«دوای تێپەڕبوونی 70 ساڵ بەسەر دەرچوونی كتێبە بەناوبانگەكەی هانا ئارندت (بنچینەكانی تۆتالیتاریزم-1951) تا ئێستاش دەنگدانەوەی هەیە».

 

 

(1)

ژنە فەیلەسووفی ئەمریكی بە ڕەچەڵەك ئەڵمانی (هانا ئارندت) لە ساڵی 1951دا كتێبێكی گرانبەهای خۆی لە بواری فەلسەفەی سیاسی بە ناونیشانی «بنچینەكانی تۆتالیتاریزم -The Origins of Totalitarianism» بڵاو كردەوە، دەبێت بە ویژدانەوە بگوترێت كە ئەم كتێبە زاراوەی «تۆتالیتاریزم»ی میللی هێنایە كایەوە كە پێشتر نەیبوو.

لە ماوەی سێ دەیەی یەكەمی مێژووی تۆتالیتاریزمدا لە ئەوروپا، تۆتالیتاریزم چەمكێكی ئامادە نەبوو لە هزری زانایانی سیاسەت و مێژوونووسانی ئەمریكا، بەڵكو لە زانكۆكانی ئەمریكا بەرهەڵستییەكی توند هەبوو لە هەمبەر هەر بەكارهێنانێكی تۆتالیتاریزم كە سۆڤییەت و نازییەكان و دەوڵەتەكانیان بگرێتەوە.

بەڵام كاتێك پەناخوازانی ئەكادیمی لە كۆتایی سییەكاندا گەیشتنە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، كە دەتوانین ناوی هەندێكیان بڵێین، لەوانە: ئەلبێرت سالۆمۆن، پیتەر دراكەر، كارل فریدریك، هانا ئارندت، بۆیە لە كۆتایی سییەكاندا بەرە بەرە نووسین و موحازەراتی ئەوانە سەبارەت بە سرووشتی تۆتالیتاریزم بە ئاشكرا دەركەوتن.

پڕۆفیسۆری ئەمریكی بە ڕەچەڵەك نەمسایی پیتەر دراكەر (1905- 2011) لە ساڵی 1939 كتێبێكی گرانبەهای چاپ كرد و بۆ یەكەم جار زاراوەی تۆتالیتاریزمی بەكارهێنا، كتێبەكەش بەم ناوە بوو: كۆتایی پیاوە ئابوورییەكە: بنچینەكانی تۆتالیتاریزم

«The End of Economic Man: The Origins of Totalitarianism»

بریتییە لە شیكردنەوەیەكی بەرچاوی لێكدانەوەی سەردەمی ئەڵمانیای نازی، كە دراكەر باس لە فاشیزم و نازیزم دەكات و لێكدانەوەیان بۆ دەكات، بەو پێیەی دوو شۆڕشی بنەڕەتین، ئەو زیاتر جەختی لەسەر ڕووداوێكی دیاریكراوی مێژوویی دەكاتەوە: هەرەسهێنانی پەیكەربەندیی كۆمەڵایەتی و سیاسیی ئەوروپا، كە بووە هۆی پەرەسەندنی ئەو پەڕی ستەمكاریی نازیزم بۆ دەستگرتن بەسەر ئەوروپادا.ناوبراو مەینەتیی ئەوروپای بەوە لێكدایەوە كە بریتییە لە لەدەستدانی بڕوابوونی سیاسی، كە لە ئەنجامی نامۆبوونی سیاسیی جەماوەری ئەوروپاوە هاتووەتە ئاراوە، كتێبی «كۆتایی پیاوە ئابوورییەكە» گرنگییەكی زۆری كۆمەڵایەتی هەیە، چونكە تەنیا ئەوە ڕوون ناكاتەوە كە دەتوانێت یارمەتیی نەوەی بە تەمەن گەورە بدات، كە لە كارەساتی نازیزم دوور بكەونەوە، بەڵام دیسان یارمەتیی ئەوە دەدات، چۆن نەوەی ئەمڕۆ نەهێڵن كارەساتێكی لەم شێوەیە ڕووبدات.

هەروەها دەكرێ لێرەدا ئاماژە بۆ كتێبی

 Lederer، Emil، State of the masses; the threat of the classless society، New York، W. W. Norton & company، 1940

ئیمیل لیدەر(1882-1939) بكرێت كە لەم كتێبەدا شرۆڤەی نازیزم دەكات لە ئەڵمانیا لە ڕووی گۆڕینی چینە نەریتییەكان بۆ جەماوەرێكی بێ شێوە و نەرێنی و بێ دەسەڵات.

لە نێو ئەو هەموو كتێبانەی كە باسیان لەم بابەتە كردووە، بە دڵنیاییەوە كتێبی (بنچینەكانی تۆتالیتاریزم)ی ئارندت زیاتر دەركی پێ كراوە و بەرچاوڕوونی هەبووە. ناوبراو لەبەر ئەوەی پەیوەندیی بوێرانەی بە ئەڵمانیای نازیزم و یەكێتیی سۆڤییەتەوە هەبوو، وەك دیمەنێكی یەكسانی عەقڵ و جووڵە و دەوڵەتی تۆتالیتاری كە ئەو كاتە باو نەبوو، لەوەتەی سییەكانی سەدەی ڕابردوو، زۆربەی بیرمەندان پێیان وابوو كە یەكێتیی سۆڤییەت و ئەڵمانیای نازیزم جیاوازییان نییە، بەڵكو بە تەواوی هاودژن، زۆریش دەگوترا كە سۆشیالیزمی ناسیۆنالیستی (نازیزم) ناتوانێت ببێتە هاوشێوەی یەكێتیی سۆڤییەت، چونكە دواقۆناغی گەندەڵیی سەرمایەداری و ئیمپریالیزم بوو، لە كاتێكدا ناتوانرێت سەیری سۆشیالیزمی یەكێتیی سۆڤییەت بكرێت، بەوەی كە پاڵنەری نوێخوازیی سۆشیالیزم و خوڵقاندنی عەقڵانییەتە، هەروەها لە جۆری ناعەقڵانییەت نییە كە نازیزمی لەسەر بنیادنراوە.

لەنێو ئەو كەشوهەوا هزرییەدا كتێبی بنچینەكانی تۆتالیتاریزم بڵاو كرایەوە، ئەم كتێبە بە شێوەیەكی خێرا ئاستێكی كاریگەری لێ كەوتەوە كە پێشتر بەم شێوەیە ڕووی نەداوە. لە ساڵی 1972، فورین ئەفێرز Fireign Affairs كە گۆڤارێكی بەناوبانگە لە بیبلۆگرافیای پەنجا ساڵەیدا ڕایگەیاندبوو كە كتێبەكەی ئارندت زیاتر بەرچاو ڕووشنكەر و زیندووە، لە هەموو ئەو بابەتانەی تا ئێستا سەبارەت بە تۆتالیتاریزم نووسراون كاریگەریی زیاترە و تا ئەم چركەساتەش ئەم كاریگەرییەش هەر بەردەوامە.

ئەو ژیاننامەیەی كە ئێلیزابیس لیۆنگ برۆیل (1946-2011) سەبارەت بە ئارندت لە كتێبەكەیدا: «ئارندت لەپێناو خۆشەویستیی جیهان» (1982) پێشكەشی كرد، 

Elisabeth Young-Bruehl، Hannah Arendt: For Love of the World (Yale University Press 1982، Second Edition Yale University Press، 2004

دوای گەیشتنی بۆ ئەمریكا وەك پەناخوازێك لە ساڵی 1941، كاریگەرییەكی زۆر ئاشكرای لەبارەی عەقڵێكی زیندوو هێنایە كایەوە كە بە دوای بابەتی كتێبێكدا دەگەڕێت، كە بڕیار بوو ببێتە كتێبێك لە عەقڵی خۆی و كەسانی دیكەدا و هۆكارەكانی قەیرانی جیهانی لە نیوەی سەدەی بیستەمدا ڕوون بكاتەوە، قەیرانێك بوو كە لەو باوەڕەدا بوو، تێی ناگات و تا ڕاددەیەكی زۆریش پەیوەستە بە هەژموون بەسەر ئەڵمانیای نازیزم و بەشێكی زۆری ئەوروپا و سەپاندنی پرەنسیپەكانی نازیزم بەسەر عەقڵی ئەوروپیدا، ڕەنگە لە كاتێكی گونجاویشدا بەسەر عەقڵی هەموو جیهاندا بیسەپێنێت.

بە قسەی یۆنگ برۆیل، ئارندت دەستی كردووە بە نووسینی ڕەشنووسی كتێبێك لە كۆتاییەكانی ساڵی 1944، دوای تێپەڕبوونی سێ ساڵ بەسەر گەیشتنی بۆ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، لە بنەڕەتدا هەر وەك دیارە، ئارندت نازیزمی وەك پەیامێك وێنا دەكرد، بەڵام لە قۆناغێكی دیكەدا زیاتر ڕووی لە بابەتی تۆتالیتاریزم كرد. سەرەڕای ئەوەی كە ئەمە گۆڕانكارییەكی هەڵسەنگاندن بوو لە چەمكەكە، لەبەر ئەوەی گرنگییەكی زۆری هەیە لە چارەسەركردنی ژێرخانی تۆتالیتاریزم.

(2)

بنچینەكانی تۆتالیتاریزم

 كاتێك هانا ئارندت كتێبی «بنچینەكانی تۆتالیتاریزم»ی لە ساڵی 1951 بڵاو كردەوە، جەنگی دووەمی جیهان كۆتایی هاتبوو، ئارندت ویستی هەستێك بە واقیعی ستەمێكی زۆر بە خوێنەرانی ببەخشێت كە بە شێوەیەكی ترسناك و تازەی تەواوی شێوازەكانی حوكمڕانی سەری هەڵدابوو. ئەو ڕێكخستنی بزووتنەوە تۆتالیتاریزمەكانی دۆزییەوە، پەیكەربەندیی نازیزم و ستالینیزمی لە دەسەڵات شرۆڤە كرد، لە بانگەشەی دوو لایەنەی ئەو ڕژێمانەی تایبەت بە هەژموونی تەواو و حوكمڕانیی جیهانی كۆڵییەوە، دیارە تەركیزی ئەو خاتوونە بە شێوەی بنەڕەتی لەسەر نازیزم بوو. نەك لەبەر ئەوەی كە زۆرینەی زانیاریی پەیوەست بە نازیزم ئەو كاتەی بەردەست بوو، بەڵام دیسان لەبەر ئەوەی ئارندت زیاتر ئاگاداری ئەڵمانیا بوو، دواجار لەوێ زیاتر لە ڕووسیا شارەزای بنچینەكانی تۆتالیتاریزم بوو. دەیزانی كە ئەم بنچینانە جیاوازیی جەوهەرییان لە نێوان ئەو دوو وڵاتەدا هەیە. 

كاتێك هانا ئارندت كتێبی «بنچینەكانی تۆتالیتاریزم»ی لە ساڵی 1951 بڵاو كردەوە، ئارندت خۆی وەك توێژەرێكی دیار لە قەیرانی سیاسیی سەردەمی خۆی پیشان دا، سەرەڕای ئەوەی كە كتێبەكە ناوبانگی هەبوو، بەڵام زەحمەتە لە بۆچوون و مەیلی ئەو خاتوونە تێ بگەین، یەكێك لەو هۆیانە ئەوەیە كە كتێبەكە سەر بە هیچ جۆرێكی ئەكادیمیی جێگیر نەبوو، دواجار پێشبینییەكانی خوێنەر دەشێوێنێت، هەروەك پڕۆفیسۆر سەیلا بن حەبیب Seyla Benhabib دەڵێت، ئەمە تەماحێكە بە شێوەی بەرنامەسازی و لە لێكدانەوەشیدا درێژدادڕی تێدایە، تاكو ببێتە گێڕانەوەیەكی مێژوویی، بەڵام خۆی چیرۆكئامێز و گێڕانەوە و ئایدیۆگرافییە، ناكرێت وەك زانستێكی كۆمەڵایەتی هەژمار بكرێت، هەرچەندە سیمای زیندوو و چێژێكی شێوەسازی هەیە بۆ كاری ڕۆژنامەگەریی سیاسی، بەڵام تا ڕاددەیەك فەلسەفییە، بە شێوەیەك كە جەماوەر ناتوانێت پەی پێ ببات. ئارندت ددانی بەوەدا ناوە كە تا ڕاددەیەك ڕێبازێكی نائاسایی بەكارهێناوە، لەو وەڵامدانەوەیەی كە بۆ پێداچوونەوەی ڕەخنەیی ئێریك فۆگلین Eric Voegelin نووسیبووی، كە تێیدا ڕوونی كردبووەوە بە نووسین دەربارەی تۆتالیتاریزم ڕووبەڕووی ئاستەنگ بووەتەوە، چونكە لە جەوهەری زانستی مێژوودا كە دەبێت كارێك بێت بۆ پاراستن، هەروەها ڕابردوو لە لەبیرچوونەوە ڕزگار بكات.

ئارندت نووسیویەتی كە كێشەی ئەو ئەوە بووە، چۆن لە ڕووی مێژووەوە شتێك لە بارەی تۆتالیتاریزم بنووسێت كە حەزی لە پاراستنی نەبووە، بەڵام بەپێچەوانەوە هەستی كردووە كە پابەندە بە تێكدانی تۆتالیتاریزم.

ئاڵۆزیی زۆری بنچینەكانی تۆتالیتاریزم لە تێكەڵبوونی تێگەیشتنەوە سەرهەڵدەدات لە چەمكی تۆتالیتاریزم، لەگەڵ وەسفكردنی سەرهەڵدان و بەرجەستەكردنی لە نێو نازیزم و ستالینیزمدا. دەكرێت بە شێوەیەكی فراوان ڕۆشنایی بخرێتە سەر ئامانجەكانی ئەو چەمكانەی ئارندت لەو پلانەدا كە بۆ شەش موحازەرە دەربارەی سرووشتی تۆتالیتاریزم ئامادەی كردبوون، كە لە قوتابخانەیەكی تازەی توێژینەوەی كۆمەڵایەتی لە مارس و نیسانی ساڵی 1953 پێشكەشی كرد.

موحازەری یەكەم، باس لە سەرهەڵدانی تۆتالیتاریزم دەكات لە (گوتەی نەریتییفیكرو پێوەرەكانی حوكمڕانی)، دواتر ئەو هەر لە سەرەتاوە ڕوونی كردووەتەوە كە تێگەیشتن لە تۆتالیتاریزم بە تەواوی زەحمەتە.

موحازەری دووەم، باس لە جۆرەكانی حكومەت دەكات وەك ئەوەی كە یەكەم جار ئەفڵاتۆن دایڕشتووە، دواتر و دوای چەندین سەدە مۆنتسكیۆ هەموو جۆری پرەنسیپەكانی كاری حكومەت و ئەزموونی مرۆڤایەتی دۆزییەوە كە ئەو پرەنسیپە لەخۆ دەگرێت.

موحازەرەی سێیەم، باس لە سێ جیاوازیی گرنگ دەكات:

یەكەم/ لە نێوان حكومەتەكانی یاسا و دەسەڵاتی ستەمكار.

دووەم/ لە نێوان چەمكی نەریتیی ئەو یاسایانەی كە مرۆڤ دایهێناون و نێوان چەمكی تازەی تۆتالیتاریزم بۆ ئەو یاسایانەی كە حوكمی پەرەسەندنی سرووشت و ئاراستەی جووڵەی مێژوو دەكات.

سێیەم/ لە نێوان (سەرچاوە نەریتییەكانی دەسەڵات) كە كار دەكات بۆ سەقامگیریی دامەزراوە یاساییەكان، دواجار لەخۆگرتنی كاری مرۆڤایەتی و لە نێوان یاساكانی بزووتنەوەی تۆتالیتاریزم كە ئەركەكەی بە پێچەوانەی ئەوەوە بریتییە لە سەقامگیریی ئادەمیزاد بە شێوەیەك دەكرێ پێشتر ڕێڕەوە دیاریكراوەكانی سرووشت و مێژوو بە ئازادی پێیدا تێپەڕ ببن.

موحازەرەی چوارەم/ گۆڕینی تۆتالیتاریزمی سیستەمی بڕوای ئایدیۆلۆجی بۆ پرەنسیپی دەستكەوتنی ئەنجامی كاركردن.

لە موحازەرەی پێنجەم/ ئەزموونی بنەڕەتیی یەكێتیی مرۆیی لە تۆتالتاریزمدا ڕووبەڕووی ئەزموونی بێتوانایی لە ستەمكاری و جیاكرنەوەی لە ئەزموونی گۆشەگیری كردووە، كە ئەمە بۆ چالاكیی داهێنان و بیركردنەوە پێویستە، بەڵام دیاردەی بەرچاو بریتین لە دیاردەگەلێكی پەراوێزئامێزی ژیانی سیاسی.

 لە دواموحازەردا/ ئارندت واقیعی سیاسیی ئازادیی خۆی لە فیكرە فەلسەفییەكەی و ماتریالیزمی ڕەگ داكوتراوی نێو فیكری سیاسیی ڕۆژئاوا جیا كردووەتەوە. 

سەرباری ئەوەی كە كارێكی ئاڵۆزە، دەوڵەمەندیی شێوازی بنچینەكانی تۆتالیتاریزم لەوەدایە كە تێكەڵەیەكە لەگەڵ فراوانیی ئاگادار بوون و خەیاڵدا، كە لە هیچ شوێنێكدا لەوە زیاتر دەرناكەوێت كە چەند نموونەیەكی تایبەتن و ئارندت لەو ڕێیەوە ڕۆشنایی خستووەتە سەر تۆتالیتاریزم.

ئارندت لە كتێبەكەیدا (بنچینەكانی تۆتالیتاریزم)، تەنیا یەك توخمی تۆتالیتاریزم دەستنیشان ناكات، بەڵكو جەخت لەوە دەكاتەوە كە توخمە سەرەكییەكانی بریتین لە (هەرەسهێنانی دەوڵەتی نیشتمانی، هاوپەیمانیی نێوان سەرمایە و بێ سەروبەری، ڕەگەزپەرستی) و ئەم توخمانە لەو بزووتنەوانەدا گەڵاڵە بوون كە ڕژێمە تۆتالیتارییەكانیان لێ بەرهەم هاتوون.

ئارندت لە میانی توێژینەوەكانیدا هیچ توێژینەوەیەكی مێژوویی پێشكەش نەكردووە، بەڵكو توێژینەوەی ئەو بۆ تۆتالیتاریزم توێژینەوەی سیاسی بووە، هەروەها دەكرێ توخمەكانی تۆتالیتاریزم لە گەڕاندنەوەی مێژوو و شیكردنەوەی لێكەوتە سیاسییەكانی (قەیرانی سەدە)دا بدۆزرێتەوە.

هەر بە گوتەی ئارندت گرنگیی بێزاركەری ڕژێمە تۆتالیتارییەكان لەوەدایە كە ناتوانرێت لەم سەردەمەی ئێمەدا لە كێشە ڕاستەقینەكان تێ بگەین، بێ ئەوەی ددان بەوەدا بنێین كە تۆتالیتاریزم تەنیا بووەتە نەفرەتی ئەم سەدەیە، چونكە بە شێوەیەكی ترسناك بایەخی بە كێشەكانی سەدە داوە.

بنچینەكانی تۆتالیتاریزم لێكدانەوەیەكی سەیری ڕەوتە تازەكانی فیكریی ئەوروپا و ڕووداوە سیاسییەكان دەخاتە ڕوو، كە تائێستا زەحمەتە بە تەواوی تێی بگەین.

زۆربەی بەشەكانی كتێبی (بنچینەكانی تۆتالیتاریزم) بۆ شرۆڤەكردنی چالاكیی بزووتنەوە تۆتالیتاری و ڕەگەزپەرستی و بێ سەروبەرەكان تەرخان كراوە. ئەم كتێبە بێ متمانەیی ئارندت پیشان دەدات لە هەموو ئەو حاڵەتانەی كە خەڵكێكی زۆر ئەوانەی سیاسەت دەكەن، هەستیان پێ كردووە، لەگەڵ ئەوەشدا ریچارد بیرنشتاین Richard Bernstein ڕاست دەكات كە دەڵێت: كێشەیەك هەیە ئارندت بە پۆپۆلیزم Populism وەسفی كردووە، كە زۆرجار وا دەردەكەوێت ئارندت هاوسۆزە لەگەڵ كاری سیاسیی نافەرمیدا، بەڵام ئەو هەڵكشانی نازیزم و شیوعییەتی لە ئەوروپا بە چاوی خۆی بینیوە كە هۆكارێكی ماقووڵ بوو بۆ ئەوەی بزانرێت كە مەرج نییە ئامادەسازیی نافەرمی و بەهێز مایەی خۆشحاڵی بێت.

بەشی تایبەت بە جەماوەر لە كتێبی (بنچینەكانی تۆتالیتاریزم) ئاماژە بە ئەزموونە كارەساتبارەكانی ئەڵمانیا و ڕووسیا دەكات دوای جەنگی یەكەمی جیهان، بۆیە ئارندت جەختێكی تایبەت لە هەرەسهێنانی پەیكەربەندیی چینایەتی دەكاتەوە، كە پێشتر وا دیار بوو تاكە سیمایەكی پتەوی كۆمەڵگەیەك بووە، كە دامەزراوە سەقامگیرەكانیان لەلایەن سەرمایەدارییەوە هەڵوەشێنراونەتەوە.

ئارندت بانگەشەی ئەوە دەكات كە بزووتنەوە تۆتالیتارییەكان سەركەوتنیان بە دەست هێناوە، چونكە توانیویانە ئەو هەستە بە بوونی شوێنێك لە جیهان لای خەڵكی بێكەس و لێقەوماو بێننە ئاراوە، ئەم بزووتنەوانە جیهانێكی جێگرەوەیان پێشكەش كرد بە پشتبەستن بە هەندێ سەربردەی وەك بیرۆكەی ئاری، ئایدیۆلۆجییەتی تۆتالیتاریزم لێكدانەوەیەكی جێگیریان بۆ ئەو ڕووداوانە خستە ڕوو كە تاكەكانی كۆمەڵگەیان بە لاڕێدا برد. بەڵام ئارندت دووپاتی دەكاتەوە كە خەڵكی ئەڵمانیا زۆر زیاتر لە بیروباوەڕێكیان لە نازیزمدا دۆزییەوە، ئەوان لێكچوونێكیان لەگەڵ ئەو جیهانەدا دۆزییەوە كە دەتوانن تێیدا بژین. نازییەكان بەو شێوەیە بزووتنەوەكەیان ڕێكخست وەك بڵێی بیروباوەڕەكەیان ڕاست و دروست بێت، سەرتاپای لەسەر خەیاڵ بنیادنراوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا جۆرێك لە سەقامگیرییەكی شلۆقی تێدایە بە جیهانێكی خەیاڵاوی كە بۆ ڕكابەریی كەسی ڕاستەقینە دەست دەدات، ڕەنگە ئەو خەڵكەی ئەڵمانیا كە دەنگیان بۆ هیتلەر دابوو، شیرازەی كۆمەڵایەتییان لە دەست دابێت، بەڵام تا ئێستا پابەند بوون بە فێڵی مرۆیی a human artifice كە تا ڕاددەیەك دروست بووە، جیهانی وەهمیی نازیزم بە درۆیان پاڵپشت كرابوو، هەروەها لەسەر بنەمای وەهمی ئایدیۆلۆجیی ڕەگەزپەرستی، بەڵام دامەزراوەی نازیزم خەیاڵ نەبوو، خودی ئارندت ئەمە دەڵێت، تۆتالیتاریزم لە دەسەڵاتدا جیهانێكی وەهمی بە واقیعێكی كردارەكی و دیار بۆ ژیانی ڕۆژانە دێنێتە ئاراوە، سەرباری ئەمەش، دیارە ئامادەیە بۆ دداننان بەوەی كە جیهانی وەهمیی بزووتنەوەی تۆتالیتاریزم ئەو توانایەی هەیە كە ببێتە جیهانێكی ڕاستەقینە، ئێمە هەندێ جار لانی كەم هەست بەوە دەكەین كە دەزانین ئێمە لە كوێ لەگەڵیداین لە حیسابی جیهانی وەهمیی بزووتنەوەی تۆتالیتاریزم هەر وەك دیارە ئاماژەیە بۆ درۆی بەبەرنامەكراو سەبارەت بە شتە واقیعییەكان،

(جیهانی وەهمی)ی نازیزم بە درۆ پاڵپشتی لێ كراوە، بزووتنەوە تۆتالیتارییەكانیش بۆ شۆڕشێكی هەمیشەیی تەرخان كراون. ئارندت بە (باندە ئاسنینەكەی تیرۆر - the iron band of terror) ناوی دەبات، ناكرێ ببێتە گەلێكی هەمە لایەنە لە دەوری (جیهانێكی هاوبەش) كۆببێتەوە، بەڵام وا دیارە ئەمە هێزی تۆتالیتاریزمە و خەیاڵی ئایدیۆلۆجیا نییە كە ڕێگرە لە بەردەم هێنانەكایەی جیهانێكی مرۆیی و كەسانی ڕاستەقینەدا.

هەروەها ئارندت دەشڵێت كە ڕەنگە نازیزم بە ڕێگایەكی تازە بۆ ژیان سەقامگیر بێت، هەروەها دەكرێ لە كۆتاییدا زۆر بە شێوەیەكی قووڵ شوێنی نێوان ڕێگا جیاوازەكانی ژیان و دژبەرەكان لە جیهاندا بگرێتەوە.

ئارندت تۆتالیتاریزمی خستە سەر لیستی جۆرەكانی حكومەت و سیمای جیاكەرەوەیشی ستەمكاری بوو، ئەمەش شێوەیەكە لە شێوەكانی حوكمڕانی كە جەماوەری زیاد لە پێویست پاڵپشتی دەكات، ئەو جەماوەرەی كە بۆ واقیعێكی تازە تێكۆشا كە لە شوێنە گشتییەكاندا ددانی پێدا دەنرێت: ئەویش دەركەوتنە لە جیهان هەر وەك چۆن ئارندت بە خراپەی ڕادیكالیی ڕەها وەسفی كردووە.

زۆر لە نووسەران پێناسەی تۆتالیتاریزمیان بەوە كردووە كە شێوەیەكی دڕەندە و دڵڕەقە، هەروەها بە هۆی تەكنەلۆجیای تازەوە شێوەیەكی بەهێزە لە ستەمكاریی سیاسی كە تەماعكارییەكی بێ سنووری هەیە بۆ داگیركردنی جیهان، دیسان بڵاوكردنەوەی پڕۆپاگەندەیەك كە سەرچاوەكەی ئایدیۆلۆجیەتە لە ڕێی هۆیەكانی میدیای جەماوەردا، بە شێوەیەك كە تۆتالیتاریزم پشت بە پاڵپشتیی جەماوەر دەبەستێت، ئەو هەموو ئەوانە تێك دەشكێنێت كە ڕێی لێ دەگرن، ئەویش لە ڕێی تیرۆرەوە و دەست دەكات بە بنیاتدنانەوەی سەرلەنوێ و تەواوی كۆمەڵگە.

ئەم ئامانجەش پێویستی بەوە هەیە كە حكومەت بە تەواوی لە ڕێی یەك حزبەوە دەسەڵاتی هەبێت و قوربانییەكی زۆری مرۆییش بدرێت، هاوكات نەهێشتنی ئازادیی هەڵبژاردن و تاكڕەوی، بە سیاسەتكردنی بواری تایبەت، لەوانەش بواری خێزان، هەروەها نكۆڵیكردن لە هەر بیرۆكەیەك سەبارەت بە جیهانیبوونی مافەكانی مرۆڤ. لە ناوچە جیاوازەكانی جیهاندا كە ئازادیی سیاسی و كۆمەڵگە كراوەكان بە كردەیی نەناسراون، یان تاقی نەكراونەتەوە، سەرنجی ئەوە دراوە كە شێوازەكانی تۆتالیتاریزم ڕاكێشانێكی بەردەوامی دەستەبژێری لۆكاڵی و فەرماندەكانی جەنگ و یاخیبووان پەیڕەو دەكەن. دیاردە ناسراوەكانیش وەك: شۆردنەوەی مێشك، كێڵگەكانی كوشتن، پاكتاوی ئیتنی، گۆڕە بەكۆمەڵەكان، جینۆساید، كە گوزارشت لە ملیۆنان قوربانی دەكەن، ئەو قوربانییانەی دەرئەنجامی كۆمەڵێكی هەمەچەشنی هۆز و نەتەوە و ئیتن و ئایین و بارودۆخی ئابوورین.

تێگەیشتن لەم دیاردەیە ئەو كاتە پێویستە كە حوكم لەسەر تۆتالیتاریزم دەدرێت، نەك لە میانی پۆلێنكردنی تۆتالیتاریزم لە چوارچێوەی توێژگەلێكی ڕەوشت، یان یاسا، یان سیاسەتی نەریتی، بەڵام لە میانی ددانپێدانان بەوەی كە شتێك نییە پێشتر هەبووبێت، قێزەوەنە و پێویستە بەرهەڵستی بكرێت. پرۆسەكانی مێژوو هۆكاری تۆتالیتاریزم نەبوون، بەڵكو بوونە هۆی ئەوەی كە بێتە ئاراوە، بۆیە دووبارە دەبنەوە و كەڵەكە دەبن و دەبنە بارگرانیی لەسەر ئەم سەردەمەمان. عەقڵی مرۆڤیش لە بازنەی تەمومژاویدا دەسووڕێتەوە، لەبەر ئەوە ئارندت لە كتێبەكەیدا جەخت لەوە دەكاتەوە كە ئەوەی گرنگە خۆبەدەستەوەدان بۆ نائومێدی نییە لە ڕابردوودا، یان هیوایەكی یوتۆپیایی لە ئایندەدا، بەڵام مانەوەی تەواوە لە ئێستادا، هاوكات دەڵێت: تۆتالیتاریزم قەیرانی ئەم سەردەمەمانە بە قەدەر، ئەوەی كە نەهێشتنی دەبێتە خاڵێكی گۆڕانكاری بە نیسبەت جیهانی ئەمڕۆ. ئەمەش بە تەواوی دەرفەتێكی تازەمان پێ دەدات بۆ وەدیهێنانی جیهانێكی هاوبەش، ئەو جیهانەی كە ئارندت بە (ژیانی مرۆڤایەتی) ناوی بردووە، جێگەیەكی گونجاو بۆ نیشتەجێبوونی هەموو مرۆڤەكان.

پێش هەموو شتێكیش پێویستە حوكم لە سەردانی تۆتالیتاریزم لەلایەن ئارندتەوە لە پێناسەكەی جیا بكرێتەوە كە پێناسەیەكی بە كۆمەڵە وەك شێوەیەكی قێزەوەنی ستەمكاری. ستەمكاری شێوەیەك لە شێوەكانی حوكمڕانیی یۆنانی كۆن، لەم جیهانە ستەمكارەدا ستەمكار، یان زۆردار بوونی هەیە، بەڵام دوور لە خەڵك. بە هۆی نەبوونی پەیوەندیی، یان پێكەوەیی یاسایی لە نێوان گەل و ستەمكاراندا، هەر كارێكی ستەمكاران دەربكەوێت، وەك پرەنسیپێكی كاریگەری ترسی ئاڵوگۆڕە. ترسی ستەمكاران لە خەڵك، ترسی خەڵك لە ستەمكاران، یان بە پێی لێكدانەوەی ئارندت (بێ هیواییان لە مەحاڵ) وەك پێكەوە كاركردن، ئەمە ئەو هەستەیە كە پێی وایە ستەمكاری شێوەیەكی هاودژ و بێ سوودی حوكمڕانییە، هێز بەرهەم ناهێنێت، بەڵكو بێ توانایی، دواجار بەپێی قسەی (مۆنتسكیۆ) كە تێبینییە بە هێزەكانی بوونە هۆی ئەوەی كە سەرنجی ئارندت بۆ ئەم شتانە ڕابكێشێت.

ستەمكاری شێوەیەكە لە شێوەكانی حكومەت (بە پێچەوانەی كۆمار، یان پاشانشینە دەستوورییەكان) خۆی دەخواتەوە، تۆوی وێرانكاری لە نێو خودی خۆیدا دەچێنێت، بۆیە بێتوانایی بنەڕەتیی هەر دەوڵەتێك كە ستەمكارێك حوكمڕانیی بكات، هەرچەند گڵپەدار و سەرنجڕاكێش بێت، بە چاوپۆشی لە دڵڕەقی و مەینەتی كە ڕووبەڕووی گەلەكەی دەكاتەوە، دەبینین كە هیچ مەترسییەكی وێرانكاری بۆ سەر جیهان نابێت.    

بە دڵنیاییەوە قۆناغەكانی پەرەسەندنی بزووتنەوە تۆتالیتارییەكانی شۆڕشگێڕی پێشوەختە، لە هەر كاتێك و لە هەر شوێنێك كە ئەم بزووتنەوانەیان تێدا دەربكەوێت، ڕێوشوێنی ستەمكاریی هێز و توندوتیژی بەكار دەهێنن، بەڵام سرووشتەكەی جیاوازە لەگەڵ سرووشتی ستەمكاری لەو هەڕەشە زۆرەی بۆ كاولكردنی جیهان بەكاری دەهێنن. مادامەكی هەندێك پێیان وابوو كە ئەم هەڕەشەیە هەیە، بەوەش لێك درایەوە كە سیاسەتێكی گشتیی هەموو قۆناغەكانی ژیانە. ئارندت ئەمەی بەم شێوەیە بینی، ئەم كارەش زۆر گرنگە، بە تەواوی و بە پێچەوانەوەی ئەمەوە: دیاردەیەكە لە نابەسیاسەتكردنێكی تەواوە Entpolitisierung.

لە تۆتالیتاریزمدا قسە لەسەر دابەشبوونی ڕیشەیی كۆمەڵگە دەكرێت كە بە تەواوی لەگەڵ گۆشەگیریی سیاسیدا جیاوازە، ئارندت ئەمەی بەوە وەسف كردووە، كە بیابانی سیاسیی ستەمكارییە، ئەم دۆخە تەنیا كاری ئازاد ناسڕێتەوە، كە بە تەواوی سیاسییە، بەڵام توخمێكی كارا لەناو دەبات، واتا دەستكردن بە چالاكی، خۆڕسكیی تاكەكەسی: -من بیر دەكەمەوە، من خواستم هەیە، یان من ئەركێكی داهێنانم هەیە- كە پارێزگاری لە جیهانی مرۆڤایەتی دەكات و نوێی دەكاتەوە كە بە هۆی تۆتالیتاریزمەوە نغرۆ ببوون كە هەموو شتێك وێران دەكات و بە سیاسی دەكات.

لەبەر ئەوە ئازادیی سەرتاسەریی كۆمەڵگە، تایبەت، یان گشتی، تەنیا وەهمێكە، بەم شێوەیە نابێتە سەرچاوەی ترس ئەگەر خودی ستەمكاری سەرهەڵبدات، نەك وەك سۆزدارێك بەڵكو وەك پرەنسیپێكی كاری زۆرداران و كارنەكردنی خەڵك. لە كاتێكدا ستەمكاری كە دەبێتە هۆی ئەوەی حوكمڕان و حوكمكراوان دژی یەك بەكاربهێنرێت، لە كۆتاییدا بێ توانا دەبێت. تۆتالیتاریزم هێزێكی زۆر بەرهەم دێنێت، جۆرێكی تازەی هێز كە نەك تەنیا هێزی زۆرەملێیی تێدەپەڕێنێت، بەڵكو تا ڕاددەیەك لەگەڵیدا جیاوازە.

دینامیكیەتی تۆتالیتاریزم مەرجە بنەڕەتییەكانی بوونی مرۆڤ ڕەت دەكاتەوە، ناوی پێویستیی ئایدیۆلۆجی (تیرۆری سەرتاسەری) سووكایەتی بە دیمەن و ونبوونی ڕوح و تاكەكان دەكات، سووكایەتی بە جیهان دەكات لەو مەسەلەیەدا كە تەنیا ژمارەیەكی زۆر لەو تاكانە بەردەوام بەشدار دەبن و بەشداری پێ دەكرێن، سووكایەتی بە خاك دەكات كە نیشتمانی سرووشتییانە، هاودژیی قووڵ لە نێوان باوەڕی تەواو بەوەی كە بنبڕكردنی هەموو نیشانەیەكی خراپەكاری و ئازادیی مرۆڤ و هەموو لەخۆڕایی و سەرەتایەك شتێكی پێویستە، هەروەها لە نێوان ئەو ڕاستییەی كە جەخت لەوە دەكاتەوە كە ئەگەری ئەمە خۆی لە خۆیدا شتێكی تازەیە و خودی مرۆڤەكان بۆ جیهانیان هێناوە، ئەمە جەوهەر و ناوەڕۆكی ئەو شتە بوو كە ئارندت هەوڵی داوە كە تێی بگات. 

هەر بە گوتەی ئارندت، سرووشتی تۆتالیتاریزم بریتییە لە تێكەڵەیەك لە جەوهەری تیرۆر و پرەنسیپی لۆژیكی ئەم تیرۆرە، چونكە تیرۆری جەوهەری دەبێت سەرتاسەری بێت، زیاتر لەوەی ببێتە ئامرازێك بۆ سەركوتكردنی ئۆپۆزسیۆن، هەروەها زیاتر لەوەی تۆڵەكەرەوەیەكی پەڕگیر، یان شێت بێت، تیرۆری سەرتاسەری بەو ڕێگایەی ئێستا ناعەقڵانییە، دەگۆڕێت، شوێنی دەگرێتەوە و ئەو ڕۆڵە دەبینێت كە یاسا دانراوەكان و حكومتە دەستوورییەكان دەیگێڕن، بەڵام ئەنجامەكە بریتی نییە لە بێ سەروبەری و لە دەرەوەی یاسا، نەك شەڕی هەمووان دژی هەمووان، نەك هەڵوەشاندنەوەی یاسای ستەمكاری، ئارندت دەڵێت: وەك ئەوەی چۆن حكومەتی یاساكان لە نەبوونی زێدەڕۆییدا تەواو دەبن، ئاواش تیرۆر باڵادەست دەبێت كاتێك كەس ڕێی پێ نەگرێت، بە تەواوی وەك ئەوەی یاسا دانراوەكان لە حكومەتی دەستووریدا هەوڵ دەدات، یاسا بەرز و باڵاكان وەربگێڕێت و بەرجەستەیان بكات، بەم شێوەیەش تیرۆری تۆتالیتاری سوورە لەسەر بەرجەستەكردنی یاسای جووڵەی مێژوو، یان سرووشت لە واقیعدا، نەك لە دەستەیەكی سنوورداری سیاسیدا، بەڵكو لە نێو هەموو مرۆڤایەتیدا.  

ئەگەر تۆتالیتاریزم بە كۆتا هاتبێت، كەواتە فرەیی مرۆڤ بە تەواوی دەبێتە تاكە ئامانج، ئەویش خێراكردنی جووڵەی سرووشت، یان مێژووە، ئەو كاتە جەوهەری تیرۆر بەسە وەك پرەنسیپێكی جووڵە، مادامەكی تۆتالیتاریزم لە جیهانێكی ناتۆتالیتاریزمدا هەیە، بۆیە پێویستی بە پرۆسەی هێنانەدی ئەنجامی لۆژیكی، یان دیالیكتیكی هەیە بۆ ناچاركردنی عەقڵی مرۆڤ لەسەر لاساییكردنەوە و ئاوێتەبوون لە هێزەكانی سرووشت و مێژوو لە سەرەوەی مرۆڤایەتیدا، بە لێكدانەوەیەكی دیكە، لۆژیكی بیری ئایدیۆلۆجیا عەقڵ ناچار دەكات هەر دەبێت بجووڵێتەوە، وەك چۆن خودی پرۆسەی سرووشت و مێژوو دەجووڵێنەوە، دژی ئەم جووڵەیە هیچ شتێك نییە بوەستێت، جگە لە توانای بەرزی پیاو بە بایكۆتكردنی ئەو پرۆسانە، ئەویش بە دەستپێكردنی شتی تازە، لەگەڵ ئەمەشدا گۆشەگیریی سیاسی هەمیشە كار پەك دەخات، بەڵام گۆشەگیریی مرۆڤ ئەوانەی لە ڕووی كۆمەڵایەتییەوە ڕیشەكێش كراون، چونكە پێویست نین، هاوكات هەستی ساغیان لەدەست داوە، هەستكردن بە كۆمەڵگە و پێكەوەڕۆیی، ئەمە پەلكێشیان دەكات بۆ لێكدانەوەی لۆژیكی بۆ هەموو ئەو شتانەی ڕوویان داوە، یان ئێستا و لە هەر كاتێكدا كە ڕوو دەدەن، بەمەش جەماوەری تەنیا لە جیهاندا لە هەر بەرپرسیاریەتییەك لەهەمبەر ڕێڕەوی جیهان دەبەخشرێت، ئەوە بە ئەنقەست نییە، لە ترسی ژیانی خۆیان، ئامادەیە بۆ ڕێكخستنی تۆتالیتارییانە، لە كۆتاییشدا بۆ دەسەڵاتخوازی.