مامۆستا مەلا ڕەشید شەریف شارەزای زانستە شەرعییەكان و خاوەنی بڕوانامەی پەیمانگەی زانستە شەرعییەكان، لەدایكبووی ساڵی 1943 و لە سەردەستی زانای خواناس مەلا عارفی عەللامە و مامۆستا محەمەد ئەمینی كانی سانانی دەستی بە خوێندنی قورئان كردووە و، مۆڵەتی زانستە شەرعییەكانی بە چەندین فەقێ داوە، لە چەندین گوندی كوردستانی ڕۆژهەڵات و باشوور كاری وانەگوتنەوە و پێشنوێژی و وتارخوێندنەوەی كردووە. گۆڤاری گوڵان دیدارێكی لەگەڵ ئەم زانا ناسراوەی كورد سازدا، لێرەدا دەقی قسەكانی بڵاو دەكەینەوە.

 

 

 

* بەو پێیەی وەكو مامۆستایەكی ئایینی بەشداریت لە شۆڕشی ئەیلوول و ڕۆژە سەختەكانی میللەتەكەماندا كردووە، با لەو پرسیارەوە دەست پێ بكەین، ئایا لە سەردەمی مەلا مستەفا بارزانی و زۆربەی سەركردەكانی دیكەی كورددا كە ئەهلی مزگەوت و خانەقا و كەسانی ئایینی بوون، هاوكات مامۆستا و زانایانی ئیسلامییش لە دەوریان بوون و گرنگییەكی زۆر بە مامۆستایانی ئایینی درابوو، ئەمە بۆچی دەگەڕایەوە و ڕۆڵی مامۆستایانی ئایینی لە شۆڕشدا چۆن بوو؟

- مێژووی گەلی كورد لە هەموو بوارەكاندا وابەستەی هەوڵ و ڕەنجی زانا و مەلا و سەیدەكانی كوردستانە، هەر لە شۆڕش و بەرخۆدان و ئەدەب و شیعر و چیرۆك و ڕۆمانەوە، تاوەكو ئاراستەكردنی خەڵكی بەرەو خوداناسی و نیشتمانپەروەری، ئەگەر هەوڵ و لێبڕانی مەلاكانی كوردستان لەو مێژووەی نەتەوەكەمان بهێنرێتە دەرەوە، كورد شتێكی ئەوتۆی نامێنێت شانازیی پێوە بكات، ئەم ڕاستییە لای سەرۆكی درێژترین و گەورەترین شۆڕشی كورد مەلا مستەفای بارزانی ئاشكرا بوو، گرنگیی مەلای ئایینی لای سەركردەی كورد مەلا مستەفا بارزانی بە جۆرێك بوو كە خۆی بە یەكێك لەوان دەزانی، هەروەك لە یەكەم گوتاریدا لە كۆنگرەی یەكێتیی زانایان گوتی:»من خۆم بە یەكێك لە ئێوە دەزانم»، دامەزراندنی یەكێتیی زانایانیش بۆ گرنگیدان و سەربەخۆبوون و بەهێزبوونی ئەو ڕۆڵە پیرۆزەی مامۆستایان و مەلای ئایینی كورد بووە لە شۆڕش و خەباتدا.

* ئایا دەتوانین بڵێین تا ئێستاش ئەم هزر و ڕێبازە بەردەوامی هەیە و هزری نەتەوەیی و ئایینی گرێدراوی یەكترن؟ ئایا ڕۆڵی سەرۆك مەسعود بارزانی لە ڕاگرتنی ئەو هزرە نەتەوەیی و ئایینییەدا چۆنە؟

- ڕۆڵی سەرۆك مسعود بارزانی ئاشكرایە لە گرنگیدانی بە ئایین و مەزهەب و تەریقەت، كە خۆی چەند جار دووبارەی كردووەتەوە كە تەریقەتیان نەقشبەندییە و مەزهەبیشیان شافیعییە، ئەگەرچی ئێستا هەوڵێك هەیە لە لایەن كەسانی نامۆ بەم گەلەوە، كە دەیانەوێت مە زهەب و تەریقەت لە بەرچاوی خەڵكی نامۆ بكەن، ئەویش بەهۆی كاریگەرییان بە فیكری دەرەكی و نامۆ، بێئاگا لەوەی كە سەركردەكانی كورد زۆربەیان نەقشبەندی بوون، وەكو قازی محەمەد، شێخ عەبدولسەلامی بارزانی و شێخ سەعیدی پیران و شێخی نەهری و مەلا مستەفا بارزانی، كە سەركردەی گەورە و مێژوویی و بەناوبانگی گەلی كوردستان بوون و ڕۆڵیان لە وەرچەرخانی مێژوودا هەبووە. جەنابی سەرۆك بارزانی وەكو سەركردەیەكی گەورەی گەلی كورد و درێژەپێدەری ئەو شۆڕش و ڕاپەرینانەی سەركردەكانی پێش خۆیەتی، بە هەمان شێوە ئەویش لەسەر هەمان فكر و ڕێبازی كوردایەتی و خوداپەرستی درێژە بە خەباتی گەلی كورد دەدات، هەر بۆیە داواكارین لە جەنابی كاك مسعود بارزانی گرنگیی زیاتر بداتەوە بە ئایینی پیرۆزی ئیسلام و هەموو ئەوانەی كە سووكایەتی بە ئیسلام دەكەن سنوورێكیان بۆ دابنێت، چونكە ئەو دروشمانەی كە بەرزی دەكەنەوە بە ناوی گوێڕایەڵیی وەلی ئەمر و دەرنەچوون لە فەرمانیان ڕاست نییە و تەنیا هەنگاوێكی چەواشەكارانەیە (كلمە حق یراد بها الباگل)ـە.

* لە خەباتی نەتەوەیی و نیشتمانپەروەریدا تاچەند ئایینی پیرۆزی ئیسلام و ناوەڕۆكی قورئان و فەرموودەكان ئەركی بەرگریكردن و بەشداریكردن لە شۆڕش و خەباتی لەسەر مامۆستایان و زانایانی ئایینی پیرۆزی ئیسلام داناوە؟

-  ئایینی پیرۆزی ئیسلام بۆ نەهێشتنی زوڵم و ستەم و بۆ خێر و خۆشی بەشەرییەت هاتووە، خودای گەورە و میهرەبان لە قورئانی پیرۆزدا هەمیشە جەختی لەو ڕاستییە كردووەتەوە كە پشتگیریی ستەملێكراو بین و دژی زاڵم و چەوسانەوە بین و، خێر و خۆشیمان بۆ مرۆڤایەتی و بەشەرییەت هەبێت، ئیسلام هاتووە بۆ نەهێشتنی زوڵم و ستەم، بە دەیان فەرموودەی پێغەمبەرمان (د.خ) هاتووە كە جەخت لەسەر بەرگریكردن دەكاتەوە لە دژی زاڵم و چەوسێنەر، داوامان لێ دەكات پاڵپشتی خەڵكی لێقەوماو و ستەملێكراو بین.، گەلی ئێمەش بە درێژایی مێژووی سەدەیەكی تەواو چەوسێندراوەتەوە و هیچ نەما دژی بەكار نەهێنرێت و ئەنجامی نەدەن، هەر لە كۆمەڵكوژی و كیمیاباران و ئەنفال و وێرانكردنی زیاتر لە 4000 گوند و بێسەروشوێنكردنی خەڵكی و تەعریب و تەرحیلی كوردان لەسەر زێدی باوك و پاپیرانمان، هەر بۆیە زانایان پشتیوانیی شۆڕشیان كردووە و لە دەوری كۆبوونەتەوە و خەباتیان كردووە، تەنانەت زانا و مامۆستایانی ئایینی شەهیدیشیان داوە، لەم ڕووەوە حەز دەكەم چەند ڕاستییەكتان بۆ بگێڕمەوە:

من ئەو دەمە لە شۆڕشی ئەیلوول لە گوندێكی سەر بە دەربەندیخان فەقێ بووم، كادرێكی پارتی هات كە زۆر قسەزان و بەتوانا بوو، هانی خەڵكی دەدا هاوكاریی شۆڕش بكەن و ئەوەی كە دەتوانێت با چەك لە پێناو گەلەكەی و خاك و نیشتمانەكەیدا هەڵگرێت، ئەوەی كە ناتوانێت با پارە بدات، بەو پارەیەش فیشەك دەكڕین و دەینێین بە دوژمنەوە، هەر وەكو ئەوە وایە كە خۆت ئەو فیشەكەت تەقاندبێتەوە، من تەنیا سەد فلسم پێ بوو، دام بە كادیرەكەی پارتی و ئیتر خۆم بێ پارە مامەوە، ئەو سەردەمە ئێمە لە ڕێگای میرزا سدیقی چنگیانی داخڵ بە ڕێكخستنەكانی پارتی بووین، لە گوندی كانی سانان لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان دەمان خوێند، توانیمان ڕێكخستنەكانی پارتی بگەیەنینە (مەریوان، سەرشیوی سەقز، بانە، سەردەشت، سنە و تا سنووری هەمەدان)، تەنانەت جۆرە كاغەزێكمان بۆ هاتبوو، كاتێك لێمان دەنووسی، پاشان ئاومان پیادا دەكرد، نووسینەكە دیار نەدەما، دەماننارد بۆ ڕێكخستنەكان و دەیاندایە بەر ڕووناكی و دەیانخوێندەوە، تەقەمەنیمان لە ناو كۆڵەپشتی خۆماندا دەگەیاندە باشوور، زۆر گومانیان لێ نەدەكردین، لەبەر ئەوەی پۆشاكی فەقێ و مەلامان دەپۆشی، جارێكیان ١٢ كادری پارتیمان گواستەوە و پۆشاكی مەلایەتیمان لەبەر كردن، كۆبوونەوەمان بردە گۆڕستان بۆ ئەوەی وا بزانن سەردانی گۆڕی پیاوچاكێكمان كردووە، كارەكانمان بە ئەنجام گەیاند و گەڕاندنمانەوە شوێنی خۆیان، ئێمە دەمانچەمان وەرگرتبوو، هەموو ئەو كەسانەی كە دژایەتی شۆڕشیان دەكرد لە چەند شوێنێك، هەڵمان كوتایە سەریان و تۆبەمان پێ كردن، كە جارێكی دیكە دژایەتیی شۆڕش نەكەن.

كاتێك جەنابی مەلا مستەفا بارزانی لە گوندی ساوجی بوو لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان، ئەو گوندە لەسەر سنووری كوردستانی باشوور بوو، هەمیشە لە ڕێی ڕێكخستنەكانەوە گوێقوڵاغ بووین، نەبادا ڕژێمی پاشایەتی و خۆفرۆشان پلانی لە دژ بگێڕن، هەر لەو گوندەدا بارزانی داوای بینینی مامۆستاكەمانی كرد، ئێمەش تكامان لێ كرد لەگەڵیدا بڕۆین، تاوەكو بە دیداری بارزانی شاد بین، بەڵام مامۆستا لەبەر بارودۆخی ئەمنی ڕازی نەبوو، ئەوە بوو مامۆستا نزیكەی هەفتەیەك لای مەلا مستەفا بارزانی مایەوە، بارزانی بە مامۆستای گوتبوو تەفسیرێكی قورئان بە كوردی بنووسە بۆت چاپ دەكەم، پرسیاری كردبوو لە مامۆستا بەوەی تا چەند ئەم شۆڕشە شەرعییەتی هەیە؟ ئایا پێشمەرگەكانمان كە گیان بەخت دەكەن، شەهیدن؟ لە وەڵامدا مامۆستاكەم فەرمووبووی: «شۆڕش لە پێناو لابردنی ستەم ڕەوایە و جیهادە، پێشمەرگەش لەسەر بەرگری لە خاكی خۆی گیان بەخت بكات، شەهیدە»، كە مامۆستا گەڕابووەوە جەنابی بارزانی دارجگەرەیەكی بە دیاری بۆ ناردبووم، كە زۆر جێگای خۆشحاڵیمان بوو، تەنانەت لە ڕێگەی ڕێكخستنەكانمانەوە هەردوو خوالێخۆشبوو (مەلا عەلی بیارە و مامۆستا شێخ عوسمانی مەردۆخی) لەلایەن حەزرەتی شێخ عوسمانی بیارەوە بانگ كران بۆ خانەقای شێخ لە گوندی دوو ڕوود لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان، شێخ پێیان دەفەرموێت خێرا خۆتان بگەیەننە بارزانی كە هەر ئەمشەو گوندی ساوجی چۆڵ بكات، چونكە هێزێكی گەورەی ڕژێمی شا، بەنیازن بیگرن، هەر دوو كەسی ناوبراو خێرا خۆیان دەگەیەننە ساوجی و پەیامەكەی شێخ بە بارزانی دەگەیەنن، هەر ئەو شەوە بارزانی ساوجی چۆڵ دەكات، كاتێك كە هێزی دوژمن دەگاتە ساوجی، دەبینن بارزانی لەوێ نەماوە و ڕۆیشتووە، ئێمە بەو جۆرە خزمەتی شۆڕشمان دەكرد، كە هەریەكێكمان ناوێكی نهێنی هەبوو، كە ناوە نهێنیەكەی من (ماردین) بوو.

* باسی دەستێوەردانی دەرەكی و دژایەتیی كوردت كرد، كورد گەلێكی موسڵمانە، كەچی لەسەر دەستی ڕژێمەكانی ناوچەكە و دەسەڵاتدارانی عێراق تووشی زوڵم و چەوسانەوە بووە، پرسیار لێرەدا ئەوەیە، دژایەتیكردنی گەلی كوردی موسڵمان تا چەند لە دژی قورئانی پیرۆز و فەرموودەكانی پێغەمبەرمانە؟

- دژایەتیكردنی كورد دژایەتیكردنی قورئانی پیرۆزە، چونكە كورد خودا دروستی كردووە و زمان و ئاخاوتنی تایبەتی پێ بەخشیوە، وەكو چۆن بە سەرجەم نەتەوەكانی ئەم گێتییەی بەخشیوە، كاتێك بابای عەرەب و فارس و تورك، كورد دەچەوسێننەوە، ئەوە دەربڕینی ناڕازیبوونیانە لە خودای میهرەبان، خودای گەورە و میهرەبان لە قورئانی پیرۆزدا دەفەموێت: «يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَيٰ وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا * إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ * إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ».

* تا چەند گرنگە حكومەت لە مامۆستایان و زانایانی ئایینی پیرۆزی ئیسلام نزیك بێت، بۆ ئەوەی وەكو جاران لە مێژوودا ڕۆڵ و پێگەی مامۆستایانی ئایینی لە پاراستنی نەتەوە و نیشتماندا بگەڕێتەوە؟

- گرنگە سەرۆكی حكومەت ڕۆڵی زانایانی ئیسلام زیاتر لە بەرچاو بگرێت، چونكە پێشەوای زۆرینەی خەڵكی كوردستانن، بەو پێیەی زۆرینەی خەڵكی كوردستان موسڵمانن، پێویستە سەرۆكی حكومەت وەك چۆن لە بوارە جیاجیاكاندا ڕاوێژ بە كەسانی پسپۆڕ و شارەزا دەكات، ڕاوێژیش بە زانا هەڵكەوتووەكانی گەلی كورد بكات، كە جگە لە بەرژەوەندیی باڵای گەلەكەمان هیچی دیكەیان ناوێت.

* ئێستا میللەتەكەمان لە قۆناغێكی هەستیاردایە، كەچی حزبە كوردستانییەكان هەریەكەو لەلایەك گوتاری بۆ دۆخەكە هەیە، ئایا لەم بێسەروبەرییەی ئێستادا ڕۆڵی مامۆستایانی ئایینی چییە بۆ ئەركی نیشتمانی و دەبێت مامۆستایانی ئایینی چۆن هەنگاو بنێن؟

- حزبە كوردستانییەكان بەرپرسیارێتیی گەورەیان لەسەر شانە، دەیان ساڵ خەبات و ڕەنج و ماندووبوون بەرهەمەكەی ئەم قەوارەی هەرێمەیە، نابێ بكەونە ژێر كاریگەریی دوژمنانی كورد، كە بە خوێنی میللەتەكەمان تینوون، با لەسەر مێزی گفتوگۆ كەسە عاقڵ و لەسەرخۆ و دونیابینەكانیان گفوگۆ بكەن، كەسی براوە ئەو كەسەیە بەرژەوەندیی كوردیی لا مەبەست بێت و وڵات و خاك تەسلیمی دوژمنانی كورد نەكات.

* بۆچی میللەتی كورد نەیتوانیوە وەكو گەلانی دیكەی ناوچەكە، بەتایبەتی عەرەب و فارس و تورك سوود لە ئایینی پیرۆزی ئیسلام وەربگرێت بۆ پاراستنی كیان و سەربەخۆیی خۆی و گەیشتن بە دەوڵەت؟

- هەڵەیەك هەیە لە بزاڤی ڕزگاریخوازیی كورددا كە پێیان وایە ئایینی ئسلام دەبێ داببڕێ لە تاك، بەم دروشمە بە جارێ ماڵیان وێران بووە، نە لە دژایەتی ئیسلامدا بوو، نە لە پاشكۆبوونی بێ دینەكاندا، كەسانێك هەن هەردەم باسی مۆدێڕنە و عەقڵانییەت و چەمكە سواوەكان دەكەنەوە، بەڵام نەیانتوانی بگەنە ئەنجام، ببینن عەرەب و فارس و تورك خۆیان كردە دەمڕاستی ئیسلام، لە دامەزراندنی دەوڵەتەكانیان، لە ستراتیژ و پەیامیان، هەڵبژاردنیان سوودێكی زۆریان لە ئیسلام وەرگرت، هەندێ بابای لای ئێمەش تازە لە ئەلفوبێی دژایەتی دیندا نقەی دێ و، نەك هەر نەبوونە سونبول، بەڵكو بوونەتە لەكە بۆ بزووتنەوەی ڕزگاریخوازیی كورد.