د.بەهات حەسیب قەرەداغیی جیا لەوەی مامۆستای زانكۆیە، توێژەر و ڕۆژنامەنووسە و لە هەمانكاتدا تێزی دكتۆراكەی لەسەر هۆیەكانی ڕاگەیاندنی هاوچەرخە كە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانیش دەگرێتەوە، هەروەها بە حوكمی پیشەكەی بەردەوام لەگەڵ گەنج و لەناو كێشەكانی گەنجدایە، بەمجۆرەش ڕاو بۆچوونەكانی لە بازنەی گفتوگۆدا خستنە ڕوو:

خاتوو د.چنار و كاك عەبدولسەلام مەدەنی بە ڕا و بۆچوونەكانیان ئەركی منیان سووك كرد و بەرچاوڕوونییەكی زۆریان پێ بەخشین، بەڵام تێبینییەكی بچكۆلەم لەسەر ئەو «ڕاپێوییە» هەیە، پێموایە وشەی «ڕاپرسی» بگۆڕدرێت بۆ «ڕاپێوی»، لەبەر ئەوەی، ئەوەی كراوە سێرڤەیە و ڕای گەنجان دەربارەی چەندین پرس وەرگیراوە. پاشان ئەو ڕایانەی ناو ئەو پرۆسەیە كراون بە پێوەر بۆ ئاشنابوون بە كێشە سەرەكییەكە و دۆزینەوەی ڕێگەچارە بۆیان‌.

تێبینییەكی دیكەشم هەبوو لەسەر ناونیشانی ڕاپێوییە‌كە « گەنج و ڕەخنە سیاسیەكان»، لەبەر ئەوەی ئەوەی لە ڕاپێوییە‌كە گوێبیستی بووین، هەستم كرد زیاتر ناڕازیبوونە تا ڕەخنە، ئاشكراشە كە هەموو كۆمەڵناسێك دەزانێت «ناڕازی و ڕەخنە» دوو شتی لە یەكتری جیاوازن، بۆیە ئەوەی گەنجان «ناڕازیبوونە، نەك ڕەخنە»، چونكە ئەگەر ڕەخنە بوایە ئەوەندە توند نەدەبوو، كاتێك ئاستی پەڕگیریی 90% تێدەپەڕێنێت، ئیدی پێی ناگوترێت ڕەخنە و دەبێتە ناڕەزایی و تووڕەیی. بۆیە ئێمە دەبێت وەك ناڕەزایی گەنجان مامەڵە لەگەڵ ئەم پرسە بكەین.

هەروەها پرسیارێكی دیكە كە پێویست بوو لە ڕاپێوییە‌كە هەبوایە، ئەوەیە كە دەبوو بپرسن: ئایا گەنجان چۆن ڕەخنە و ناڕەزایەتییەكانیان دەردەبڕن؟» بە بۆچوونی من وەڵامەكانی ئەم پرسیارە بەرچاوڕوونیی زیاتری دەداینێ، ئەمەش لەبەر ئەوەیە تۆ سەرەنجام مامەڵە لەگەڵ «ژمارە» ناكەیت، بەڵكو مامەڵە لەگەڵ «كار و كاردانەوە» دەكەیت. ئایا لە كاردانەوەكانی ناڕەزاییدا گەنجان‌ دێنە سەر شەقام و خۆپیشاندان دەكەن، یان لە ڕێگەی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە ڕەخنە و ناڕەزایەتییەكانی خۆیان دەردەبڕن؟

بە هەر حاڵ داتا و ئامارەكان ئەوەمان پێ دەڵێن كە ڕەخنە و ناڕەزایی گەنجەكان لە بارودۆخی سیاسی و ئەو پارتە سیاسییانەیە كە لە حكومەت بەشدارن و لە ناویشیاندا پارتی دیموكراتی كوردستان، ئەمەش شتێكی زۆر ئاساییە و دەكرێت بڵێم دیاردەیەكی جیهانییە كە حزب لە دەسەڵاتدا بوو، یان جومگە سەرەكییەكانی دەسەڵات لای حزبێك بێت، حەتمەن ڕەخنەكانیش زیاتر ڕووبەڕووی ئەو حزبە دەبنەوە.

بەشی دووهەمی ئەم ڕەخنە و ناڕەزاییانەی گەنجان، لەو حزبانەشە كە لە دەسەڵاتیشدا نین، بۆیە ئەم حاڵەتە ئەو پرسیارە دروست دەكات: ئایا ئەنجامەكانی ئەم ڕاپێوییە‌ ڕەنگدانەوەیەكی كتومتی واقیعی كوردستانە، یان بە دیوێكدا كاردانەوەیە لە ژێر كاریگەریی میدیا و سۆشیال میدیادا، كە میدیای پۆپۆلیستی و سۆشیال میدیا ژینگەیەكی جەنجاڵی ئەوتۆی دروست كردووە، ئەگەر كەسێك بەو جۆرە ڕەفتار نەكات، خۆی بە نامۆ دەزانێت و دەبێتە نیشان بۆ تیروتوانجی دەوروبەر.

ڕەخنەیەكی دیكە لەسەر ڕاپێویی ئۆنلاین ئەوەیە كە تۆ نازانیت كێ تەحەكوم بەو ڕاپێوییەوە دەكات، بێگومان هەموون دەزانین حزبی وا هەیە بە سەدان و هەزاران پەیجی بێ دایك و باوكی هەیە و چۆن بیەوێت لە فەزای سایبەردا ئاكامەكەی بۆ بەرژەوەندیی خۆی دەبات.

لێرەوە ئەگەر بێینە سەر كاریگەرییە نەرێنییەكانی سۆشیال میدیا، دڵنیام مامۆستایانی زانكۆ زۆر باش دەزانن ئالوودەبوون بەم سۆشیال میدیایەوە چ كاریگەرییەكی نەرێنی لەسەر ئاكار و مەزاج و هەست و دەروونی گەنج هەیە، سەرنج بدەن، بەشێكی زۆری گەنجەكان هەتا 4-5ی بەیانی لەناو سۆشیال میدیادان ‌و دەبێت بەیانیش سەعات هەشت و نیو بێتە ناو هۆڵی وانە لە زانكۆ. پرسیار لێرەدا ئەوەیە: بەم مەزاجەوە چۆن دەتوانێت گوێ بۆ موحازەرە بگرێت، بەتایبەتی كە هەندێكیان هەر كە دێنە ژوورەوە باوێشك دەدەن.

لایەنێكی دیكە بابەتی زانكۆ و بازاڕی كارە، بە شێوەیەكی گشتی ئەم پەیوەندییە بە ڕاستی كارەساتە و هەر شەخسی خۆم پێش 10-12 ساڵ هەوڵم داوە لەم مەترسییە ئاگاداریان بكەمەوە، بەڵام گوێت لێ ناگرن و هەوڵێك نییە بۆ ئەوەی ئەو پەیوەندییە ڕێك بخاتەوە و هەلی كار بۆ دەرچووانی زانكۆ دابین بكرێت. سەبارەت بە زانكۆكان بە هەر دوو بەشی (زانستی سرووشتی و زانستی مرۆیی) بە ڕاستی بە فەلسەفەیەك كاردەكەن، كە هی ئەم سەردەمە نییە، واتە دیدگە و تێگەیشتنێكی زانستییان بۆ داهاتوو نییە، مەگەر تەنیا زانكۆی كوردستان هەولێر، كە یەكێك لە زانكۆ سەركەوتووەكانی كوردستانە كە هەتا ئێستا بە دەیان خول قوتابیانی دەرچووی خستووەتە بازاڕەوە و یەك دەرچووی زانكۆی كوردستان نییە لە بازاڕی كاردا كاری دەست نەكەوتبێت.

لە كۆتاییدا دەمەوێت ئەوە بڵێم كە هۆكاری سەرەكیی ناڕەزایی و تووڕەیی گەنجان، گوێنەگرتنە بۆ ڕەخنە و ناڕەزاییەكانیان، ئەمەش بارێكی شڵەژاوی سایكۆلۆژی لای گەنجەكان دروست كردووە، ئەگەر سەردانی دادگاكانی كوردستان بكەین، دەبینین بەشی هەرە زۆری هۆكاری جیابوونەوەی ژن و مێردە گەنجەكان ئەوەیە كە گوێ لە یەكتری ناگرن، ئەم گوێ نەگرتنە بەڵایەكە بناغەی خێزانی هەڵتەكاندووە و باری دەروونی كۆمەڵگە و تاكیش تێك دەدات، هەر بۆیە كاتێك گەنجێك هیچ شوێن و لایەنێك نەبێت گوێی لێ بگرێت و كەس خۆی لێ بەرپرس نەكات، ئەوا تووسی شڵەژانی دەروونی دەبێت. بۆ ئەوەی ئەم دیاردەیە ڕوونەدات گرنگە كە:

1. كەناڵێك هەبێت كە ساڵانە چەند جارێك گوێ لە ڕا و بۆچوونی گەنجەكان بگرێت و، ڕێز لە بۆچوونەكانیان بگرێت، ئەمەش لەبەر ئەوەیە كاتێك تۆ بە بەیاخەوە گوێ بۆ قسەكانی دەگریت و بۆچوون و پیشنیارەكانی بە ڕێزەوە وەربگرێت، ڕەنگدانەوەی خۆی دەبێت، هەروەك چۆن گەنجە جوانەكەی ئەفسانە یۆنانییەكە كاتێك لە ناو ئاوەكە خۆی دەبینێت، نازانێت كە خۆیەتی و عاشقی خۆی دەبێت، ئەم عاشقبوونەی «خود» زۆر پێویستە بۆ ئەم سەردەمەی گەنج. ئەو خۆ پەسەندییە هەنگاوی یەكەمی بڕوابەخۆبوون و بونیادنانی كەسێتییەكی بەهێز و هاوسەنگە.

2. زۆر گرنگە حكومەتی هەرێمی كوردستان، گەورە باجدەرانی كوردستان ناچار بكات، جگە لەو باجەی كە دەیدەن بە حكومەت، ساڵانە بەشێك لە داهاتەكانی خۆیان پێشكەش بە سندوقێك بكەن بۆ ئەوەی هەتا كار بۆ گەنجان دابین دەكرێت، مانگانە بڕێك بیمەی بێكارییان بۆ دابین بكرێت. ئەوەی مرۆڤ لە مەیموون جیا دەكاتەوە، ئەوەیە مرۆڤ پێویستی بە كاركردنە، كە كاری نەبوو واتە هەست دەكات بوونی نییە.