كاركردنی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە ئاراستەی دەستەبەركردنی ئاسایشی خۆراك و بایەخدان بە بەرهەمی ناوخۆیی، هەنگاوی كرداری بەخۆیەوە بینیوە و دەرئەنجامی بەرچاویشی بەدەست هێناوە، ئەم پرسە بووە تەوەری دیدارێكی گۆڤاری گوڵان لەگەڵ نەوزاد شێخ كامیل بەڕێوەبەری گشتیی بازرگانی هەرێمی كوردستان.

 

* سەرەتا دەمانەوێت ئاماژە بەو كارە گرنگ و ستراتیژییانەی بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی بازرگانیی كوردستان بكەن و خوێنەرانی گوڵان بزانن كار و پلانەكانتان چی بووە؟

- لە ڕاستیدا ئێمە وەك بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی بازرگانی ئەركێكی قورسمان لەسەرە، بەوەی كە پەیوەندیی ڕاستەوخۆی بە ژیانی هاووڵاتیانەوە هەیە، بۆ ئەو مەبەستەش چاودێریی بازرگانی بە بەردەوامی لە بازاڕەكاندا چاودێریی كاڵا و كەلوپەلەكان دەكەن لە ڕووی كواڵیتی و ماوەبەسەرچوونەوە، تاوەكو هاووڵاتیان تووشی زیان نەبن، لە لایەكی دیكەوە بەڕێوەبەرایەتیی دانەوێڵە و بەڕێوەبەرایەتیی بازرگانیی كەلوپەلی خۆراكمان هەیە، كە هەموو ئەو خۆراكانەی لە بەغداوە دێن لە ڕێگەی ئێمەوە بەسەر بریكارەكانی خۆراكدا دابەش دەكرێت و دەدرێت بە هاووڵاتیان. لەلایەكی دیكەوە ساڵی ڕابردوو بە هۆی ئەو لافاوەی لە هەولێر ڕووی دا، چەندین خێزان زەرەرمەند بوون، ئێمە داوامان لە وەزارەتی بازرگانیی عێراقی فیدڕاڵ كرد كە بەشی 600 خێزان بەشە خۆراك بنێرێت بۆ ئەو لێقەوماوانە، ئەو بوو وەزارەتی بازرگانی ئەو بەشە خۆراكەی نارد و لە ڕێگەی دەزگای خێرخوازیی بارزانی بە سەر ئەو 600 خێزانەدا دابەش كران. هاوكات لەم كابینەیەدا ڕێنمایەكانی هاوردە و هەناردە و چاودێریی بازرگانی كراوە و هەموار كراونەتەوە و، لە وەقائیعی كوردستانی ژمارە 276 بڵاومان كردووەتەوە و ئاسانكاریمان بۆ بازرگانان كردووە، بە چەشنێك ئەو كۆمپانیانەی تەنیا تایبەت بوون بە هێنانی یەك كاڵا، بۆیان كراوە بە هەمەجۆر، بە مەرجێك ئەو كاڵایانەی دەیهێنن لە كواڵیتی كۆنتڕۆڵ پشكنینی بۆ بكرێت. هەروەها بۆ ئاسانكاریی بۆ بازرگانان نووسینگەیەكمان لە شاری دهۆك كردووەتەوە، هەر كەسێك بیەوێت كۆمپانیای بازرگانی بكاتەوە، دەتوانێت سەردانی ئەو نووسینگەیە بكات بۆ مۆڵەت وەرگرتن و، پێویست ناكات بێنە لای ئێمە لە هەولێر. لەلایەكی دیكەوە دوو ڕێككەوتن لەگەڵ وەزارەتی بازرگانی عێراق ئیمزا كراوە، یەكێكیان بۆ ئەوەیە ئەو پارەی لە هاووڵاتیان وەردەگیردرێت لە بری ئەو بەشە خۆراكەی پێیان دەدرێت، كە نەفەری 500دینارە بدرێتەوە و ئەوانیش هەموو ئەركی گواستنەوەی بەشە خۆراكەكە و نۆژەنكردنەوەی كۆگا و پێداویستییەكانی هەرێمی كوردستان لەو ڕووەوە لە ئەستۆ بگرن. هەروەها كار لەسەر ئەوە كراوە كە بازرگانان بۆ هەناردە و هاوردە ناچار نەبن سەردانمان بكەن، بەڵكو هەر لەلای خۆیانەوە و لە ڕێگای ئەپلیكیشنێكەوە كارەكانی خۆیان ئەنجام بدەن و مۆڵەت وەربگرن، ئەمەش بە دیجیتاڵیكردنە كە بەشێكە لە ستراتیژیەتی حكومەت، كە دەیەوێت حكومەتی ئەلیكترۆنی هەموو بوار و سێكتەرێك بگرێتەوە و ئاسانكاری بۆ هاووڵاتیان دەستەبەر ببێت و ڕۆتین نەمێنێت، یان زۆر كەم ببێتەوە. لە پەیوەندی بە سایلۆكانەوە، ئەوا هەر ئەمساڵ توانراوە سێ سایلۆ تەواو بكرێت كە یەكێكیان لە كەلار و دووەمیان لە ڕۆڤیا و سێیەمیان لە زاخۆ بووە، هاوكات چاودێریی بازرگانیی زاخۆ و سۆران كراونەتەوە.

* ئەو قەرزەی گەنمی جووتیارانی هەرێمی كوردستان كە هی چەند ساڵێكە لەلای حكومەتی عێراقی فیدڕاڵە، كەی دێت و بە سەر جووتیارەكاندا دابەش دەكرێت؟

- سەرەتا پێم باشە ئاماژە بەوە بكەم كە ساڵی 2022 ئێمە زیاتر لە 322 هەزار تەن گەنممان وەرگرت و هەموو جووتیارەكان پارەی خۆیان لە حكومەتی هەرێمی كوردستان وەرگرت و هیچ كەس پارەی لەلای حكومەتی هەرێم نەماوە، بەڵام پارەی گەنمی جووتیاران لە ساڵی 2014 ئێستا چەكەكەی هاتووەتە هەرێمی كوردستان كە بڕی 34ملیار دینارە و لە هەفتەی داهاتوو ئەو پارەیە بەسەر جووتیارەكاندا دابەش دەكرێت. هەروەها پارەی گەنمی جووتیاران لە ساڵانی 2015 و 2016 لە وەزارەتی بازرگانیی عێراقە و ئەویش كێشەی نەماوە و دواتر دەینێرن و بەسەر جووتیاراندا دابەشی دەكەین. هەروەها پێویستە هەموو لایەك ئەوە بزانن كە ئێمە لە جووتیاران گەنم وەردەگرین و پارەكانیان لەلای عێراقەوە بۆمان دێت و منەتیش نییە لەسەرمان، چونكە بڕی ئەو پارەی گەنمە لە بودجەی سیادی دەگێڕدرێتەوە، هەرچۆنێك بێت كار و كۆششی ئێمە، بەتایبەتی لە كابینەی نۆیەمدا، بۆ ئەوەیە كە ئاسایشی خۆراكی خۆمان دابین بكەین و بیپارێزین، بۆ ئەو مەبەستەش چەندین پڕۆژە و سایلۆی گەورە و ستراتیژی لە هەرێمی كوردستان دروست كراون، یان لە ژێر جێبەجێكردن و پلاندان، ئەو شار و شوێنانەش كە لە بەرنامەدان سایلۆیان لێ دروست بكرێت، هەڵەبجەی شەهید و زاخۆ و هەریر و سۆرانە، جگە لەو سایلۆیانە هەر ئێستا دەتوانین زیاتر لە 700 هەزار تەن گەنم لە جووتیاران وەربگرین و ساڵ لە دوای ساڵیش ئەو ڕێژە و بڕە دەگۆڕێت و هەوڵەكان هەمووی بەو ئاراستەیەن ساڵ لە دوای ساڵ بتوانرێت گەنمی جووتیارنی خۆمان زیاتر وەربگرین.

* ئایا جموجووڵی بازرگانی لەگەڵ عێراقی فیدڕاڵ لەچ ئاستێكدایە؟

- لە نێوان هەرێمی كوردستان و عێراقی فیدڕاڵدا هێنان و بردنی كاڵا لە هیچ خاڵ و دەروازە و سنوورێك ڕێگری و بەربەستی لە بەردەمدا نییە، بەڵكو بەپێچەوانەوە ئاسانكاری بۆ هەموو بازرگان و كەسێك دەكرێت كە پێداویستی و كاڵای كواڵیتیی باش و گونجاو بهێنێت، بە تایبەت ئەو كەلوپەل و كاڵایانەی لە بەندەری «ئوم قەسر» شاری بەسرا، كە بازرگانان دەیهێنن بە ڕێژەیەكی زۆر باش و بە جێبەجێكردنی مەرج و ڕێنماییەكان دەگوازرێنەوە بۆ هەرێمی كوردستان و، بازرگانان لە دەرەوازرەی سنوورەكانی هەرێمیش كەرەستە و كاڵا لە وڵاتی ئێران و توركیا دەهێنن و پاشان زۆر بە ئاسانی دەیبەن بۆ شارەكانی دیكەی عێراق، هەر ئەمساڵ زیاتر لە (2700 تا 2800) مۆڵەتی بازرگانی دراوە، كە بەراورد بە ساڵانی پێشوو مۆڵەتەكە كەمتر بووەتەوە، بەڵام ئاڵوگۆڕی بازرگانی زۆر زیاتر بووە و تا كۆتایی ساڵ جموجووڵی بازرگانی لە هەرێمی كوردستان لەگەڵ توركیا و ئێران لە 6ملیار بۆ 12 ملیار دۆلار دەبێت.

* هاوكاریی كەرتی بازرگانیی نێودەوڵەتی لەگەڵ هەرێمی كوردستان تا چەند گەشەی كردووە؟

- ئێمە سەردانی دوولایەنەمان هەیە لەگەڵ كونسوڵگەرییەكانی وڵاتانی بیانی لە هەولێر و لە ڕێگەی ئەو كونسوڵگەرییانەوە هەندێ لە وڵاتان داوایان كردووە ژووری بازرگانیی هاوبەش دروست بكەین، لەوانە ژووری بازرگانیی كوردستانی و ئەمریكی، ژووری بازرگانیی كوردستانی و بەریتانی و چەندین كونسوڵگەریی دیكەش هەمان داواكارییان هەیە، ئەمەش واتە زۆربەی ئەو وڵاتانەی كە كونسوڵگەرییان لە هەرێمی كوردستان هەیە، داوا دەكەن هەماهەنگیی بازرگانی لەگەڵ یەكتر دروست بكەین، لەوانە سەنتەر و كۆمەڵگە دروست بكەن، بۆ نموونە دەیانەوێت سەنتەرێكی بازرگانی لە هەریر دروست بكەن، هەر بۆیە دەتوانین بڵێین هەماهەنگی و پەیوەندییە دیپلۆماسییەكان زۆر باشە و بووەتە هۆی بەرەوپێشچوون و گەشەی بازرگانیی نێوان هەرێم و وڵاتانی دونیا.

* ئایا ئەو ڕووداوانەی لە ناوچەكە و جیهاندا هەیە، بە تایبەت شەڕی ئۆكرانیا تا چەند كاریگەری لەسەر كەمبوونەوەی بازرگانی لە هەرێمی كوردستان بووە؟

- بێگومان هەموو بارودۆخێك كاریگەریی خۆی لەسەر جموجووڵی بازرگانی هەیە، بەڵام بە هۆی سەقامگیرییەوە هەرێمی كوردستان بووەتە هۆی ئەوەی بارودۆخی عێراق و ناوچەكە و جیهانیش، بە تایبەتی جەنگی نێوان ڕووسیا و ئۆكرانیا، نەبنە هۆی ڕاوەستانی بازرگانی لە نێوان هەرێم و ئەو وڵاتانەی كە بازرگانیمان لەگەڵ دەكەن.

* ئایا سەبەتەی بەشە خۆراكی هاووڵاتیان دەمێنێت و گۆڕانكاریی بەسەردا نایەت، بە تایبەتی لە زیادبوونی جۆر و چۆنیەتیی ئەو بەشە خۆراكە؟

- ئەو سەبەتەی خۆراكە گرنگی و زەروورەتی خۆی تا ئێستاكە لە عێراق لەدەست نەداوە، لە هەرێمی كوردستانیش خەڵكێكی زۆر هەیە ئەو بەش و سەبەتە خۆراكە بەكار دەهێنن، دابەشكردن و بەردەوامیی ئەو پڕۆسەیە كاریگەریی زۆری لەسەر جێگیربوون و گراننەبوونی خۆراكەكان هەیە، هەر بۆیە دەتوانین بڵێین بەردەوامیی دابەشكردنی سەبەتەی خۆراك لە بازاڕەكانی عێراق و هەرێم سەقامگیرییەكی زۆری لە ڕووی نرخەوە دابین كردووە و لە ڕووی چۆنیەتیی خۆراكەكان هەر هەمووی هەر لە برنج تا دەگاتە شەكر و دۆشاوی تەماتە، جۆری ستاندارد و باش و بێ گرفتن بۆ بەكارهێنان و خواردن، لە چەند مانگی ڕابردووشدا بەتایبەت لە ئەمساڵەدا چەند جۆرێك لە خۆراكەكان بۆ سەبەتەكە وەك فاسولیا و نیسك و لەتكەنۆك زیادی كردووە، ئومێدەكە ئەوەیە حكومەتی عێراق لە دوای پەسندكردنی بودجە و دابینكردنی پارە بۆ ئەو بەشە خۆراكە جۆری دیكە لە خۆراكە پێویسییەكان لە سەبەتەكە زیاد بكات. لەم چەند ڕۆژەی ڕابردوودا ڕێكخراوی خۆراكی جیهانی سەردانی كردین و دەیانەوێت گۆڕانكاری لە پسووڵەی بەشە خۆراكدا بكەن، بە چەشنێك هەر خێزانیك لەبری ئەو پسوولەیە، ناسنامەیەكی تایبەت بەو بەشە خۆراكەی هەبێت و بە ئەلیكترۆنییش بكرێت، لەلایەكی دیكە دەیانەوێت ئەو كەسانەی داهاتیان باشە (بە دیاریكردنی سەقفێكی دیاریكراو) ئەو بەشە خۆراكەیان پێ نەدرێت، بۆ ئەم مەبەستەش دەیانەوێت پارێزگای دهۆك بە نموونە وەربگرن، تێیدا دەست بەكار و مامەڵەكانی گۆڕینی پسوولە بە ناسنامەكە بكەن. ئەگەر بگەڕێینەوە سەر پرسی بەشە خۆراك، ئەوا ساڵی ڕابردوو تا ئەم كاتە شەش بەشە خۆراك دابەش دەكرا، بەڵام ئەمساڵ تا ئێستا نۆ بەشە خۆراك دابەش كراوە و دوو بەشی دیكەش تا سەری ساڵ دابەش دەكرێت، كەواتە لەم ڕووەوە دابەشكردنی بەشە خۆراكی ئەمساڵ لە ساڵی ڕابردوو باشتر و زیاتر بووە.