ماسیۆ زیرلەر پڕۆفیسۆری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان لە زانكۆی میشیگان ستەیت بۆ گوڵان: هەڵگیرسانی شەڕێكی ئەتۆمی ئەگەرێكی دوورە
ماسیۆ زیرلەر پڕۆفیسۆری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكانە لە زانكۆی میشیگان ستەیت لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، تایبەتمەند و توێژەر و وانەبێژی چەند بوارێكی گرنگە، وەك ئاسایشی نێودەوڵەتی، تیۆری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان، یاسای نێودەوڵەتی و هاوكاریی نێودەوڵەتی. گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسێكی لەگەڵدا تاوتوێ كرد، كە پەیوەست بوون بە شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا و كاریگەری و دەرئەنجامەكانی ئەم شەڕەوە.
* سەرەڕای ئەوەی شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا ڕەهەند و ڕایەڵێكی نێودەوڵەتیی هەیە، یان با بڵێین كاریگەری و دەرهاویشتەی جیهانی و نێودەوڵەتی هەیە، بەڵام لە هەمان كاتدا مشتومڕێكی زۆری لێ كەوتووەتەوە لە پەیوەندی بە شرۆڤەكاریی هۆكار و دەرئەنجامەكانیەوە، بە تایبەتی پرسی ڕكابەری و ململانێی نێوان هێزە جیهانییە مەزنەكان، كەواتە ئایا شرۆڤەكارییەكی وردە ئەگەر بڵێین جیهان پێی ناوەتە نێو شەڕێكی دیكەی ساردەوە؟
- سەرەتا دەبێت ئاماژە بەوە بكەین كە ڕاستە ئەم شەڕە لە هەناوی خۆیدا چەندین لایەن و ڕەگەز و ڕەهەندی پێشبڕكێ و ململانێی هێزە جیهانییە مەزنەكانی لەخۆ گرتووە، بە چەشنێك كە هێزێكی جیهان لە پاشەكشە و داكشاندایە كە دەیەوێت و خواستی ئەوەی هەیە و هەوڵی ئەوەش دەدات دووبارە هێز و پێگەی خۆی بە چەشنێك بنیات بنێتەوە، وەك ئەوەی لە ڕابردوودا لە ئارادا بوو و هەبوو، ئەمە لە كاتێكدا كە وڵاتی ڕووسیا ڕووبەڕووی هیچ هەڕەشەیەكی بەرجەستە و دەستبەجێ نەبووەتەوە، بەڵام هەست دەكات هێزێكی داكشاوە و پێی وایە تێكڕای ڕۆژئاوا دژی وەستاونەتەوە، ئەمەش ڕاستە، تەنانەت ئەگەر بۆ نموونە خودی ناتۆ و یەكێتیی ئەوروپا پلان و بەرنامەی ئەوەشیان نەبێت بۆ ئەوەی بە چەشنێكی ڕاستەوخۆ هەڕەشە و مەترسی لەسەر ڕووسیا درووست بكەن، یان ڕووبەڕووی ببنەوە. هەرچۆنێك بێت، سەرەڕای ئەوەی ئاماژەمان پێ كرد، ئەوا بە دید و تێڕوانینی من مەرج نییە جیهان چووبێتە نێو قۆناغێكی دیكەی شەڕی ساردەوە، چونكە ئێمە بە چەشنی ڕابردوو دوو جەمسەری تەواو بەرجەستەبوومان نییە، چونكە ئەگەر ئێمە لە بارودۆخ و پێگەی ئێستای ڕووسیا بڕوانین، ئەوا ئەو ڕاستییە بەدی دەكەین كە لە ئێستادا ڕووسیا پشتیوانی و پاڵپشتییەكی جیهانیی كەمتری لێ دەكرێت بەراورد بە ڕابردوو (ڕۆژگاری یەكێتی سۆڤییەت)، هەروەها لە ئێستادا ڕووسیا سەرچاوە و كەرەستەیەكی كەمتری لەبەردەستدایە بۆ ئەوەی وەك جەمسەرێكی جیهانی خۆی بچەسپێنێت و جێگیر بكات. هەرچۆنێك بێت، هەڵسوكەوت و هەڵوێست و سیاسەتەكانی ڕووسیا بە چەشنێكن كە بوونەتە هۆی ئەوەی ڕۆژئاوا پەرچەكردار و كاردانەوەی هەبێت لە پێناو هەوڵدان و كاركردن بۆ پاراستنی بەها و بەرژەوەندییە بنەڕەتییەكانی خۆی.
* ئەگەر لە ڕوانگە و لایەنێكی دیكەوە لەم پرسە بڕوانین، واتە لە شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا، یان وردتر بڵێین داگیركاریی ئۆكرانیا لەلایەن ڕووسیاوە، ئایا پێت وایە ئیدی ناكرێت باس لە سیستمێكی جیهانی بكەین، وەك ئەو سیستمەی باس دەكرا كە لەسەر بنەمای ڕێساكان بنیات نراوە، چونكە ئەم پەرەسەندنە بووەتە هۆی لەقكردنی پایەكانی ئەم سیستمە، ئایا ئەمە وەسفێكی وردی ئەم پێشهاتەیە؟
- نا، من پێم وانییە بتوانرێت بگوترێت لەقكردنی پایەیەكی دیكەی ئەم سیستمەیە، لەگەڵ ئەوەشدا بێگومان و بە دڵنیاییەوە دەتوانین ئەوە بڵێین كە ئەمەی ڕووی داوە (پەلامار و داگیركاریی ئۆكرانیا لەلایەن ڕووسیاوە) پێشێلكردنێكی گەورە و بەرچاوە بۆ ئەم سیستمە، بەڵگەی ئەم ڕاستییەش ئەوە بوو كە ئەم بڕیارەی ڕووسیا ناڕەزایی و تووڕەییەكی زۆری لەلایەن زۆربەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە لە جیهاندا لێ كەوتەوە، لە بەرامبەر پێشێلكردن و شكاندنی بنەما بنچینەیی و بنەڕەتییەكانی یاسای نێودەوڵەتی لە پەیوەندی بە سەروەریی دەوڵەت و یەكسانیی دەوڵەتان لە بواری سەرەوەریدا.
* ئەگەر بە وردی، یان بە دیاریكراوی باس لە دەرئەنجام و دەرهاویشتەكانی ئەم شەڕ و داگیركارییە بكەین، بە تایبەتی لەسەر وڵاتانی ئەوروپا و لە پەیوەندی بە ئاسایش و تەنگژە و قەیرانی وزە لەم وڵاتانەدا، ئایا پێتان وایە ئەم پەرەسەندنانە تا چ ڕاددە و ئاستێك دەبنە هۆی ئەوەی ئەم وڵاتانە پێداچوونەوەیەكی ڕیشەیی بە حیساباتی پەیوەست بە بواری ئەمنی و وزەی خۆیانەوە بكەن و، ئەمە چ كاریگەرییەكی لەسەر ئایندەی ئەم كیشوەرە دەبێت؟
- ئەوە ڕاستە كە ئەوەی لە ئێستادا ڕووبەڕووی وڵاتانی ئەوروپا بووەتەوە، وامان لێ دەكات كە بتوانین بڵێین پرسی تەنگژە و كێشەی وزە كە ڕووبەڕووی ئەوروپا بووەتەوە، بووەتە پرسێكی دەستبەجێ و هەنووكەیی. ئەمە هیچ گومانێك هەڵناگرێت، لەگەڵ ئەوەشدا، ئەوەی پەیوەندی هەبێت بە پێداچوونەوەی ئەم وڵاتانە بە حیساباتی خۆیان لە بواری وزەدا، ئەوا دەكرێت بڵێین ئەگەری ئەوە هەیە سەربكێشێت بۆ خێراتركردنی هەوڵەكانی ئەم وڵاتانە بۆ دۆزینەوەی بەدیل و جێگرەوە بۆ ئەو وزەیەی لە ئێستادا هاوردەی دەكەن، ئەویش بە فرەچەشنكردنی سەرچاوەكانی هاوردەكردنی وزە، یان دۆزینەوەی بەدیل بۆ هاوردەكردنی وزە لە ڕووسیاوە. سەرباری هەموو ئەم هەوڵانەش، لەوە دڵنیاین كە لە ئایندەیەكی نزیك و لە مەودای كورتدا ئەمە پرۆسەیەكی ئازاربەخش دەبێت بۆ ئەوروپا، بەڵام بۆی هەیە لە مەودای دووردا گۆڕانكارییەكی ئەوتۆ بەدوای خۆیدا بهێنێت كە لە بەرژەوەندیی ئەم وڵاتانەدا بێت.
* ئاشكرایە یەكێك لە ڕۆڵ، یان ئەركە سەرەكییەكانی ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان بریتییە لە پاراستنی ئاشتی و ئاسایش و، لە حاڵەتی پێشێلكردنیشیدا دەبێت ڕێكاری پێویست و گونجاو بگرێتەبەر بۆ بەرپەرچدانەوە و چارەسەركردنی، بەڵام ئەوەی تا ئێستا بەدی كراوە ئەوەیە ئەم ڕێكخراوە نەیتوانیوە ڕۆڵی چاوەڕوانكراوی خۆی بگێڕێت و كاریگەرییەكی ئەوتۆی نەبووە بۆ ڕاگرتنی ئەم شەڕە، ئێوە چۆن لەم پرسە دەڕوانن و چۆن ناكارایی نەتەوە یەكگرتووەكان لەم ڕووەوە هەڵدەسەنگێنن؟
- من پێم وایە ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان بەو شێوەیە هەڵسوكەوت و وەڵامدانەوەی هەبووە كە پێشبینی و چاوەڕوان دەكرا، دواتر دەبێت ئێمە ئەو ڕاستییەشمان لە بەرچاو بێت، كە ئامانج و مەبەستی بنەڕەتیی دامەزراندنی نەتەوە یەكگرتووەكان بەرپێگرتن بوو لە بەرپابوون و هەڵگیرسانێكی شەڕێكی دیكەی جیهانی و بۆ ئەم ئامانجە بەدی بهێنێت، ئەوا پێویست بوو سەرجەم هێزە گەورە و مەزنەكان پابەند بن بەم ڕێكخراوەوە، ئەوە بوو لە نێو ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكاندا سەنگ و قورساییەك دراوە بەو دەوڵەتانەی كە ئەندامی هەمیشەیی ئەم ئەنجومەنەن، ئەو ڕاستییەی كە وڵاتی ڕووسیا نایەوێت نەتەوە یەكگرتووەكانی دەستێوەردان بكات لەم شەڕەدا، خۆی لە خۆیدا بووەتە هۆی سنوورداركردنی ڕۆڵ و ئەركی ئەم ڕێكخراوە. هەرچۆنێك بێت، ڕای گشتی گرنگە و پێگەیەكە بۆ بەدەستهێنانی یارمەتی و هاوكاری، كەواتە ئەوەی لەبەر ڕۆشنایی ئەم بارودۆخەدا پێویستە، بریتییە لە گرتنەبەری كردارێكی تاكلایەنەی دەوڵەت، یان كردارێكی بە كۆمەڵی دەوڵەتان لە دەرەوەی ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكاندا، كە كار بكرێت و هەوڵ بدرێت چارەسەرێكی ئەرێنی بۆ ئۆكرانیا بدۆزرێتەوە.
* پێت وایە ناكارایی ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان بە تایبەتی لە پەیوەندی بە شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیاوە، بووەتە هۆی ئەوەی نادڵنیایی زیاتر باڵ بەسەر جیهاندا بكێشێت و، جیهان ببێتە شوێنێكی مەترسیدارتر؟ ئایا لەم ڕوانگەیەوە دەتوانین بڵێین پێویستە چاكسازی و پێداچوونەوە بە بونیادی ئەم ڕێكخراوەدا بكرێت؟
- سەرەتا من دەمەوێت ئەوە بڵێم كە باوەڕم وایە تاوەكو بتوانرێت حوكمڕانییەكی جیهانی دەستەبەر بكرێت و هاوكاری و هەماهەنگیی نێودەوڵەتی بێتە ئاراوە، ئەوا ئاشتی و خۆشگوزەرانی لەسەر ئاستی جیهان باشتر دەبن و پتر بەرەوپێشەوە دەچن، دواتر ئەگەر بێینە سەر وەڵامی پرسیارەكە، ئەوە نەتەوە یەكگرتووەكان ڕۆڵێكی زۆر گرنگی هەیە و لە ڕاستیدا چەندین كاری باشی ئەنجام داوە، بەڵام نابێت ئەوەشمان لە بیر بچێت كە ناتوانێت هەموو شتێك بكات. بۆ نموونە، ڕەنگە هەندێ لە دامەزراوەی هەرێمایەتییەكان كاراتر و كاریگەرتر بن لە پەیوەندی بە بەرپەرچدانەوە و وەڵامدانەوە، كە دەبێت پتر بەهێز بكرێن و زیاتر پتەو بكرێن. واتە بۆ ئەوەی ئەم ڕێكخراوانە سەركەوتوو بن، ئەوا پێویستە بە بەردەوامی پشتگیری بكرێن، بۆ ئەوەی هەم هێز و هەم شەرعییەتی ئەوەیان هەبێت كە كردار و هەنگاوەكان بگرنەبەر لە كات، یان لە بارودۆخە پێویستەكاندا.
* دوا پرسیارمان پەیوەستە بە پێشبینییەكانتانەوە دەربارەی ئاراستە و ئاقاری شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا، كە هەروەك ئاشكرایە لە ئێستادا ئەم شەڕە ئاڵۆزتر بووە و چەندین پەرەسەندنی دیكەی بەخۆوە بینیوە و، نەك هەر دوو وڵات نەچوونەتە نێو پرۆسەی گفتوگۆوە، بەڵكو هەوڵە جەنگییەكانی دژی یەكتریان چڕتر كردووەتەوە؟
- ئەوەی لە گۆڕەپانی شەڕەكەوە بەدی دەكرێت، ئەوەیە كە سەرەڕای ئەوەی ڕووسیا لە بار و پێگەیەكی بەهێزتردایە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا پێ دەچێت ئۆكرانیا لە گوشاردروستكردن لەسەر سوپای ڕووسیا بەردەوام بێت. هەرچۆنێك بێت، ئەمە شەڕێكی مەترسیدارە و بووەتە هۆی ئەوەی چەندین كەس بێ ماڵ و حاڵ بن و، بووەتە هۆی درووستبوونی نادڵنیاییەكی گەورە، پێشبینی دەكرێت بارودۆخەكە وەك ئێستا بمێنێتەوە، تەنیا ئەو كاتە نەبێت كە ئۆكرانیا هاوكاری و یارمەتییەكی بەرچاوی دەرەكی بەدەست دەهێنێت، هەرچەندە باس لەوە دەكرێت كە هەڵگیرسانی شەڕێكی ئەتۆمی یەكێكە لە ئەگەرەكان، بەڵام من پێم وایە كەمتر ڕێی تێ دەچێت، ئەویش بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی شەڕێكی لەم چەشنە لە كۆتاییدا كاریگەریی لەسەر خودی خاكی ڕووسیاش دەبێت.
