ستیڤن زونێس ڕێكخەری پڕۆگرامی دیراساتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە زانكۆی سان فرانسیسكۆ بۆ گوڵان: رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بووەتە گۆڕەپانی ململانێی هێزە مەزنەكان
گری ستیڤن زونێس پڕۆفیسۆری زانستی سیاسییە لە زانكۆی سان فرانسیسكۆ، وانەبێژ و تایبەتمەندی چەند بوارێكی گرنگە، وەك ناتوندوتیژی، چارەسەركردنی ناكۆكی، سیاسەتی دەرەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، بەجیهانیبوون و سیاسەتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. دامەزرێنەر و بەڕێوەبەری پڕۆگرامی دیراساتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بووە لە هەمان زانكۆ، لە ئێستاشدا ڕێكخەری ئەم پڕۆگرامەیە. گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجام دا، كە تەوەرە سەرەكییەكانی بریتی بوون لە تاوتوێكردنی بارودۆخی ئێستای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و كێشە و ئاڵۆزییەكانی ئەم ناوچەیە و چەند پرسێكی دیكەی پەیوەندیدار.
* ئاشكرایە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست وەك هەمیشە گیرۆدەی چەندین كێشە و تەنگژەی سەخت و دژوار بووەتەوە، تا ئێستاش نەتوانراوە بە چەشنێك كار بكرێت كە سەقامگیرییەكی درێژخایەن بەدی بهێنرێت، هەروەها كێشەكانی وڵاتانی ئەم ناوچەیە كاریگەرییان لەسەر بەش و ناوچەكانی دیكەی جیهانیش هەبووە، ئەمەش بووەتە هۆی ئەوەی وڵاتانی دەرەكییش هەوڵ بدەن كاریگەرییان لەسەر ڕەوتی پێشهات و پەرەسەندنەكانی هەبێت. ئێوە چۆن لە بارودۆخی ئەم ناوچەیە دەڕوانن و چ شتێك زیاتر ئێوە نیگەران دەكات؟
- لە ڕاستیدا ئەوەی لە ئێستادا و لەم ساتەوەختەدا بەدی دەكرێت لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بریتییە لە بەردەوامبوون و درێژەكێشانی كێشە و ناكۆكی و تەحەددییە درێژخایەنەكانی پەیوەست بە هێنانەئارای سەقامگیری و چەسپاندنی دیموكراسییەوە. هەروەك ئاشكرایە كە بۆ ڕۆژگارێكی دوور و درێژە ناوچەكە بە دەست نەبوونی ئارامی و سەقامگیرییەوە دەناڵێنێت. بۆ نموونە دەتوانین لەم ڕووەوە ئاماژە بە بەردەوامبوونی داگیركاریی فەلەستین و ئەو پێشێلكارییانەی مافەكانی مرۆڤ بكەین كە تێیدا ڕوودەدات. هەروەها دەتوانین لەم ڕووەوە ئاماژە بە دەستڕۆیشتوویی و كاریگەریی ئێران بكەین لە چەند وڵاتێكی ناوچەكەدا، لەگەڵ ئەو ناسەقامگیرییانەی كە لێیان دەكەوێتەوە.
* زۆر جار باس لەوە دەكرێت كە كێشەی سەرەكیی ئەم وڵاتانە ئەوەیە كە نەتوانراوە حوكمڕانییەكی باش و كارا دابمەزرێنن كە بتوانرێت وەك پێویست خواست و ویستی هاوڵاتییەكانیان بەدەست بهێنن، تەنانەت زۆرجار ڕاپەڕین و لابردنی دەسەڵاتەكانیش دەرئەنجامی خوازراویان لێ نەكەوتووەتەوە، دید و تێڕوانینی ئێوە لەم ڕووەوە چییە؟
- ئەوە ڕاستە كە دەبێت بوترێت خاڵێكی دیكە، یان پەرەسەندنێكی دیكە كە بەدی دەكرێت، بریتییە لە هەڵكشانی مەیلی خۆسەپێنی و دەسەڵاتخوازی لای حكومەتەكانی ئەم ناوچەیە، بەتایبەتی ئەگەر ئێمە پەرەسەندن و پێشهاتەكانی وڵاتی تونس لەبەرچاو بگرین،كە تا ڕاددەیەك بە ئەزموونێكی سەركەوتووی بەهاری عەرەبی لێك دەدرایەوە، كە لە ئێستادا پاشەكشە و پێچەوانەبوونەوەی ڕەوتی بە دیموكراسیبوون بەدی دەكرێت و بووەتە وڵاتێكی كەمتر دیموكراتی. هەروەها ئەگەر لە بارودۆخی سووریا بڕوانین و ئەگەرەكانی بەردەم ئایندەی ئەو وڵاتە تاوتوێ بكەین و لەبەرچاو بگرین، ئەوا لە ئێستادا هیچ چارەسەر و ڕێگاچارەیەكی ڕاستەقینە لە ئاسۆدا دیار نییە بۆ ئەوەی دووبارە ئەو وڵاتە بێتەوە سەر ڕێڕەوی سرووشتیی خۆی، واتە دەكرێت لەم ڕووەوە بوترێت هێشتا ئەگەری هەڵگیرسانەوە و بەردەوامبوونی شەڕ لەو وڵاتەدا لە ئارادایە.
* هەندێ جار باس لەوە دەكرێت كە كێشە سیاسیییەكان، یان نەبوونی حوكمڕانیی باش و كارا كاریگەری و لێكەوتەی دیكەی لێ دەكەوێتەوە، بەتایبەتی لەسەر بارودۆخی ئابووریی وڵاتەكە بە گشتی و بار و گوزەرانی هاوڵاتییەكانی بەتایبەتی، ئێوە لەم ڕوانگەوەیەوە چ بۆچوونێكتان هەیە؟
- ئەوە ڕاستە كە نابێت ئێمە كێشە و تەنگژە و قەیرانە ئابوورییەكان نادیدە بگرین كە چەندین وڵاتی ئەم ناوچەیە بە دەستیانەوە گیرۆدە و گرفتار بوون، بە هەمان شێوە نایەكسانییەكی بونیادی هەیە لە نێو هاوڵاتییاندا لە پەیوەندی بە دابەشكردن، یان بەهرەمەندبوون لە سەرچاوە و سامانی وڵاتەكەدا. هەروەك ئاشكرایە كە تەنگژەكانی ئەم دواییە بوونەتە هۆی بەرزبوونەوەی نرخی چەندین كاڵای خۆراكی، كە ئەمەش بووەتە هۆی ئەوەی هێندەی دیكە هاوڵاتیانی ئەم وڵاتانە لە ڕووی ئابوورییەوە دووچاری ناڕەحەتی و ناهەمواری و دۆخی نالەبار ببنەوە.
* پێتان وایە هۆكارە ڕیشەییەكانی بوونی ئەم هەموو كێشە و تەنگژانە لەم ناوچەیەدا چین؟
- بۆ ئەوەی پەیوەندی بە هۆكارە بونیادی، یان ڕیشەییەكانی تەنگژە و تەحەددییە قووڵ و درێژخایەنەكانی وڵاتانی ئەم ناوچەیەوە هەیە، پێویستە بگەڕێینەوە بۆ هۆكار و فاكتەرە مێژوییەكان، یان ئەو هەلومەرجە مێژووییەی ئەم وڵاتانە پێیدا تێپەڕیون بۆ ئەوەی بتوانین شرۆڤەكاری و لێكدانەوە بۆ ئەو دەرئەنجام و هەلومەرجە بكەین كە لە ئێستادا هاتوونەتەئاراوە. سەرەتا دەتوانین ئاماژە بەو ڕاستییە بكەین كە ئەم وڵاتانە بۆ ڕۆژگارێكی زۆر كەوتنە ژێر باری داگیركاریی وڵاتانی دەرەكییەوە، ئەوەی پێی دەوترێت ڕۆژگاری كۆڵۆنیاڵیزم، ئەوە بوو لەم ڕۆژگارەدا هەندێ لە وڵاتانی ئەم ناوچەیە دروست كران كە ڕەنگدانەوەی پێكهاتە و خواستی دانیشتووانی وڵاتەكە نەبوون، واتە بە پێچەوانەی ویست و خواست و ئاواتەكانی خەڵكەكەوە دەوڵەتەكە دروست دەكرا.
* ئێوە باسی ئەوەتان كرد كە دروستبوونی دەوڵەتانی ئەم ناوچەیە زادەی بەرەوپێشچوونێكی سرووشتی و خۆڕسك نەبووە، بەڵام ئەم وڵاتانە لەسەر دەستی هێزە دەرەكییەكان- بە تایبەتی هێزە ئەورووپییەكان- دروست كران و دامەزرێنران، ئایا دەكرێت بە دیاریكراوی باس لە كاریگەری و دەرهاویشتە نەرێنی و خراپەكانی ئەم جۆرە دروستبوونەی دەوڵەت بكەن؟
- هەروەك پێشتر ئاماژەم پێ كرد، دروستكردنی ئەم دەوڵەتانە بە بێ لەبەرچاوگرتنی خواستی دانیشتووانەكەی بووە هۆی دروستبوونی بارێكی نالەبار، و بووە هۆی ئەوەی كە قەیران و تەنگژەی ناسنامە لای دانیشتووانی وڵاتەكە دروست بێت. بەتایبەتی كە ئێوە لە كوردستانی عێراقەوە پەیوەندی دەكەن، كە خۆی لە خۆیدا نموونەیەكی بەرچاو و بەرجەستەی ئەم حاڵەتەیە، مەبەستم دروستكردنی دەوڵەتە بە بێ ڕەچاوكردنی خواست و ئیرادەی خەڵكەكەی، بە چەشنێك كۆمەڵێك نەتەوە و پێكهاتە كۆ دەكرانەوە، بە بێ ئەوەی ڕایەڵەیەكی ڕاستەقینە پێكیانەوە گرێ بدات. لە هەمان كاتدا ئەو حاڵەتەش ڕووی دا كە نەتەوەیەك كە كۆمەڵێك پەیوەندی و ڕایەڵە هەبوو لە نێوانیادا، لە نێوان چەند وڵاتێكدا دابەش دەكران، كە كورد حاڵەتێكی دیار و لەبەرچاوە لەم ڕووەوە. كەواتە لەم ڕوانگەیەوە دەتوانین بڵێین كە وڵاتانی ئەم ناوچەیە بەدەست كۆمەڵێك كێشە و گرفتی بنەڕەتی و بونیادییەوە دەناڵێنن و دروستكردنیان پاڵنەر و خواست و حیساباتی سیاسیی وڵاتانی ئەوروپای لە پشت بوو. كە ئێستا ئەم كێشە و تەحەددییانە بەردەوامن و درێژەیان هەیە. بۆ نموونە دەكرێت لەم ڕووەوە ئاماژە بە وڵاتی لوبنان بكەین، كە هەر لە سەرەتای پێكهێنان و دروستبوونیەوە وڵاتێكی لەرزۆك و ناتۆكمە بوو، چونكە لە بنەڕەتدا بە چەشنێك دروست كرا و دامەزرێنرا، بۆ ئەوەی خزمەت بە خواست و بەرژەوەندییەكانی وڵاتی فەڕەنسا و وڵاتانی دیكەی هاوپەیمانی بكات، نەك بەرژەوەندیی خەڵكی وڵاتەكە.
* باس لەوە دەكرێت كە فاكتەرێكی دیكە كە بووەتە هۆی ئەوەی كێشەكانی ئەم وڵاتانە زیاتر و زیاتر دژوار بن و بە ئاڕاستەی چارەسەركردن و یەكلاكردنەوەدا نەڕۆن، كاریگەری و دەستڕۆیشتوویی نەرێنیی دەوڵەت و هێزە دەرەكییەكانە، ئێوە چۆن لە كاریگەریی دەستتێوەردانی ئەم دەوڵەتانە لەسەر پێشهات و پەرەسەندنەكانی ئەم ناوچەیە دەڕوانن؟
- خاڵێكی دیكە كە دەكرێت لەم ڕووەوە ئاماژەی پێ بكەین، بریتییە لەو واقیع و ڕاستییەی كە ئەم ناوچەیە بووەتە گۆڕەپانی كێبڕكێ و ململانێی نێوان هێزە مەزنەكان، كە ئاشكرایە لەم ململانێیانەشدا بەرژەوەندیی گەلانی ئەم ناوچەیە لەبەرچاو ناگیرێت. ئاشكرایە ئەمەش دەرئەنجامی نەخوازراو و نالەباری لێ كەوتووەتەوە و چەندین كێشەی بۆ ناوچەكە و وڵاتەكانی دروست كردووە. بۆ نموونە وڵاتانی دەرەكی- بەتایبەتی هێزە مەزنەكان كە كاریگەری و دەستڕۆیشتووییان هەیە و دەتوانن شوێنپەنجەیان لەسەر ڕەوت و ڕەوڕەوەی ڕووداوەكان هەبێت- لە مامەڵەكردن و پەیوەندییەكانیان لەگەڵ ئەم وڵاتانەدا ئەوە لێكدەدەنەوە كە ئەم پەیوەندییانە چەند خزمەت بە بەرەوپێشبردن و برەودان بە بەرژەوەندییەكانیان دەكات، نەك لەسەر بنەمای ئەوەی حكومەتەكانی ئەم ناوچەیە چەند پابەندن بە پرەنسیپەكانی دیموكراسییەوە و چەند كاران لە بواری حوكمڕانی و بەدیهێنانی خواستی هاووڵاتییەكانیان.
* ئاماژەتان بە پابەندبوون بە دیموكراسی، یان نەبوونی پابەندبوون بە دیموكراسییەوە كرد لەم ناوچانەدا، ئێوە چۆن لە هۆكار و دەرئەنجامەكانی نەبوونی دیموكراسی دەڕوانن و تا چەند پێتان وایە هۆكارێكی ڕیشەیی و بنەڕەتیی كێشەكانی وڵاتانی ئەم ناوچەیە بووە؟
- لە ڕاستیدا یەكێك لە كێشە بونیادییەكانی وڵاتانی ئەم ناوچەیە بریتییە لە نەبوونی حوكمڕانیی دیموكراسی، چونكە ئاشكرایە پەیوەندییەكی بەتین هەیە لە نێوان بەدیهێنانی دیموكراسی و كاركردن بۆ پاراستنی مافەكان و هێنانەئارای گەشەی ئابووری و بەرەوپێشبردنی ژیان و گوزەرانی هاووڵاتییانەوە. من لێرەدا مەبەستم ئەوە نییە كە دیموكراسی مایەی چارەسەركردنی سەرجەم كێشەكانە، بەڵام لە هەمان كاتدا نەبوونی دیموكراسی دەبێتە هۆی ئاڵۆزكردن و قووڵكردنەوەی ئەو كێشانەی لە ئارادان. كەواتە ئەگەر لەم ڕووەوە وەڵامەكە پوخت بكەینەوە، ئەوا ئێمە كێشەیەكی بنچینەییمان هەیە كە بریتییە لە نەبوونی حوكمڕانییەك كە پایەكانی لەسەر بنەمای پرەنسیپە دیموكراسییەكان جێگیر كردبێت، ئەمە سەرباری بوونی كاریگەری و دەستڕۆیشتوویی و دەستتێوەردانی هێز و وڵاتە دەرەكییەكان كە بارودۆخەكە هێندەی دیكە بە ئاقار و ئاراستەی نەخوازراودا دەبەن.
