ئەبووت بەكر باە پڕۆفیسۆری كۆمەڵناسییە لە زانكۆی ئیلینۆی باكوور، لە توێژینەوەكانیدا بایەخ بە چەند پرسێكی گرنگ دەدات، وەك دیموكراسی، بنیاتنانی نەتەوە، بنیاتنان و دروستكردنی ئاشتی و ڕۆڵی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجام دا، كە تەوەرە سەرەكییەكانی پەیوەست بوون بە كاروبارەكانی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، وەك پرسی دیموكراسی و هۆكارەكانی كێشە و تەنگژە و ئاڵۆزییەكانی ئەم ناوچەیە و، پرسی بوونی گرووپە توندڕەوەكان.

 

 

* وەك كەسێكی تایبەتمەند و شارەزای كاروبارەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، چۆن لە بارودۆخی ئەم ناوچەیە دەدەڕوانن و شرۆڤەكاریی بۆ دەكەن، بە تێڕوانینی ئێوە گرنگترین ئەو پەرەسەندن و پێشهاتانە چین كە مایەی زۆرترین نیگەرانین و، پێویستی بە ئاوڕدانەوەی بەپەلە و جددی هەیە؟

- بە تێڕوانین و بۆچوونی من، لە ڕوانگەی ئەمنییەوە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەدەست كێشە و تەنگژەوە دەناڵێنێت، بە هەمان شێوەی كە بەشەكانی دیكەی جیهان گرفتارن بە دەست كێشە و قەیرانی ئەمنییەوە، هەرچۆنێك بێت، من ئاماژە بە سێ كێشەی دیاریكراوی پڕ لە تەنگژە دەكەم، بە دیاریكراوی كێشەی فەلەستین، كێشەی پەیوەست بە پڕۆگرامە ئەتۆمییەكەی ئێران و، پرسی تایبەت بە حوكمڕانی هەم لە ڕوانگەی كەمینەوە و هەم لە ڕوانگەی ئیسلامییەوە، ئەوەی پەیوەندیی هەبێت بە دۆخ، یان پرسی فەلەستینەوە، ئەوا ئەم كێشەیە بووەتە درێژخایەنترین نادادپەروەریی كۆمەڵایەتی و كێشەی مرۆیی لە جیهاندا، بە چەشنێك كە سەركوتكاریی فەلەستنییەكان -بە چاوپۆشین لە ڕەگ و ڕیشەی ناكۆكی و كێشەی فەلەستین و ئیسرائیل- تەنیا بووەتە سەرچاوەی هاتنەئارای توندوتیژیی زیاتر، هەم بۆ فەلەستین و هەم بۆ ئیسرائیل. پرسی پەیوەست بە پڕۆگرامە ئەتۆمییەكەی ئێران بووەتە تەحەددییەكی گەورە لەبەر ئەوەی تێكهەڵكێش و پێكەوە گرێدراوی سیاسەتی هێزە جیهانییەكان و، بە دیاریكراوییش ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و وڵاتی ڕووسیایە، ئەمەش دەبێتە هۆی درووستبوونی دۆخێك كە دژواری دروست دەكات بۆ هێنانەئارای چارەسەرێكی سەركەوتوو بۆ ئێران، تاوەكو بتوانێت مومارەسەی مافەكانی بكات لە چوارچێوەی نۆرمە نێودەوڵەتییەكاندا. ئەوەی پەیوەست بێت بە پرسی دیموكراسییەوە، بە تایبەتی لە وڵاتانی وەك عێراق و سووریا و یەمەندا، ئەوا ئەم پرسە بە هۆی تەشەنەكردنی گەندەڵی و سەركوتكاریی كەمینەكانەوە دوچاری ئاڵۆزیی زیاتر بووەتەوە، كە ئەمەش زەمینەی زیاتر درووست دەكات بۆ دیكتاتۆرییەتی زیاتر و توندوتیژی لە فۆرمی شەڕی تیرۆردا.

* ئێوە ئاماژەتان بە پرسی دیموكراسی كرد لە وڵاتانی ئەم ناوچەیەدا، بە شێوەیەكی گشتی چۆن لەم پرسە دەڕوانن، بەتایبەتی دوای ئەوەی بینیمان كە تەنانەت شۆڕش و ڕاپەڕینەكانی بەهاری عەرەبییش نەیانتوانی لەم ڕووەوە ئامانج و ئەنجامی خوازراویان لێ بكەوێتەوە، ئایا پێت وایە لە ئێستاشدا ئەگەری بەرەوپێشبردنی پرسی دیموكراسی ئەگەرێكی لاوازە لەم ناوچەیەدا؟

- لە ڕاستیدا من دەتوانم لەم ڕووەوە بڵێم كە ئەگەری هاتنەئارا و گەشەكردنی دیموكراسی لەم ناوچەیەدا ئەگەرێكی بەرچاو نییە، ئەویش لەبەر چەند هۆكارێك، یەكەمیان پەیوەستە بە هەڵكشانی هەڕەشە دواكەوتنخوازییەكانی سەرچاوەگرتوو لە بزووتنەوە ناسیۆنالیستی و پۆپۆلیستییەكانەوە لە ڕۆژئاوادا، كە كەش و دۆخێكی جیهانیی ئەوتۆیان خوڵقاندووە، كە كەمتر لەبار بێت بۆ پەرەپێدان و برەودان بە دیموكراسی. خاڵێكی دیكە ئەوەیە كە ئەگەر ئێمە بەو شێوەیە لە دیموكراسی بڕوانین كە قەتیس نابێت، تەنیا لە ئەنجامدانی هەڵبژاردنی فرەحزبیدا، بەڵكو بریتییە لە سیستمێك كە تێیدا حوكمڕانییەكی نوێنەرایەتی و بەرپرسیارانە پیادە دەكرێت لە سەر بنەمای سەروەریی یاسا و ڕێزگرتن لە مافەكانی كەمینەكان، ئەوا دەكرێت بڵێین نزیكە لە هەموو شوێنێك دیموكراسی ڕووبەڕووی كێشە و گرفت بووەتەوە، لە نێویاندا لە وڵاتی بنەڕەتیی خۆی كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكایە، ئەمە بەو مانایە نییە كە دەبێت ئێمە پاشەكشە بكەین لە هەوڵەكانی بەدیهێنانی دیموكراسی، یان بەو واتایە نییە كە دیموكراسی دەرئەنجامی خراپی لێ دەكەوێتەوە، بەڵكو ئامانجەكە ئەوەیە كە دەبێت ئێمە كار و كۆشش بكەین بۆ ئەوەی دیموكراسییەتی مانادارتر بەدی بهێنین، دیموكراسییەكی بناغەداڕێژراو لەسەر ئایدیاكانی لیبڕاڵیزم و یەكسانی، نەك ڕەگەزپەرستی و شێوە و چەشنەكانی دیكەی جیاكاری. هۆكاری دووەم ئەوەیە كە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ڕووبەڕووی كێشەی شەرعییەتی دەوڵەت بوونەتەوە، لێرەدا مەبەستم ئەوەیە بۆ ئەوەی دیموكراسی لە ئارادا بێت، ئەوا پێویستە پێشوەختە دەوڵەتێك هەبێت و خاوەنی شەرعییەت بێت، بەڵام ئەوەی بەدی دەكرێت ئەوەیە كە هەندێ لە گرووپە كەمینەكان، یان ئیسلامییەكان بە توندی بەرهەڵستیی شەرعییەتی هەندێ لە دەوڵەتانی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكەن، هەروەها دەبێت ئەوە بڵێین كە ئەم ڕۆژگاری سەلماندوویەتی كە زەحمەتە بتوانرێت چارەسەری ئەم دوو هۆكارە بكرێت، لەبەر ئەوەی كەمینەكان دەوڵەتی تایبەت بە خۆیان بەدەست ناهێنن، لە هەمان كاتدا ڕووبەڕووی سەركوتكاری دەبنەوە، لە كاتێكدا ئیسلامییەكان سەرلەبەری سیستمی جیهانییە سەرمایەدارییەكە ڕەت دەكەنەوە، كە ئەو سیستمە پەرە بە دەسەڵاتخوازی و دەوڵەتی دیكتاتۆری دەدات لە ناوچەكەدا، بە دیدی من چارەسەرەكان بەرجەستە نابن لە هەڵگیرساندنی شەڕی زیاتر لە دژی تیرۆر، یان گرتنەبەری ڕێكار و ڕێوشوێنی توند لە دژی كەمینەكان، بەڵكو پێویستە دەرفەت بڕەخسێنرێت بۆ فرەیی زیاتر و بۆ گرتنەبەری چارەسەری مرۆیی و مەحەلی.

* ئەگەر سەیری وێنە گەورەكە بكەین، ئەوا ئەوەی بەدی دەكرێت، ئەوەیە كە كێشە و تەنگژە و تەحەددییەكانی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست درێژخایەنن و بە ئاسانی ناچنە ژێر باری چارەسەرەوە، لێرەدا دەمانەوێت بپرسین بۆچی كێشەكانی ئەم ناوچەیە هێندە ئاڵۆزن و ناتوانرێت بە ئاسانی چارەسەریان بۆ بدۆزرێتەوە؟

- پێدەچێت ئەوەی ئێوە ئاماژەی پێ دەكەن، ڕاست بێت، ئەگەرچی دەبێت ئەوەش بڵێین كە كێشە و ناكۆكیی درێژخایەن لە ناوچەكانی دیكەی جیهانیشدا هەن و بەدی دەكرێن، كەواتە دەڵێم ئەوەتا كێشەی فەلەستین بۆ ڕۆژگارێكی دوور و درێژە لە ئارادایە و بەردەوامە، هەروەها ئەو كێشانەی ڕووبەڕووی وڵاتانی وەك لوبنان و عێراق و سووریا و یەمەن و ئێران بوونەتەوە، هەموویان كێشەی گەورە و ئاڵۆزن، ئەگەر بێینە سەر شرۆڤەكردنی هۆكارەكانی ئەم بارودۆخە، ئەوا بە تێڕوانینی من یەكێك لە فاكتەرە گرنگ و یەكلاكەرەوەكان بریتییە لە فاكتەری جیۆپۆلەتیك، چونكە دەبێت ئەو ڕاستییە ڕەچاو بكەین، كە ناكۆییەكانی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست گرێدراو و پەیوەستن بە جیۆپۆلەتیك و بەرژەوەندییەكانی ڕۆژئاواوە، ئەمەش دەرئەنجامێكی خراپی لێ دەكەوێتەوە و دەبێتە هۆی ئەوەی جڵەوی چارەسەرەكە لە دەستی هێزە مەحەلییەكاندا نەمێنێت و بكەوێتە دەستی سیاسەتی ئەمریكا و سیاسەتی جیهانی، ئەمەش جێی داخە و وەك ئاماژەم پێ كرد دەرئەنجامێكی خراپە، لەبەر ئەوەی تەنیا دەبێتە هۆی لاوازكردن و بنكۆڵكردنی ئاشتی و دیموكراسی. دواتر دەبێت ئێمە ئەو ڕاستییەش لەبەرچاو بگرین كە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست (وەك سەرچاوەی سەرەكیی وزە) بووەتە ناوچەیەكی پڕ بایەخ بۆ بەرژەوەندییەكانی هێزە جیهانییەكان، كە ئەمەش تێكهەڵكێشییەك دروست دەكات لە نێوان پرسە ئایدیۆلۆژییەكان و بەرژەوەندییە تایبەتەكاندا، بە شێوەیەكی بەرچاو لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا. من لەم ڕووەوە پێم وایە پێویستە دەوڵەتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئابوورییەكانیان جۆراوجۆر بكەن و كەشێكی داهێنانكاریی ئەوتۆ بخوڵقێنن، كە دەرئەنجام نەوت گرنگییەكی كەمتری هەبێت بۆ مانەوە و بەردەوامبوونیان، بەو پێیە ئەم ناوچەیە ڕزگار دەكات لە پشتبەستن بە نەوت كە لەسەر ئاستی جیهان لە ئارادایە. واتە بۆ ئەوەی ناوچەكە تا ڕاددەیەك ئارامی و ئاشتی بۆ بگەڕێتەوە، ئەوا پێویستە كەمتر پشتبەستوو بێت بە ئابوورییە سەرمایەدارییە جیهانییەكە.

* هەروەك ئاشكرایە چەندین گرووپی تیرۆریستی و توندڕەو هەن لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، كە كاولكاری و كوشتارێكی زۆر و بەربڵاویان لەم ناوچەیەدا خستووەتەوە، بە تێڕوانینی ئێوە هۆكارە بنەڕەتی و بونیادییەكانی سەرهەڵدان و گەشەكردنی ئەم گرووپانە چین و، پێویستە بۆ بەرەنگاربوونەوە و بەرپەرچدانەوەیان چی بكرێت؟

- سەرەتا دەبێت ئاماژە بەوە بكەم كە دەبێت تیرۆریزم لە سەرجەم شێوە و فۆرمەكانیدا سەرزەنشت و بەرهەڵستی بكرێت، هەرچۆنێك بێت، ڕێگەچارە ڕاستەقینەكە بەندە بە چارەسەركردنی سەرچاوەكانی گلەیی و ناڕەزاییەتییە ڕەواكانەوە، چونكە لە هەر كۆمەڵگەیەكدا چەند كەسانێكی توندڕەو هەن كە بۆی هەیە گفتوگۆكردن لەگەڵیاندا زۆر زەحمەت و دژوار بێت، لەبەر ئەوە دەبێت شەڕیان لەگەڵدا بكرێت و تێك بشكێندرێن، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا، هەڵەیە ئەو كەسانە بە تیرۆریست ناوزەد بكرێن كە بەرهەڵستیی نادادیی كۆمەڵایەتی دەكەن، چونكە ئەمە نابێتە هۆی هێنانەئارای ئاشتی و ئارامی، هەروەك پێشتر ئاماژەم پێ كرد، ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ڕووبەڕووی تەحەددیی قووڵ بووەتەوە لە پەیوەندی بە پرسی دیموكراسییەوە، بەلای منەوە ڕەگ و ڕیشە، یان هۆكارە ڕیشەییەكانی تیرۆریزم گرێدراون بەو پرسانەی بوونەتە هۆی ئەوەی بەدیهێنانی دیموكراسی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دژوار بێت، دیارترینیان بریتییە لە پەیوەستبوونی پرسی گەندەڵی بە ئابووریی سەرمایەداریی جیهانی پشتبەستوو بە نەوت، و سەركوتكردنی كەمینەكان، دەستتێوەردانی چڕی ڕۆژئاوا و تێكەهەڵكێشكردنی ئایین لە بەرهەڵستیی سیاسیدا، بە چەشنێك كە ئامانجە ڕاستەقینەكە خزمەتكردن بە ئایین نەبێت، بەڵكو بۆ چارەسەركردنی پرسێكی سیاسی و دونیایی بێت. پێم وایە چارەسەری درێژخایەن ئەوەیە تەركیز لەسەر ئەوە بكرێت كە دەوڵەتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كەمتر پشتبەستوو بن بە نەوت، كە ئەمەش دەبێتە هۆی كەمكردنەوەی لاوازییە جیۆپۆلەتیكییەكانی ئەم وڵاتانە، ئەگەر كێشەكان كورت بكرێنەوە بۆ كێشەی هەرێمی و مەحەلی، ئەوا ئاسانتر چارەسەریان بۆ دەدۆزرێتەوە، بەڵام لە ئێستادا دەستتێوەردانە دەرەكییەكان بوونەتە هۆی لاوازكردن و بنكۆڵكردنی چارەسەرە مەحەلییەكان.