رۆكسانا باتول وانەبێژی سیاسەتی نێودەوڵەتییە لە بەشی سیاسەت و دیراساتی نێودەوڵەتی لە زانكۆی كەمبریج و بەڕێوەبەری ئەكادیمی پڕۆگرامی دیراساتی ماجستێرە لە هەمان زانكۆ و تێیدا سیاسەتی نێودەوڵەتی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقا دەڵێتەوە، هەروەها سەرۆكایەتیی بەشی دیراساتی نێودەوڵەتی لە ئەنستیتۆتی خوێندنی بەردەوام لە هەمان زانكۆ دەكات. لە ساڵی 2002 تا 2005 سەرنووسەری گۆڤاری (Cambridge Review of International Affairs) بووە. گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسێكی لەگەڵدا تاوتوێ كرد كە پەیوەست بوون بە دۆخی ئێستای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بوونی توندڕەوی و گرووپە تیرۆریستییەكان لەم ناوچەیە و چەند بابەتێكی دیكەی پەیوەندیدار.

 

* بە شێوەیەكی گشتی چۆن لە بارودۆخی ئێستای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەڕوانیت، بەتایبەتی سەبارەت بە كێشەكانی پەیوەست بە بەرەوپێشچوونی پرۆسەی حوكمڕانی و بە دیموكراسیكردنەوە، كە ئاشكرایە تەنانەت دوای بەهاری عەرەبییش ئەم ناوچەیە پەرەسەندنی گەورە و بەرچاوی بە خۆیەوە نەبینی و ئەوەتا ئەزموونی تونسیش تووشی كێشە و گرفتی جددی بووەتەوە؟

- لە ڕاستیدا ئەگەر بە شێوەیەكی گشتی لەم مەسەلەیە بڕوانین و تاوتوێی بكەین، ئەوا ئەوەی بەدی دەكرێت ئەوەیە كە بەهاری عەرەبی- هەروەك لە پرسیارەكەدا ئاماژەی پێ كراوە- نەبووە خاڵی وەرچەرخان بۆ هێنانەئاری ئاڵوگۆڕی دیموكراسی، ئەویش بۆ چەند هۆكار دەگەڕێتەوە، گرنگترینی ئەو هۆكارانەش ئەوەیە كە تێكڕای ناوچەكە (ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست) نەیتوانیوە پەیوەندییەكی كارا لە نێوان ئیسلام و لیبڕاڵ دیموكراسیدا بهێنێتە ئاراوە. لەوەش زیاتر، بارودۆخی ئابووریی تێكڕای وڵاتانی ناوچەكە، جگە لە وڵاتانی ناوچەی كەنداو، لە بارێكی نالەبار و خراپدایە، بە چەشنێك ناتوانین بڵێین هەلومەرجەكە لەبار و گونجاوە بۆ ئاڵوگۆڕ و گۆڕانكاریی دیموكراسی، لەبەر ئەوەی ئەم وڵاتانە نەیانتوانیوە وەك پێویستت پشت بەخۆیان ببەستن و دەستەوەستان بوون لە دەستەبەركردنی هەلی كار، یان شكۆ و كەرامەت بۆ گەنجەكانیان، لەوەش زیاتر جیهانی ڕۆژئاوا بەتایبەتی دوای قەیران و تەنگژە ئابوورییەكەی ساڵی 2008، لە بار و پێگەیەكی باشدا نەبوو بۆ ئەوەی هاوكاری و پاڵپشتی گۆڕانكاریی دیموكراسی بكات لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، یان تەنانەت لە بارێكدا نەبوو كە دارایی پێویست دەستەبەر بكات بە چەشنی تونس بۆ هاوكاریكردن لە بواری بووژاندنەوەی ئابووریدا. هۆكاری كۆتایی، پەیوەستە بە سیستمە هەواڵگرییەكانی ئەم وڵاتانەوە كە 5-7 دەیە پێش ئێستا دامەزرێنران و دروست كران لە نزیكەی تێكڕای وڵاتانی ئەم ناوچەیەدا، وەك سیستمی دەوڵەتی سێبەری هێزە كۆڵۆنیاڵییەكان كاریان كرد و لە ئێستاشدا بە چەشنێكی كارا بەرفراوان بوون و بە هۆی بەكارهێنانی تەكنەلۆژیاوە زۆر بەتوانا بوون لە جڵەوكردن و كۆنتڕۆڵكردنی گۆڕانكاریی كۆمەڵایەتی، وەك ئەوەی حكومەتی نوێی تونس بۆی ئاشكرا بوو، دوای ئەوەی بن عەلی وڵاتەكەی جێهێشت و هەڵات، دەركەوت كە هەڵوەشاندنەوەی ئەم دامەزراوەیە زۆر سەخت و دژوارە. كەواتە تاوەكو ئەو هۆكارانە بە چەشنێكی بنەڕەتی گۆڕانكارییان بەسەردا نەیەت، ئەوا ئەگەر و چاوەڕوانیی پەیوەست بە گەشەكردن و هاتنەئارای دیموكراسی لەم ناوچەیەدا بە لاوازی دەمێنێتەوە.

* ئێوە توێژینەوەتان كردووە لە بارەی كارلێك و پەیوەندی نێوان ڕاگەیاندن، ئاسایش و بیروباوەڕەكاندا، كە هەروەك ئاشكرایە لەم ناوچەیەدا چەندین گرووپ و لایەنی تیرۆریستی و توندڕەو هەن كە كاولكاری و كوشتارێكی زۆریان بەرپا كردووە و، ئێستاش وەك مەترسییەكی گەورە ماون و لەناو نەچوون، بە تێڕوانینی ئێوە ئایا هۆكارە ڕیشەیی و بنەڕەتییەكانی سەرهەڵدان و هاتنەئارای ئەم گرووپانە بۆچی دەگەڕێتەوە و چۆن دەكرێت كار بۆ بەرەنگاربوونەوە و بەگژداچوونەوەیان بكرێت؟

- بە تێڕوانینی من باشترین ڕێگای بەرەنگاربوونەوە و بەگژداچوونەوەی تیرۆریزم بریتییە لە بەهێزكردن و برەودان بە كۆمەڵگەی مەدەنی، هاوشان بە دامەزراندنی سیستمێكی بەهێزی دادوەری و گەڵاڵەكردنی ڕێسای بەهێز كە بەسەر تێكڕای هاووڵاتییانی وڵاتەكەدا پیادە و جێبەجێ بكرێن. لەلایەكی دیكەوە من پێم وایە تاوەكو ئاڵوگۆڕە نێوخۆییەكانی ئەم وڵاتانە بە ناهاوسەنگی بمێننەوە، بە چەشنێك كە هاوكێشەكە لە قازانج و بەرژەوەندیی ئەو كەسانەدا بێت كە لە دەسەڵاتدان و جڵەوی حوكمڕانییان بەدەستەوەیە و باقی هاووڵاتییانی دیكە لە بار و پێگەیەكی لاواز و بێبەشی و پەراوێزخستندا بن، هەروەها هەتا پەنا ببرێتە بەر گەندەڵی و بەكارهێنانی بۆ بەڕێوەبردنی كاروباری تایبەتی، ئەوا ناكرێت و ناتوانرێت چاوەڕوانی هیچ بەرەوپێشچوونێك بكەین. لەم ڕوانگەیەوە زەمینەی تەشەنەكردن و بەهێزبوونی تیرۆریزم لە ئارادا دەمێنێت. ئەوەی جێی سەرنجە ئەوەیە كە لە ئێستادا ڕوودانی هەمان پەرەسەندن لە نێو ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكادا بەدی دەكرێت، ئەوەتا نایەكسانیی ئابووری و ئیمتیازەكان بوونەتە هۆكار و سەرچاوەی ناكۆكی و دووبەرەكییەكی گەورەی سیاسی و تەنانەت سەرهەڵدانی تیرۆریزمی ناوخۆیی. ئەگەر وەڵامەكە پوخت بكەمەوە، ئەوا پێم وایە كۆمەڵگەیەك كە سەروەریی یاسا تێیدا باڵادەست بێت و دەسەڵاتی مەدەنی بە دامەزراوەیی كرابێت، باشترین بەربەست و پاراستنن لە بەرامبەر تیرۆریزمدا.

 * ئاشكرایە یەكێك لە كێشە بنەڕەتی و گەورەكانی دیكەی ئەم ناوچەیە بریتیە لە كێشە و ناكۆكیی نێوان ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا و ئێران و بە دیاریكراوی پرسی ڕێككەوتنە ئەتۆمییەكەی پەیوەست بە پڕۆگرامە ئەتۆمییەكەی ئێرانە، ئایا پێت وایە هیچ ئەگەر و ئومێدێك هەیە بۆ ئەوەی ئەم گفتوگۆیانە بگەنە ڕێككەوتن و بتوانرێت ئەم كێشەیە یەكلا بكرێتەوە؟

- من پێم وایە ئەگەرێكی لاواز لە ئارادایە لە پەیوەندی بە گەیشتن بە ڕێككەوتنی پەیوەست بە پڕۆگرامە ئەتۆمییەكەی ئێرانەوە لە ئایندەیەكی نزیكدا، ئەویش لەبەر چەند هۆكارێك، یان لەبەر ئەوەی بیروبۆچونی جیاواز و ناكۆكی هەیە لە بارەی چەند پرسێكی سەرەكییەوە. ئەو زەمانەتەی ئێران دەیەوێت بەدەستی بهێنێت لەبارەی ئەوەی جارێكی دیكە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە ڕێككەوتنەكە نەكشێتەوە، ئەمریكا ناتوانیێت ئەم بەڵێن و پابەندبوونە دەستەبەر بكات بە هۆی سرووشتی سیاسەت لە نێو ئەو وڵاتەدا (ئەمریكا) و زەمانەتی ئەوەی دەبێت چاودێریی سزاكان بكرێن بە چەشنی چاودێریكردنی پڕۆگرامە ئەتۆمییەكە، بە چەشنێك كە چیتر بانكەكان خواستی دەستەبەركردنی دارایی ڕەت نەكەنەوە، هەروەها ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزەی ئەتۆمی بتوانێت لێكۆڵینەوە لەو بوارە نوێیانەی پڕۆگرامە ئەتۆمییەكە بكەن كە جێی نیگەرانی و بایەخپێدان بوون و دەستنیشان كراون لە دوای گەیشتن بە ڕێككەوتنە ئەتۆمییەكە لە ساڵی 2015دا. كەواتە پێ ناچێت گفتوگۆكان دەست پێ بكەنەوە، تاوەكو دوای ئەنجامدانی هەڵبژاردنە نیوەییەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە مانگی تشرینی دووەمی ئەم ساڵدا. لە هەمان كاتدا، ئەمە سەرباری ئەو بەرهەڵستییە ناوخۆیی و پەرەسەندنە سیاسییانەی لە ئێراندا هاتوونەتە ئاراوە، لە نێویاندا خۆپیشاندانەكانی پەیوەست بە مردنی مەهسا ئەمینی كە كەسێكی كورد بوو، بە هۆی ئەوەی بانگەشەی ئەوە كرا كە وەك پێویست حیجابی نەپۆشیبوو. كەواتە لە ئێستادا ئێران لە نێو ناكۆكی و دابەشبوونێكی ناوخۆییدایە، لەگەڵ ئەوەشدا فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی ئاست بەرز هەناردەی ڕووسیا دەكات بۆ ئەوەی لە شەڕەكەی دژ بە ئۆكرانیا بە كاری بهێنن. كەواتە پەرەسەندنە ناوخۆییەكان و بارە نێودەوڵەتی و دەرەكییەكە، چەند هۆكارێكن كە كاریگەرییان هەیە لەسەر حكومەتەكەی ڕەئیسی لە پەیوەندی بە گەیشتن بە ڕێككەوتن لەگەڵ ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا، بە چەشنێك حكومەتەكەی ڕەئیسی پێی وایە گەیشتن بە ڕێككەوتنێكی لەم چەشنە كەمتر كاریگەریی ئەرێنی لێ دەكەوێتەوە لەسەر باری بازرگانی و پشتیوانیی نێودەوڵەتی بۆ ئێران، بە بەراورد بە پەیوەندییەكانی لەگەڵ ڕووسیا و چیندا. لەلایەكی دیكەوە، ئیدارەی ئەمریكا هەستیاریی بەرهەڵستی سەرسەختی كۆمارییەكان لە دژی ڕێككەوتنە ئەتۆمییەكە لەگەڵ ئێراندا لەبەرچاو دەگرێت، بەو پێیە پێی وایە ئێران زیاتر و زیاتر وەك هاوبەشێك دەردەكەوێت كە نەتوانرێت كاری لەگەڵدا بكرێت بۆ گەیشتن بە ڕێككەوتنەكە و لە دەرئەنجامدا هەڵوێستێكی سەختگیرانەی گرتووەتەبەر. كەواتە بە لەبەرچاوگرتنی هەڵوێستی هەردوولا (ئەمریكا و ئێران) ئەوە دەخەنەڕوو كە ئەگەرێكی كەم لە ئارادایە بۆ گەیشتن بە ڕێككەوتنێكی سەركەوتوو، بەلای كەمەوە لە ئایندەیەكی نزیكدا. كەواتە ئەگەر هەوڵ و گفتوگۆكانی گەیشتن بە ڕێككەوتن شكست بهێنن، ئەوا ئەگەری ئەوە دێتەئاراوە كە ئەو گرژییەی ئێستا لە ناوچەی كەنداودا هەیە بەرەو هەڵكشان بچێت، ئەویش بە هۆی بوونی هاوپەیمانێتی نێوان وڵاتانی كەنداو و ئیسرائیل و پشتیوانیی هەڵكشاوی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بۆ ئەم وڵاتانە. كەواتە ئەگەری ئەوە زیاترە كە ئێران پتر لە چین و ڕووسیا نزیك ببێتەوە و پەیوەندی بازرگانی ببەستێت لەگەڵ دەوڵەتانی ڕۆژهەڵاتی وڵاتەكەیدا. لەبەر ئەوە ناوچەكە بەرەو شڵەژان و پشێوی زیاتر دەڕوات، ئەگەر ئەم ڕێككەوتنە ئەنجام نەدرێت، ئەمەش لە كۆتاییدا دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی زیاتری نرخی وزە و ڕەنگە لە كۆتاییدا سەربكێشێت بۆ هەڵگیرسانی شەڕ.