وەكو یەك وایە، هەر لە خەڵقبوونیانەوە هەمووان دوو چاو و دوو دەست و دوو قاچ و عەقڵیان هەیە، ئەوەی بە هەست و خەیاڵی مەسیحییەكدا دێت، بە هان شێوە لە هەست و خەیاڵی موسڵمانەكە و ئایینزاكانی دیكەشدا هەیە، لە كوردستان بەپێی دابونەریتی كوردەواری و تێگەیشتن لە ڕەسەنایەتیی ئایینەكە ڕێز لە هەموو ئایین و ئایینزاكان گیراوە و بە یاسا هەموو ئەم پێكهاتە ئایینییە جیاوازانە چەسپاوە و یەكسانی نێوان ژن و پیاو پیادە كراوە، ئەی ئەوە نییە لە كاتی تەنگانەدا هەموو دەبنە برای یەكتر و هیچ كەسێك هەست بە جیاوازیی ئایینی ناكات، بوومەلەرزەكەی چەند هەفتەیەك لەمەوبەر كە لە باكووری كوردستان و توركیا و ڕۆژئاوای كوردستان ڕووی دا، لە كەنیسە و مزگەوتەكاندا پێكەوە بە هانای خەڵكی لێقەوماوانەوە هاتن، كوردستان پێگەیەكی پێكەوەژیانی ئایینی و ئایینزاكانە و جیهان بە شانازییەوە دەڕوانێتە ئەم پێگەیە.

* خودا فەزڵی پیاوی بەسەر ژندا نەداوە، تەنانەت فەزڵی هیچ نەتەوەیەكی بەسەر نەتەوەیەكی دیكەدا نەداوە، پرسیار لێرەدا ئەوەیە بۆچی لە كۆمەڵگەی ئیسلامیدا ئەم یەكسانییەی پەروەردگار لە نێوان ژن و پیاودا بەرجەستە نەكراوە؟

- لە پێش ئیسلام ڕێز لە ژن نەگیراوە، نەك تەنیا لە ناو نەتەوەی عەرەب، بەڵكو پێش ئیسلامیش كە ڕۆشنبیرترین میللەت یۆنان بووە و فەیلەسوفی گەورەی وەك ئەرستوو و ئەفلاتوونیان هەبووە، كەچی لە هزر و بیردۆزەكانیاندا ئەم ڕێزە لە ئافرەت نابینرێت، ئەرستوو ژنی لە لا مرۆڤ نەبووە و لە ناو زۆر نەتەوەی دیكەشدا ئازاردانی ژن هەبووە. ئەم بارودۆخە لە دوای هاتنی ئیسلام گۆڕانكاریی گەورەی بەسەردا هاتووە، لە دوای هاتنی ئیسلام ئافرەتان شاندێكیان ڕێك خستووە و چوونەتە خزمەتی پێغەمبەر (د.خ) و پرسیاریان كردووە، بۆچی لە قورئانی پیرۆزدا تەنیا باسی پیاوان دەكات و باسی ئێمەی ژن ناكات؟ لە پاشان هەر ئایەتێك دابەزیوەتە خوارەوە لە پاڵ ئاماژەدان بە پیاو، ناوی ئافرەتیش هاتووە، بۆ نموونە (الْمُسْلِمِينَ وَالْمُسْلِمَاتِ وَالْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ و.. هتد)، لێرەدا لە ژیاندا پەیوەندیی نێوان پیاو و ژن ڕێك خراوە و هاوبەشییە، بەڵام هیچ هاوبەشییەك هەیە سەرۆكێكی نەبێت؟ ناكرێت هەر كەسەو بە ئارەزووی خۆی كار بكات و ئەم پەیوەندییە ڕێك نەخرێت، ئەمە لە قورئانی پیرۆز ڕێك خراوە، كاتێك دەگوترێت (وَلِلرِّجَالِ عَلَيْهِنَّ دَرَجَةٌ) واتا پیاوان دەرەجەیەكیان هەیە بەوەی هێز و توانایان زیاترە لە ژنان، سەردەمی پێشوو بۆ شەڕ پیاوان بانگ دەكران و ئەو كاتە بۆ شەڕ (شیر) هەبوو، كە زۆر قورس بوو، تەنیا پیاو دەیتوانی بەكاری بهێنێت، ئەو دەمە شەڕ بە فڕۆكە و تانك و ئامێر و تەكنەلۆژیای پێشكەوتوو نەبوو، ئەمە مانای ئەوە نییە، ژن تەنیا مافی ئەوەی هەیە ماڵ بەڕێوە ببات، لە گوندەكان كاری جووتیاری و مەڕداری و زۆربەی ئیشوكارەكان ژن بەڕێوەی دەبات، بە شێوەیەكی گشتی لە هەموو حاڵەتێكدا پیاو لە پێشە و لە هەندێك حاڵەتیشدا ژن لە پێشە.

* زانایانی ئایینی ئیسلامی لە كوردستان لە هەردوو تەریقەتی (قادری و نەقشبەندی) شێوازێكی تەسەوفیان بۆ خوداپەرستی پیادە كردووە، تەنانەت پەیڕەوانی هەر دوو تەریقەتەكەش تەریقەتی یەكتریان وەرگرتووە، ئەمەش مانای ئەوەیە هەردوو تەریقەتەكە هەوێنی ئاشتیی كۆمەڵایەتی بوون، بەڵام بەم دواییانە و دوای دروستبوونی حزبە ئیسلامییەكان بە هەر دوو بەرەی (ئیخوان و سەلەفی) سەرنج دەدەین خەریكە ئەو حزبانە ئایین دەكەنە هەوێنی پاشاگەردانیی كۆمەڵایەتی، ئەم دوو جیاوازییە لە ڕووی فیكری و فەلسەفەی ئایینەوە چۆن ڕاڤە دەكەن؟

- ئیسلام دڵی مرۆڤەكان پاك دەكاتەوە، ئەمەش زیاتر تەسەوف دەیكات، بۆیە ناتوانین بڵێین لە ئیسلامدا تەسەوف نییە، هەر كاتێك تەسەوف بە شێوەیەكی پاك و دڵسۆزی نەبێت، بۆ دینەكەی خراپە، ئینجا تەسەوف قادری و نەقشبەندی بێت، یان بە شێوەیەكی گشتی سیاسییەكان بن، دین بۆ بەرژەوەندیی میللەتە و ئەمانە هەر یەكەیان زیاتر هۆكارێكە بۆ ئەوەی خۆیان بەدیار بكەون، تەسەوف تەنیا لە ئێستادا نییە كە هەیە، بەڵكو پێش شێخ عەبدولقادری گەیلانی و دوو سەد و سێ سەد ساڵ دوای پەیدابوونی ئیسلامیش ئەو تەسەوفە هەیە، شێخی عەزیمیش هەبووە و شێخیش هەبووە بۆ مەبەستی خۆیان كردوویانە، ئیسلامییەكان هەندێكیان وا تێدەگەن سەلەفییەكان لە بەشی ئەوان دەخۆن و ئەوانیش وا تێدەگەن ئیسلام هەر ئەوەیە كە ئەوان پەیڕەوی دەكەن، پێش 50 بۆ 60 ساڵ لەمەوبەر كاتی خۆی كە هەر فەقێ و مەلا هەبوو، ئەو ململانێیە لە نێوان مەلا و سۆفی و دەروێشدا هەبووە، لە ئێستادا ململانێیەكە لە نێوان مەلا و شێخ و دەروێشدا نییە، بەڵكو زیاتر ململانێیەكە لە نێوان شێخەكانی قادری و نەقشبەندی و لەگەڵ سیاسییەكان (ئیسلامی سیاسی)دایە، ئیسلامی سیاسیش وا تێدەگەن دەسەڵات لە خزمەتی شێخەكاندایە بۆ ئەوەی ڕێگە لە (ئیسلامی سیاسی) بگرێت، بەم شێوەیە دەسەڵات بیەوێت، یان نەیەوێت مەسەلەی نەقشبەندی و قادری لە كوردستان ڕەگی داكوتاوە، ئەمەش نە بە ئیسلامی سیاسی و نە بە غەیرە ئیسلامی سیاسییش ناتوانن نەیانهێڵن، بەڵام پێویستە وەك ئەوەی حكومەت دەیكات و هاوسەنگیی لە نێوانیاندا كردووە، وەك چۆن هاوسەنگیی لە نێوان ئایین و ئایینزا و مەزهەب و حزب و لایەنەكاندا دروست كردووە، بە هەمان شێوە تەرازووەكەی ڕاگرتووە لە نێوان سۆفییەكان و ئیسلامی سیاسیدا، ئێمە یاسامان هەیە و پێویستە یاسا سەروەر بێت، هەر بۆیە هەر كەسێك لە یاسا لای دا، ئێنجا ئیسلامی سیاسی بێت و خودی دەوڵەتەكە خۆی بێت، یان قادری و نەقشبەندی بێت، دەبیت بەپێی یاسا مامەڵەیان لەگەڵ بكرێت.

* لە ڕووی فیكری و فەلسەفییەوە جیاوازیی نێوان دەق (قورئان) لەگەڵ تەفسیر چییە، ئەوەی سەرنج دەدرێت، بەشێكی زۆر لە ئیسلامی سیاسیی تەفسیرە كۆنەكان بەسەر سەردەمە تازەكاندا فەرز دەكەن؟

- بەڵێ، جیاوازی هەیە، دەق كەلامی خوایە و دەبێت ئەوەش بزانین كە دەق كەلامی خوایە، هەندێك باسی عەقائیدە و جێگیرە (ثوابت) و ناگۆڕدرێت، بەڵام هەندێكی قابیلی گۆڕان و تەفسیرە، بە كورتی دەڵێین تەفسیر كەلامی بەشەرە و دەبینین لە (6،5) تەفسیردا دەڵێن فڵانە تەفسیر هەڵەی كردووە، ئەگەرچی ناكرێت و ناتوانرێت بڵێیت: قورئان هەڵەی كردووە، چونكە قورئان قسەی خوایە و سەبارەت بە قورئان ئەوە نابێت گومانت هەبێت كە ئەوە هەیە، یان ئەوە نییە، بەڵام وا دەبێت مانایەكە جێگیر نییە، چونكە قورئان وشەیەكی بەكارهێناوە ئەو وشەیە هاوبەشە و پێنج تاكو شەش مانای هەیە، هەر لێكدەرەوەیەك بە مانایەك دەریخستووە، لێرە هەر كەس گەڕاوە كە كامە مانا ڕاستە.

بێگومان تەفسیر هەیە كۆنە، بەڵام لەگەڵ ئێستا ڕێك دەكەوێت و تەفسیریش هەیە لەگەڵ ئێستا و ئەم سەردەمە گۆڕاوە و گۆڕانكاریی بەسەردا هاتووە، بۆ نموونە خودا دەڵێت ئەگەر شەڕتان كرد، ئەوە یەك لە دوای یەك ڕیز بن (يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِهِ صَفًّا)، ئایا ئێستا ئەوە لەو سەردەمە دەكرێت، نەخێر ناكرێت، چونكە ئامراز و چەكەكانی شەڕی ئێستا وەك پێشتر نییە، بۆیە لەو سەردەمەدا ئەو ئایەتە مانای ئەوەیە ناكۆك مەبن، هەر بۆیە زۆر ئایەت هەیە دەبێت ماناكەی وەربگریت و بزانیت چی مەبەستە، ئیسلامی سیاسی لە بەرژەوەندیی خۆی سیاسەت دەكات، بەڵام كێشەكە لەوەدایە كە ناوی دینی لێ ناوە و سیاسەتی تێكەڵ بە دین كردووە، كە ئەمە ناكرێت، دین بۆ چارەسەر و نەهێشتنی كێشەكانە، نەك ئیشكالییەتی زیادە دروست بكات.