هەناردەكردنی بەرهەمی ناوخۆیی بۆ دەرەوە، قۆناغێكی نوێی بووژانەوەی جموجووڵی بازرگانی و گرنگیدانە بە بەرهەمی ناوخۆیی و، لە تەمەنی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا بازاڕەكانی ناوخۆ و ئاڵووێری بازرگانی گەشەیەكی بەرچاویان بەخۆوە بینیوە. لەسەر ئەم پرسە و چەند تەوەرەیەكی دیكەی پەیوەندیدار گۆڤاری گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵ نەوزاد شێخ كامیل بەڕێوەبەری گشتیی بازرگانیی هەرێمی كوردستان ئەنجام دا.

 

* وێڕای ئاستەنگەكان لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا خەریكە ئاستی بازرگانی و ئاڵوگۆڕی بازرگانی دەچێتە قۆناغێكی باشتر، ئایا لە ماوەی سێ ساڵی ئەم كابینەیەدا‌ تا چەند بەرنامەی حكومەت لەسەر ئاستی بازرگانی و ئاڵوگۆڕی بازرگانی وەك پێویست جێبەجێ كراوە؟

- لەسەر ئاستی بازرگانی كارنامە و بەرنامەكانی حكومەت بە شێوەیەكی باش جێبەجێ كراون، ئەگەرچی ئاستەنگ و گرفتیش هەبووە و بەردەوام كار لەسەر هەڵگرتن و چارەسەركردنی ئەو گرفتانە و پێشكەشكردنی ئاسانكاری و پاڵپشتیی بازرگانەكان كراوە، تاوەكو بە سەركەوتوویی كارەكانی خۆیان ڕاپەڕێنن، بۆ نموونە بۆ كەمكردنەوەی ڕۆتین و خێرا ئەنجامدانی مامەڵە بازرگانییەكان نووسینگەی بازرگانیمان لە بەڕێوەبەرایەتیی چاودێریی بازرگانیی دهۆك كردەوە و، ڕۆتینیاتی زیاد لا براون، بۆ بابەتی پاكتاوی كۆمپانیاكانیشیان لە هەوڵی ئەوەداین ئەو باجە زۆرەی خراوەتە سەر كۆمپانیاكانیان كە بە هۆیەوە پاكتاوی كۆمپانیاكانیان نەكەن و لە كارەكانیان بەردەوام بن و ئاسانكاریی زیاتریان بۆ بكەین. داتا و ئامارەكانیش ئەو ڕاستییە دەردەخەن كە چەند كەرتی بازرگانی ڕووی لە بووژانەوە كردووە، ئەگەر وەك داتا هەژماری بكەین لە ساڵی 2019دا (11730) مۆڵەتمان داوە بە بڕی 6 ملیارو 830 ملیۆن دۆلار، هەروەها 7754 مۆڵەت لە ساڵی 2020 دراوە بە بڕی 4 ملیار و 721 ملیۆن دۆلار و، لە ساڵی 2021 ژمارەی مۆڵەتی بازرگانی 5152 مۆڵەت بووە كە بڕی ئەو بازرگانییە كە ڕەسیدی بۆ دانراوە، زیاتر لە 7 ملیار و دوو ملیۆن دۆلار بووە، لە ساڵی 2022شدا بڕی 11 ملیار دۆلار ڕەسید دانراوە بۆ بازرگانی، واتە بەپێی ئەو داتایانەی باسی دەكەین، ئەوە جموجووڵی بازرگانی لە كابینەی نۆیەمدا ساڵ لە دوای ساڵ زیادی كردووە، جگە لە ساڵی 2020 كە بە هۆی بڵاوبوونەوەی پەتای كۆڕۆنا لە هەموو جیهاندا جموجووڵی بازرگانی ڕاگیرابوو، سەبارەت بە هەناردەش لە ساڵی 2019 ئەوە (198) مۆڵەتی هەناردە هەبووە بە بڕی (278) ملیۆن و (434) هەزار دۆلار بووە، لە ساڵی 2020 ئەوە (160) مۆڵەتی هەناردە دراوە كە بەبڕی (226)ملیۆن و(46)هەزار دۆلار مامەڵە كراوە و لە ساڵی 2021دا (205) مامەڵەی هەناردە كراوە كە (230)ملیۆن و(421) هەزار دۆلار ڕەسید دانراوە بۆ هەناردەكردن، بەڵام لە ساڵی 2022 بە هەمان شێوەی هاوردەی ساڵی 2022 ئەوە (168)مۆڵەت دراوە و (672) ملیۆن و (767) هەزار دۆلار ڕەسید دانراوە بۆ هەناردەكردنی دەرەوە كە بازرگانەكان ئەو ڕەسیدەیان داناوە و ئەو داتایانە ئاماژەیە بۆ ئەوەی كە گەشەی بازرگانی زیادی كردووە و هۆكارەكەشی بریتییە لە یەكەم: هەندێ ئاسانكاری لە ڕێنماییەكانی بازرگانی، دووەم: بە هۆی ئەو نووسینگەیەی كە بۆ مامەڵەی بازرگانان لە دهۆك كراوەتەوە كە ئاسانكاری لە هاتوچۆی بۆ بازرگانەكان دەستەبەر كردووە، سێیەم: بە هەمان شێوەی دهۆك لە رێگای چاودێریی بازرگانی لە سلێمانیش ئاسانكاریمان بۆ بازرگانەكان كردووە، بەتایبەت لە مامەڵە و خاڵە سنوورییەكاندا، تاوەكو بتوانن بە شێوەیەكی ئاسان و كەمترین ڕۆتین بازرگانییەكانیان بكەن. ئەم داتا و ئامارانە دەری دەخەن لە كابینەی نۆیەمدا جموجووڵی بازرگانی لە زیادبوون بووە، هەر بۆ ئەمساڵیش تا ئێستا 200 مامەڵەی بازرگانی كراوە و تەنیا لەم مانگەدا كە سەرەتای ساڵی 2023یە زیاتر لە (300)ملیۆن دۆلار ڕەسید لەلایەن بازرگانەكانەوە دانراوە، كە ئەوەش بەڵگە و نیشانەی زیاتربوون و گەشەكردنی جموجووڵی بازرگانییە لە هەرێمی كوردستاندا.      

* لە سەرەتای جێبەجێكردنی بەرنامەی كابینەی حكومەتی هەرێمی كوردستان، هەنگاوی ستراتیژی ئەوە بوو كە بیر لەوە كرایەوە ڕێگەیەك بۆ كڕینەوەی بەروبوومی جووتیاران و دامەزراندنی پیشەسازیی خۆراك دابنرێت، بۆ ئەمەش چەندین سایلۆ بۆ كڕینەوەی دانەوێڵە (گەنم و جۆ) دروست كران و چەندین كارگەش بۆ پیشەسازیی خۆراك دامەزران، ئەمانەش هەموویان دەبنە سەرچاوەیەك بۆ بارزگانی و ئاڵوگۆڕی بازرگانی، ئایا تا چەند ئەم هەنگاوە جووڵەی بارزگانی زیاتر كردووە؟

- هەنگاوەكانی حكومەت بۆ كڕینەوەی بەروبوومی جووتیاران لە ئاستێكی زۆر باشدایە و ئاستی هەناردەكردنی بەروبوومەكانی هەنار و هەنجیر و ترێ و دۆشاو زۆر پێش كەوتووە. لە كاتێكدا ئاستی هەناردەكردن زیاتر بكرێت، ئەوە پێویستە حكومەت پاڵپشتیی زیاتری كەرتی كشتوكاڵی بكات، بە دابینكردنی سولفەیەك بۆ برا جووتیارەكان تاوەكو ئاستی بەرهەمهێنانیان بەرز بكرێتەوە و سوود لە ئاوی دەریاچەكان وەربگیرێت، بە ڕاكێشانی هێڵێكی ئاودێری بۆ زەوییە كشتوكاڵییەكانیان، یان سوود لە ئاوی پیسی ماڵان وەربگیرێت، بە دامەزراندنی كارگەی ڕیسایكلین و دووبارە پاككردنەوەی ئاوە پیسەكە و لە پاشان دووبارە بەكارهێنانی بۆ كاری كشتوكاڵی و لەلایەن حكومەتەوە بە مڕەشە و بنەتۆی باش كە بگونجێت لەگەڵ ئاو و هەوای كوردستان بە جووتیاران بدرێت، بۆ ئەوەی ئەو بڕە گەنمەی بەرهەم دێت، جۆرێكی باش بێت. بۆ گەشەكردنی كەرتی كشتوكاڵ و هاندان و پشتگیریی جووتیاران لەو چەند ساڵەی دوایی لە كابینەی نۆیەمدا لە شارەكانی هەرێمی كوردستان چەندین سایلۆ دروست كراون، بۆ دابینكردنی ئاسایشی خۆراكیش چەندین پڕۆژەی دانەوێڵە لە شار و شوێنی جیاجیا دانراون، ئەمەش هەر بۆ دابینكردن و پاراستنی ئاسایشی خۆراك لە هەرێمی كوردستاندا بووە. هەموو هەوڵەكانی حكومەتی هەرێمیش بۆ ئەوەیە كە چۆن بتوانین پەرە بە بەرهەمی ناوخۆ بدەین و، سەرچاوەكانی داهات هەمەچەشن بكەین، بۆ ئەوەی تەنیا پشت بە داهاتی نەوت نەبەستین و، ئەو بەرهەمانەی كە خۆشمان لە هەرێمی كوردستان هەمانە، بگاتە ئەو ئاستەی كە بەشی خۆمان بكات، لە پاشان ئەوەی زیادە لە ڕێگای بازرگانەكانەوە بنێردرێتە دەرەوەی وڵات، بۆ ئەوەی وەك براندێك هەژمار بكرێت بە كوالێتییەكی باش تاوەكو جێگای ڕەزامەندیی كڕیارانی ئەو وڵاتانە بێت و بتوانرێت سوودی لێ وەربگیرێت. 

* بۆ زیاتر هاندانی جووڵەی بارزگانی، مسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ خۆی هەوڵەكانی خستووەتە گەڕ بۆ ئەوەی بەرهەمی جووتیارانی كوردستان هەناردەی دەرەوە بكرێت. ساڵی پار لە كۆنفڕانسی داڤۆس لە میانەی كۆبوونەوەكانی لەگەڵ نوێنەران و بزنێسمانەكانی دەوڵەتی كەنداو توانی هەناری كوردستان هەناردەی بازاڕەكانی كەنداو بكات، ئەمساڵیش هەوڵەكانی بەو ئاراستەیە بوو كە لە ئەوروپاش بازاڕ بۆ بەرهەمەكانی جووتیاران بدۆزێتەوە، ئایا گرنگیی ئەم پرسە لای شەخسی سەرۆك وەزیران بۆ چی دەگەڕێتەوە؟

- ڕێزدار سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان وەك لە سەرەتای بەرنامەی كابینەكەیدا لە ڕایگەیاند كە پاڵپشتیی بەرهەمی خۆماڵی دەكات، لەو پێناوەدا لە یەكەم ڕۆژی دەستبەكاربوونی بەبەردەوامی تا ئێستا لە هەوڵی ئەوەدایە گرنگی بە بەرهەمی ناوخۆیی بدرێت و، هانی جووتیار و بازرگان و بزنێسمانەكان و خاوەن كارگەكان دەدات، تاوەكو بەرهەمی ناوخۆ بە كوالێتییەكی باش زیاد بكەن، لە سەردانەكانی بۆ دەرەوەی وڵات لە كۆنگرە نێودەوڵەتییەكاندا بەتایبەت لە داڤۆس لە ساڵی ڕابردوو و ئەمساڵیش ڕێزدار سەرۆكی كابینەی نۆیەمی حكومەتی كوردستان كارو هەوڵەكانی بۆ ئەوە بووە كە بەرهەمە ناوخۆییەكان بە وڵاتانی جیهان بناسێنێت و داوایان لێ دەكات كە بازرگانەكان و خاوەن كۆمپانیاكانیان بێن ئەو بەرهەمانەی هەرێمی كوردستان بكڕنەوە و بیبەن لە وڵاتەكانی خۆیان و لە بازاڕ ساغی بكەنەوە، لەو ڕوانگەیەوە هەوڵەكانی جەنابی سەرۆكی حكومەتی كوردستان پاڵپشتیەكی زۆر گرنگە، بەتایبەت بۆ دۆزینەوەی بازاڕ بۆ بەرهەمە ناوخۆییەكان كە لە ساڵی پار لە كۆنفڕانسی داڤۆس لەگەڵ بزنێسمانەكان توانرا بەرهەمی ناوخۆی هەرێمی كوردستان بگەیەندرێتە وڵاتانی كەنداوی عەرەبی و وڵاتە ئەوروپییەكان، هەروەها هەوڵەكانی ڕێزدار سەرۆكی حكومەت بۆ پاڵپشتیی زیاتری برا جووتیارەكانە و بۆ دۆزینەوەی بازاڕی زیاترە لە وڵاتانی جیهان و هانی كۆمپانیا ناوخۆییەكانیش دەدات بە دامەزراندنی كۆگای ساردكەرەوە بە كواڵێتی و ستانداردی جیهانی تاوەكو بەرهەمەكانی ناوخۆیان تێدا هەڵبگیرێت، تا ڕەوانەی دەرەوە دەكرێن، كە هەندێكجار بە هۆی نەبوون، یان كەمیی بازاڕ ئەوا برا جووتیارەكان بە هۆی نەبوونی كۆگای ساردكەرەوە تووشی زیان دەبن، هەر بۆیە هەوڵەكانی سەرۆكی حكومەت بە دوو ئاراستەیە و ئاراستەیەكی بۆ ئەوەیە كە ژێرخانێكی باشی ئابووری بۆ بەرهەمە كشتوكاڵییەكان فەراهەم بكات، ئاڕاستەی دووەمیش بۆ ئەوەیە كە بازاڕ بۆ بەرهەمە ناوخۆییەكان لە دەرەوە بدۆزرێتەوە.

* دۆلار كۆڵەگەی سەرەكیی هەر وڵاتێك بازرگانی و ئاڵوگۆڕی بازرگانییە لە هەموو جیهاندا، لە ئێستادا هەم لە هەرێمی كوردستان و هەمیش لە عێراق، بەهای دۆلار لە بەرانبەر بە دینار لە هەڵكشاندایە و ئەمەش كاریگەریی ڕاستەوخۆی نەرێنی لەسەر جووڵەی بارزگانی و ئاڵوگۆڕ كردووە، ئایا ئێوە وەك وەزارەتی بارزگانی و پیشەسازی چ بەرنامەیەكتان بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ بەرزبوونەوەی دۆلار هەیە؟

- بۆ ڕووبەرووبوونەوەی هەڵكشانی بەهای دۆلار تاوەكو نرخەكان لەناو بازاڕدا زیاد نەكات، بە چەند ئاراستە هەوڵەكانمان چڕ كردووەتەوە، چ لە ڕووی دابەشكردنی ڕێكوپێكی بەشە خۆراكی مانگانەی هاووڵاتیان و زیادكردنی ماددە خۆراكییەكان، یان لە ڕووی بەدواداچوونی نرخەكانی بازاڕەوە بێت، كە بەردەوام تیمەكانی چاودێریی بازرگانی چاودێریی بازاڕ دەكەن و هەر كەس و شوێن و دووكانێك هەوڵ بدات، نرخی كاڵایەك بەرز بكاتەوە، سزا دەدرێت، هەوڵیش دەدرێت نرخی هەر كاڵایەك بە دۆلار بێت، بكرێت بە دیناری عێراقی، تاوەكو بڕی دینار زیاتر بكەوێتە بازاڕەكان، بەمەش ئاراستەیەكی پێچەوانە دروست بكات، كە بەهای دۆلار لە بازاڕ دابەزێنێت، هەروەها لە هەوڵی ئەوەداین ئەو بەشە خۆراكەی دابەش دەكرێت، بەشێوەیەكی ئاوا بێت كە بەشی هاووڵاتیان بكات و بە ڕێكوپێكی و بە بێ دواكەوتن دابەشی بكەین.

* لەسەر ئاستی حكومەتی فیدڕاڵی جارێكی دیكە پسولەی پێدانی خۆراك بە هاووڵاتیان درێژ كرایەوە، بۆ ئەمەش خۆراكێكی هەمە جۆر بە ئاستێكی زۆر هەناردە كراوە و لە كۆگاكان خەزن كراوە، ئەم پرۆسەیە پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان دەگرێتەوە، لە ئێستا كە نرخی خۆراك لە بەرزبوونەوەدایە، ئایا تا چەند پرۆسەی دابەشكردنی خۆراك بەسەر هاووڵاتیان بەردەوام دەبێت؟ ئایا ئێستا لە كۆگاكان چەند خوراكی پێویست هەیە بۆ ئەوەی بەسەر هاووڵاتیاندا دابەش بكرێت؟

- لە ساڵی ڕابردوو (2022) ئەوە 11 بەشە خۆراك بەسەر هاووڵاتیاندا دابەش كراوە و لە ئەمساڵیشدا چەند ڕۆژێكە دەست بە دابەشكردنی بەشی یەكەمی بەشە خۆراك كراوە، كە ماددەكانی شەكر و زەیت و برنج و نیسك و دۆشاوی تەماتە و لەتكەنۆك و فاسۆلیا لەخۆ دەگرێت، هەروەها زۆربەی بەشە خۆراكی مانگی دوو و سێش هاتووە و لە كۆگاكان هەڵگیراون، واتە پڕۆسەی دابەشكردنی بەشە خۆراكی هاووڵاتیان بەردەوام دەبێت، تاوەكو ئەو كاتەی كە خەڵكی عێراق بەگشتی لە ئاستی هەژاری دوور دەكەوێتەوە، یان هەژاری بە تەواوی لە عێراق نامێنێت. دابەشكردنی ئەو بەشە خۆراكە كاریگەرییەكی زۆر باشی لەسەر بازاڕ هەیە، كە ناهێڵێت نرخی ئەو جۆرە كاڵانە لە بازاڕەكان بەرز ببێتەوە، هەژارەكانیش بەكاری دەهێنن و نایفرۆشنەوە، دابەشكردنی ئەو بەشە خۆراكە لە عێراق و لە هەرێمی كوردستانیش بەردەوام دەبێت و هەوڵیشمان هەیە بۆ زیادكردنی چەندین جۆری بەشە خۆراك و زیادكردنی بڕی ئەو بەشە خۆراكەی دەدرێت.