كێشەی سەرەكیی پرۆسەی سیاسی لە عێراقدا، پێكهێنانی حكومەت و شێوازی حوكمڕانی نییە بۆ دابینكردنی پێداویستی و خزمەتگوزارییەكانی هاووڵاتیان لەسەر بنەمای ئەو نەخشە ڕێگەیەی كە دەستووری عێراق بۆی دیاری كردووە، بەڵكو كێشەی سەرەكیی پرۆسە سیاسییەكە ئەوەیە كە تەواوی لایەنە سیاسییەكانی شیعە نایانەوێت ددان بەو دەوڵەتەدا بنێن كە دەستووری ساڵی 2005 هەیكەلەی دەوڵەتی لە عێراقدا وەك «دەوڵەتێكی فیدڕاڵی و فرەیی و پەرلەمانی و دیموكراتی» پێناسە كردووە و، لەم دەستوورەشدا كە «ڤیتۆی دوو لەسەر سێی سێ پارێزگا» پرۆسەی هەمواركردنەوەی دەستوورەكە ڕادەگرێت، بووەتە هۆكاری ئەوەی لایەنە سیاسییەكانی شیعە نەتوانن بە ڕێگەی زۆرینە دەستوورەكە بەو شێوەیە هەموار بكەنەوە كە خۆیان ئامانجیانە، لەمەش زیاتر لایەنە سیاسییەكانی شیعە كە بە كردەیی خۆیان بە خاوەنی دەسەڵات و جڵەوگیری پرۆسەی حكومەت و حوكمڕانی لە عێراقدا دەزانن و، لەسەر ئەرزی واقیعیش تا ئێستا هەر بەو جۆرە هەوڵیان داوە حوكمڕانی و دەسەڵاتی خۆیان ئاراستە بكەن، پرۆسەی دووبارە بونیادنانەوەی دەوڵەتی عێراقی لە «دەوڵەتێكی سەنتڕاڵی و دیكتاتۆرییەوە بۆ دەوڵەتێكی فیدڕاڵی و پەرلەمانی» یان پەك خستووە، ئەم واقیعە تاڵەش پرۆسەی سیاسیی عێراقی لە دووڕێیانێكی تەسكدا گیر داوە و، نە ئەوەیە وەك دەوڵەتێكی سەنتڕاڵی و دیكتاتۆری پێناسە بكرێت، نە ئەوەشە وەك دەوڵەتێكی فیدڕاڵی و پەرلەمانی پێناسە بكرێت، هەر بۆیە لەناو گێژاوی ئەم پەرتبوونە سیاسییەدا، پرۆسەی سیاسیی عێراق لە حاڵەتی «نەبوونی هەیكەلەی دەوڵەت»دا هەڵواسراوە، ئەم حاڵەتە هەڵواسراوەش كە ئێستا پرۆسە سیاسییەكەی تێ كەوتووە، بەرەو ئایندەیەكی ترسناكی ئەوتۆ هەنگاو هەڵدەگرێت كە هیچ لایەك ڕووناكیی تونێلەكەی لێ دیار نییە بە لایەنە سیاسییەكانی شیعەشەوە.

ئامانجی شاراوە و سەرەكیی لایەنە سیاسییەكانی شیعە بە تایبەتی ئەو لایەنانەی دەیانەوێت لە بری هەنگاوهەڵگرتن بۆ «دەوڵەتێكی فیدڕاڵیی ڕاستەقینە»، سیستمی ویلایەتی فەقیهی «كۆماری ئیسلامی» لەناو دەستووری عێراقدا «موتوربە» بكەن و، هەر بەو دەستوورەش شەرعییەت بەو كۆمارە ئیسلامییە بدەن، ئەوا وەك پسپۆڕان و ڕاویژكارە سەربازی و هەواڵگرییەكانی ئەمریكا پێشتر ئاماژەیان پێ كردووە، كارێكی تازە نییە و هەر لە سەرەتای دووبارە بونیادنانەوەی «سوپا و پۆلیسی فیدڕاڵی و هێزەكانی ئاسایش و ناوخۆ و...هتد»، پرۆسەكە بەو ئاراستەیە براوە كە ئەم هێزە سەربازییانە تەنیا «هێزی شیعە» بن و، پێكهاتە سەرەكییەكانی دیكەی وەك «كورد و سوننە و نەتەوەكانی دیكە»ی لێ مەحرووم بن، ئەگەر لەسەر ئەرزی واقیعیش سەیری پیكهاتەی ئێستای «سوپا و پۆلیسی فیدڕاڵی و دەزگاكانی هەواڵگری و.. هتد» بكەین، دەبینین بە تەواوەتی لەلایەن هێزە سیاسییەكانی شیعەوە كۆنتڕۆڵ كراون و بە ڕێژەی كەمتر لە 1% پێكهاتەكانی دیكە تێیدا بەشدار نین، ئەگەر هەشبن هیچ دەسەڵاتێكیان نییە. هەر ئەم حاڵەتی نامۆبوونەی پێكهاتەكانی دیكە بە تایبەتی «سوننە» لەناو ئەو دامەزراوە گرنگانەدا وای كرد، لەگەڵ دەركەوتنی تیرۆریستانی داعش، پێنج یەكەی سوپای عێراق و پۆلیسی فیدڕاڵی چەكەكانیان فڕێ بدەن و هەڵبێن و شاری مووسڵیش لەلایەن تیرۆریستانی داعشەوە داگیر بكرێت، هەر لەبەر ئەمەش مەترسییەكی گەورە كەوتە سەر بەغدا و دەسەڵاتی لایەنە شیعەكان لە بەغدا و، بۆ رێگەگرتنیش لەم مەترسییە مەرجەعییەتی نەجەف فەتوای «جیهادی كیفائی» دا، بۆ ئەوەی هاووڵاتیانی شیعە خۆبەخشانە چەك لە دژی تیرۆریستانی داعش هەڵبگرن و ئەو مەترسییە دوور بخەنەوە لەسەر تائیفەی شیعە لە عێراقدا دروست بوو و، ئامانجی مەرجەعییەتی شیعەش لەم فەتوایەی ئەوە نەبوو كە «حەشدی شەعبی» ببێتە بەدیل و جێگرەوە بۆ «سوپا و پۆلیسی فیدڕاڵی» لە دەوڵەتی عێراقدا، بەڵكو ئامانجەكە ئەوە بوو ئەم هێزە خۆبەخشە هاوكار و هەماهەنگی «سوپا و پۆلیسی فیدڕاڵی» بن، هەتا مەترسیی تیرۆریستانی داعش تێدەپەڕێت و پاشان هەر یەكەیان بگەڕێتەوە بۆ ماڵ و كاری پێشینەی خۆی، بەڵام وەك بینیمان و ئێستاش وەك ئەمری واقیع بوونی هەیە، لایەنە سیاسییەكانی شیعە، فەتواكەی مەرجەعییەت بۆ «جیهادی كیفائی و حەشدی شەعبی»یان بەو ئاراستەیە برد كە خۆیان ئامانجیان بوو و، لەبری ئەوەی بە كۆتاییهاتنی تیرۆریستانی داعش، پەند لە هەڵەكانی ڕابردوویان وەربگرن و شكۆ و پێگە بۆ «هێزە چەكدارەكانی دەوڵەتی فیدڕاڵی عێراق» بگێڕنەوە، بەڵام هەموو پێكەوە هاتن گوشاریان لەسەر حكومەت و پەرلەمان دروست كرد، بۆ ئەوەی لە پەرلەمانەوە یاسایەك بە ناوی یاسای «حەشدی شەعبی» دەربكرێت و، ئەم هێزە هاوتەریب لە بەرامبەر هێزە چەكدارەكانی دەوڵەتی عێراق بكرێنە هێزێكی فەرمی و شەرعی و سەر بە فەرماندەی گشتیی هێزە چەكدارەكان (سەرۆك وەزیران) بن، بەڵام وەك لە چەند ساڵی ڕابردوو بینیمان، ئەم هێزانە نەك هەر گوێ لە فەرمانەكانی فەرماندەی گشتیی هێزە چەكدارەكانی عێراق ناگرن، بەڵكو زۆر جار وەك لە تویت و پەیامی سەركردەی ئەو لایەنانە گوێبیستی بووین، هەڕەشەی زۆر ترسناكیشیان لە فەرماندەی گشتیی هێزە چەكدارەكان كردووە و دەیان هێرشی دوژمنكارانەشیان كردووتە سەر هەرێمی كوردستان و، هیچ دامەزراوەیەكی دەوڵەتیش نەیتوانیوە سنووریان بۆ دابنێت، یان لێپرسینەوەیان لەگەڵدا بكات، ئەم حاڵەتەش كە ئێستا حاڵەتێكی ئاشكرا و بەرچاوە لەناو پرۆسەی سیاسیی عێراقدا، حاڵەتی «ترسناكی نادەوڵەتی بەسەر دەوڵەت»دا زاڵ كردووە و ئەوەی ئێستا بڕیار لەسەر چارەنووس و ئایندەی عێراق دەدات، بێگومان كاراكتەری «نادەوڵەتییە نەك پێگە و شكۆی دەوڵەت».

 هەڵبژاردنەكانی 2018 وسوپرایزی دەنگەكانی پارتی دیموكراتی كوردستان

لە هاوینی 2010 و دوای چەقبەستنی پرۆسەی سیاسی بۆ پێكهێنانی كابینەی دووەمی نووری مالیكی، گۆڤاری گوڵان لە دیمانەكەیدا لە سەرۆك بارزانی پرسی: پرۆسەی سیاسی لە عێراقدا كەوتووەتە حاڵەتی چەقبەستن، بۆچی بەڕێزتان دەستپێشخەرییەك ناكەن بۆ ئەوەی كۆتایی بەو چەقبەستنە بێنن؟ لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا سەرۆك بارزانی زۆر ڕاشكاوانە جەختی لەسەر ئەوە كردەوەو گوتی: «وەڵاهی ئەگەر بزانم سەرۆكی كوتلەكان و لایەنە سەرەكییەكان بڕیاری ئەوەیان داوە چارەسەرێك بدۆزنەوە، من ئامادەم لێرە داوەتیان بكەین و لە خزمەتیاندا بین، یان من بچمە بەغدا.. گرفتەكە ئەوەیە ئەو برایانەی بەغدا بڕیاری ئەوەیان نەداوە كێشەكە چارەسەر بكەن.. من پێموایە ئەگەر دەستوور بە ئەمانەتەوە جێبەجێ بكرێت، هیچ گرفتێك نابێت، ئەگەر هەر گرفتێكیش بێتە پێشەوە زۆر بە ئاسانی چارەسەر دەكرێت. ئەو دەستوورە زەحمەتێكی زۆری بۆ كێشراوە، هەروا بە ئاسانی دروست نەبووە، من ماوەی 53 ڕۆژ لە بەغدا مامەوە و لەگەڵ برایانی تر خەریك بووین تا داڕێژدراوە، بەڵام هێشتاش ئەم دەستوورە بێ كەموكوڕی نییە، بەڵام لەگەڵ ئەوەش دەستوورێكی زۆر پێشكەوتووە، دەستوورێكە دەتوانین بڵێین بەشی زۆری مافەكانی ئێمەی تێدایە و ڕێگەچارەی بۆ هەموو گیروگرفتەكان دەستنیشان كردووە، بۆیە من پێموایە هیچ بەدیلێك لە دەستوور باشتر نییە...»، لێرەوە ئەگەر دوای 12 ساڵ جارێكی دیكە هەڵوەستە لەسەر پەیامەكانی سەرۆك بارزانی بكەینەوە و، ئەگەر ئاماژە بەوە نەكەین ئەم پەیامەی بارزانی بۆ حاڵەتی چەقبەستوویی پرۆسەی سیاسیی عێراق بووە لە ساڵی 2010، ئەوا هەموو شرۆڤەكار و چاودێرێك وەك پەیامێكی تازە سەیری دەكات و، واهەست دەكات سەرۆك بارزانی ئەم قسانەی بۆ پرۆسەی سیاسیی ئێستای عێراق (2022) كردووە.

دوای چەند مانگێك لەو پەیامەی سەرۆك بارزانی لە ساڵی 2010، لایەنە سیاسییەكانی عێراق لە هەولێر كۆبوونەوە و ڕێككەوتنی هەولێریان بۆ پێكهێنانی كابینەی دووەمی نووری مالیكی ئیمزا كرد و، ڕێككەوتنەكەش لە 19 خاڵ پێكهاتبوو و، تەنیا پەیوەست نەبوو بە كێشەكانی نێوان «هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدڕاڵی»، بەڵكو هەر 19 خاڵەكە چوارچێوەیەكی پێكدەهێنا بەوەی چۆن بە ڕێگەیەكی ڕاست دووبارە عێراق وەك «دەوڵەتێكی فیدڕاڵی و فرەیی و پەرلەمانی و دیموكراتی» بونیادبنرێتەوە، بەڵام ئەوەی مایەی سەمەرە و گاڵتەجاڕیی سیاسەت بوو، ئەوە بوو كە ڕێككەوتنی هەولێر لە پێناوی ئەوە ئیمزا كرابوو كە هەوڵەكانی بخرێنەگەڕ بۆ بونیادنانەوەی دەوڵەتی عێراق وەك «دەوڵەتێكی فیدڕاڵی» بەڵام لەو «سوێندە یاساییەی» ئامادە كرابوو بۆ ئەوەی ئەندامانی كابینەی نوێی حكومەت لە بەردەمی پەرلەمان بیخوێننەوە، وشەی «فیدڕاڵی» لە دەوڵەتی عێراق كرابووەوە. بێگومان ئەمە بە سەر فراكسیۆنی كوردستانی تێنەپەڕی و ناچاریان كردن كە دووبارە وشەی «فیدڕاڵی» بۆ دەوڵەتی عێراق دابنرێتەوە و جارێكی هەموو ئەندامانی كابینەی نوێی حكومەت سوێندەكە‌ بخوێننەوە.

هەڵوەستەكردن لەسەر پاشخانی 12 ساڵی ڕابردووی حاڵەتی چەقبەستوویی پرۆسەی سیاسیی لە عێراقدا، بۆ ئەوەیە بڵێین: ئەو بارودۆخە ئاڵۆز و نادیارەی ئێستا پرۆسەی سیاسیی عێراقی تێكەوتووە، پەیوەستە بەو هەڵە ستراتیژییانەی كە ئەقڵییەتی سیاسیی ئیسلامی سیاسیی شیعە لەناو پرۆسەی سیاسیدا كەڵەكەی كردوون، لەمەش خراپتر ئەوەیە، ئیسلامی سیاسیی شیعە نە ئەو ئیرادەیەی هەیە چاو بە خۆیدا بخشێنێتەوە و هەڵەكانی ڕاست بكاتەوە، نە نیەتێك هەستی پێ دەكرێت و دەبینرێت كە بیركردنەوەی ئیسلامی سیاسیی شیعە ئەسڵەن هەیكەلەی ئەو «دەوڵەتە فیدڕاڵی»یەی قبووڵ بێت كە لە دەستووری 2005 چوارچێوەكەی بۆ دیاری كراوە و پابەندنابن بەو دەستورەی كە نەخشەی ریگەیە بۆ چارەسەركردنی هەموو كێشەكانی عێراق و، ئەمەش ئەو گرفتە ترسناكەیە كە سەرۆك بارزانی لە پەیامەكەیدا زۆر بە ڕاشكاوی ئاماژە پێ كردووە «ئەگەر دەستوورەكە جێبەجێ بكرێت، هەموو كێشەكانی چارەسەر دەكرێن».

سەرۆك بارزانی ماوەی یەك ساڵ چاوەرێی كرد كە «ڕێككەوتنی هەولێر» وەك خۆی جێبەجێ بكرێت، بەڵام كە دەركەوت ئاراستەی هەنگاوەكان دووركەوتنەوەیە لە بونیادنانەوەی عێراق وەك «دەوڵەتێكی فیدڕاڵی» و ئاراستەكان بەرەو دیكتاتۆریەتێكی سیۆكراسی دەچێت، لە ساڵی 2012 ڕاشكاوانە سەرۆك بارزانی هەموو لایەكی ئاگادار كردەوە كە گەلی كوردستان نابێتە بەشێك لە ڕژێمیكی دیكتاتۆری و دەبێت گەلی كوردستان خۆی بریار بدات پەیوەندیەكانی داهاتووی لەگەڵ حكومەتی بەغدا و دەوڵەتی عێراق چۆن دەبێت.

هەموو ئەو شرۆڤەكار و چاودێرانەی لەسەر ئاستی ناوخۆ و دەرەوە، چاودێریی بارودۆخی سیاسیی عێراقیان كردووە لە ساڵانی «2012 و 2013 « ڕاشكاوانە ئەو ڕاستییەیان لەبەر چاوە كە چۆن ئاراستەی بەرەو «دیكتاتۆریەتی سیۆكراسی» عێراقی بەرەو پاشاگەردانییەكی ئەوتۆ برد، كە لە ئایاری 2012 گۆڤاری فۆرین ئەفێرز لە توێژینەوەیەكی مەیدانیدا ئەو واقیعەی بۆ دەركەوتبوو و بەم ناونیشانە ئەو تویژینەوەیەی بڵاو كردەوە: «چیمان لە دوای خۆمان بەجێهێشت؟ جیهان پێشوازی لە دەوڵەتێكی شكستخواردوو دەكات»، ئەم ناونیشانەی گۆڤاری فۆرین ئەفێرزی ئەمریكی ئەوەمان پێ دەڵێت «دوای تەنیا یەك ساڵ لە كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە عێراق، سیماكانی دەوڵەتی شكستخواردوو بە دەوڵەتی عێراقەوە دەركەوتوون و چیتر عێراق وەك دەوڵەتێكی هاوچەرخی فیدڕاڵی پێناسە ناكرێت» .

ئەوجا لێرەوە ئەگەر سەرنج لە هەنگاوەكانی شێوازی حوكمڕانیی ئیسلامی سیاسیی شیعە بدەین، ئەوا دەبینین هەتا ناوەڕاستی ساڵی 2013 ئەو هۆشدارییەی گۆڤاری فۆرین ئەفێرز ساڵێك پێشتر دابووی، بووە ئەو پرسیارەی كە كەناڵی CNN لە وەزیری دەرەوەی ئەو كاتی عێراقی پرسی: ئایا عێراق تەواو لەبەریەك هەڵوەشاوەتەوە؟ دیارە وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە بۆ وەزیری دەرەوەی ئەو كاتی عێراق ئاسان نەبوو، بەڵام ئامۆژگای واشنتۆن بۆ دیراساتی سیاسەتی ڕۆژهەڵاتی نزیك، هەر دوو ڕۆژ لە دوای ئەو پرسیارەی CNN ڕاشكاوانە بڵاوی كردەوە و نووسیبووی: «بەڵێ، عێراق لەبەر یەك هەڵوەشاوە»و، تەنیا چەند مانگێكیش بەسەر ئەم پەیامە ڕاشكاوانەی ئامۆژگای واشنتۆن تێنەپەڕی كە ڕێكخراوی تیرۆریستیی «ئەلقاعیدە لقی عێراق» ناوی خۆی گۆڕی و ڕێكخراوی تیرۆریستیی داعش «دەوڵەتی خەلافەتی ئیسلامی لە عێراق و شام» ڕاگەیاند.

هەموو ئەو ڕووداوە ترسناكانەی كە لە ماوەی كەمتر لە دووساڵدا لە عێراق ڕوویان دا، دەسەڵاتدارانی بەغدای بە هۆش خۆیان نەهێنایەوە كە ئەو ئاراستەیەی لە حوكمڕانی درێژەی پێ دەدەن، عێراق بەرەو لێواری هەڵدێر دەبات، بەڵكو لە سەرەتای ساڵی 2014 لەبری ئەوەی هەوڵ بدەن كێشەكانیان لەگەڵ هەرێمی كوردستان چارەسەر بكەن، هاتن بەشە بودجەی هەرێمی كوردستانیان بڕی و گەمارۆیەكی ئابووریی خنكێنەریان خستە سەر هەرێمی كوردستان و ئامانجیش لەم گەمارۆ ئابوورییە «هەڵوەشانەوەی قەوارەی سیاسیی هەرێمی كوردستان» بوو.

سەرۆك بارزانی وەك ڕابەر و مەرجەعی كوردستان لەم قۆناغە هەستیار و مێژووییەدا، پێداگر بوو لەسەر ئەوەی «گەلی كوردستان نەبێتە بەشێك لەو دیكتاتۆریەتەی كە خەریكە بە تەواوەتی دروست دەبێت، هەروەها پێداگریش بوو لەسەر ئەوەی كە نابێت گەلی كوردستان بەو گوشارانە چۆك دابدات كە لەلایەن حكومەتی بەغداوە دەخرێنە سەر هەرێمی كوردستان»، لەسەر ئەم بنەمایە ڕاشكاوانە جیهانی ئاگادار كردەوە كە دەبێت گوێ لە دەنگی گەلی كوردستان بگیرێت بۆ ئەوەی خۆی بڕیار لەسەر چارەنووسی خۆی بدات، بەڵام لەم كاتەدا ڕووداوەكان هێندە بە خێرایی دەهاتنە پێش و لە پڕێكدا داعش سێ یەكی خاكی سووریا و عێراقی داگیر كرد و دەوڵەتی خەڵافەتی ڕاگەیاند، دوای ئەوەش گۆڕینی ئاراستەی هێرشەكانی تیرۆریستانی داعش بەرەو هەرێمی كوردستان، بوونە هۆكاری ئەوەی كە هەموو لایەك بە دەوڵەتانی هاوپەیمانیشەوە تەنیا بە شەڕی دژی داعشەوە سەرقاڵ بن و، پرسی ڕێكخستنەوەی پەیوەندیەكانی هەرێمی كوردستان و عێراق بۆ دوای كۆتاییهاتنی شەڕی دژی داعش دوا بخرێت.

لە دوای ڕاگەیاندنی سەركەوتنی هێزی پێشمەرگە و كۆتاییهاتنی بەرەی شەڕی دژی داعش لە سنووری هێزەكانی پێشمەرگەوە، سەرۆك بارزانی بە ڕاوێژ لەگەڵ «كۆی لایەنە سیاسییەكانی كوردستان و نوێنەرانی هەموو نەتەوە و ئایینە جیاوازەكانی كوردستان»، بڕیارێكی دەستەجەمعی لە حوزەیرانی 2017 بۆ ئەنجامدانی ڕیفراندۆم درا و، ڕۆژی ئەنجامدانی ڕیفراندۆمیش بە 25ی ئەیلوولی 2017 دیاری كرا.

ماوەی نێوان بڕیاری ڕیفراندۆم و ئەنجامدانی ڕیفراندۆم كەمتر لە چوار مانگ بوو، لەم ماوەیەدا سەرۆك بارزانی خرایە ژێر گوشارێكی زۆر گەورە بەوەی پرسی ئەنجامدانی ڕیفراندۆم بۆ كاتێكی دیكە دوابخات و، لەگەڵ ئەوەی گوێی بۆ هەموو لایەنە نێودەوڵەتی و هەرێمایەتییەكان دەگرت، بەڵام هیچیان وەڵامی ئەو پرسیارەی سەرۆك بارزانی-یان پێ نەبوو كە لێنانی دەپرسی: «باشە ئەگەر ڕیفراندۆممان دواخست، گەرەنتی بۆ چارەنووسی گەلی كوردستان چییە؟»

 نەبوونی وەڵام بۆ ئەم پرسیارە سەرۆك بارزانیی خستە ئەو دوو ڕییانەی كە وەك مستەفا بارزانی لە ساڵی 1961 و دوای پەشیمانبوونەوەی حكومەتەكەی عەبدولكەریم قاسم لە دەستووری كاتیی عێراق، بڕیاری «كوردستان، یان نەمان» هەڵبژارد و، هەروەها سەرۆك مسعود بارزانی كەوتە هەمان دووڕێیان، یان دەبوو ڕازی بێت گەلی كوردستان بەشێك بێت لەو ڕژێمەی بەرەو دیكتاتۆریەت هەنگاوی هەڵگرتووە، یان دەبوو واز لە بوونی دەوڵەتێكی فیدڕاڵی بهێنێت، بۆیە بە هەمان شێوەی مستەفا بارزانی بڕیاری ئەنجامدانی ڕیفراندۆمی جێبەجێ كرد و، ئەو قەناعەتەی هەڵبژارد كە ئێستا كاتی ئەوە هاتووە جارێكی دیكە بڕیاری «كوردستان، یان نەمان» بدرێتەوە و ئەمەشی زۆر ڕاشكاوانە لە پەیامێكی زۆر كورتدا بە هەموو جیهان ڕاگەیاند: «نامەوێت شەرمەزاری بەردەمی میللەتی خۆم بم».

گەلەكۆمەكیی هەرێمی و نێودەوڵەتی هاوشانی بڕیارەكانی حكومەتی فیدڕاڵی، زۆر لە ناحەزان و دوژمنانی گەلی كوردستانی دڵخۆش كرد و پێیان وابوو كە گەلی كوردستان پشت لە ڕابەر و مەرجەعی خۆی دەكات و ئیدی زەمینەی ئەوەیان بۆ خۆش دەبێت هەرێمی كوردستان هەڵبوەشێننەوە، بەڵام لەسەر ئاستی سەربازی و بەرپەرچدانەوەی هێزەكانی حەشدی شەعبی و سوپای عێراق و ڕاوێژكارانی سەربازیی چەندین دەوڵەتی دیكە، لە بری «شكست و هەڵاتن»، داستانەكانی «پردێ و سحیلا و مەحموودیە»یان تۆمار كرد، ئەم سەركەوتنانەی پێشمەرگە بەرامبەری ناچار كرد، پەنا بۆ گفتوگۆ بەرن، ئەو گفتۆگۆیەی كە پێش ئەنجامدانی ڕیفراندۆم سەرۆك بارزانی داوای دەكرد.

دوای دەستپێكردنەوەی گفتوگۆ و بەنیازی ئەوەی لایەنی بەرامبەر گەیشتبێتە ئەو قەناعەتەی كە تەنیا ڕێگە بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی هەرێمی كوردستان و كۆی كێشەكانی دەوڵەتی عێراق، دیالۆگ و لێكتێگەیشتنە لە چوارچێوەی دەستووری عێراق و جێبەجێكردنی ئەو دەستوورەیە، سەرۆك بارزانی بڕیاری دا كە پارتی دیموكراتی كوردستان بەشداریی هەڵبژاردنەكانی ئایاری 2018ی عێراق بكات و، ئەوەشی لەو كاتەدا هەموو لایەك گرەوی لەسەر دەكرد، ئەوەبوو كە پارتی دیموكراتی كوردستان گورزێكی گورجگبڕی بەردەكەوێت و لەم هەڵبژاردنەدا تێكدەشكێت، بەڵام بە پێچەوانەی هەموو مەزندەكانەوە پارتی دیموكراتی كوردستان بە بەدەستهێنانی 25 كورسی «وێڕای بایكۆتكردنی لە كەركووك» بووە یەكەم هێز لەسەر ئاستی كوردستان و عێراق كە ئەو ئاكامە بەدەست بهێنێت، لەمەش سوپرایزتر هەر چەند مانگێك دوای ئەم سەركەوتنە گەورەیەی لە هەڵبژاردنە پەرلەمانییەكەی عێراقدا، جارێكی دیكە گەلی كوردستان لە ئەیلوولی 2018 مەدالیای سەركەوتنی بە 45 كورسیی پەرلەمانی كوردستان كرد بە یەخەی پارتییەوە.

ئەو پەیامەی گەلی كوردستان لە هەر دوو هەڵبژاردنی پەرلەمانی (عێراق و كوردستان) بە هەموو لایەكی كوردستانی و لایەنە عێراقییەكانی ڕاگەیاند، ئەوە بوو كە سەرۆك بارزانی نوێنەرایەتیی ڕاستەقینەی گەلی كوردستان دەكات و چارەنووسی گەلی كوردستان بە كورد و تەواوی نەتەوە و ئایینە جیاوازەكانی دیكە لە دەستی سەرۆك بارزانی-دایە و هەمووشیان پشت و پەنای ئەو ئامانجانەن كە ماوەی زیاتر لە 60ساڵە بەڕێزیان چەكی پێشمەرگایەتی كردووەتە شانی و، ئێستاش كە جارێكی دیكە پرۆسەی سیاسی گەیشتووەتە چەقبەستن و بەرەو پاشاگەردانییەكی تەواو هەنگاو هەڵدەگرێت، هەموو لایەك چاوەڕێی دوابڕیاری سەرۆك بارزانی دەكەن، بەوەی لەم قۆناغە هەستیار و مێژووییەدا چ بڕیارێك دەدات، هەر بۆیە ئەوانەی دووربینانە سەیری هەموو هەڵوێستە مێژووییەكانی سەرۆك بارزانی-یان كردووە، دەزانن بڕیاری ئەمجارەشی وەك جارانی پێشووی بۆ خێری هەموو لایەك دەبێت و، ئامانجی ئەوەیە شەڕ و ئاشوب لە تەواوی عێراق كۆتایی بێت و گەلی كوردستان و گەلانی عێراق وەك هاووڵاتی پلە یەك بە شكۆمەندی لەناو وڵاتی خۆیان بژین.

 هەرێمی كوردستان كیانێكی دەستوورییە دەبێت بە دەستووریش مامەڵەی لەگەڵ بكرێت

شەخسی سەرۆك بارزانی و شاندی كوردستان بۆ نووسینەوەی دەستووری 2005 لە پێناوی ئەوە ماوەی 53 ڕۆژ لە بەغدا مانەوە، بۆ ئەوەی دەستوور ببێتە مەرجەع بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی عێراق بە گشتی و كێشەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و بەغدا بەتایبەتی و، ئەگەر نییەتی باش هەبێت بۆ جێبەجێكردنی ئەو دەستوورەی كە تەواوی لایەنە سیاسییەكانی شیعە «ئیمزایان» لەسەر كردووە، ئەوا چیتر پێویست بەوە ناكات كە هەرێمی كوردستان و بەغدا دانوستاندن لەسەر كێشەكانی نێوانیان بكەن و، ئەو دەستوورە نەخشە ڕێگەی دروستی بۆ چارەسەركردنی هەموو كێشەكان داناوە.

لە ئێستادا كە پرۆسەی سیاسیی عێراق لەناو پاشاگەردانییەكی ڕاستەقینەدایە و هەموو ئەگەرە خراپەكان بە ڕووی پرۆسەی سیاسیی عێراق كراوەن و، پەرلەمانتارانی تەیاری سەدر كە ژمارەیان «73 پەرلەمانتارە» و گەورەترین فراكسیۆنی ناو پەرلەمانی عێراقن، دەستیان لە كار كێشاوەتەوە و، لە بەرامبەردا لایەنەكانی «چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە» سەرقاڵی ئەوەن شاند پێكبهێنن و بكەونەوە دانوستاندن لەگەڵ لایەنە سیاسییەكانی دیكە بۆ پێكهێنانی حكومەت، ئەوا ئاراستەی خوێندنەوە سیاسییەكان بەرەو ئەوە ناچێت كە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە بتوانن بە ئاسانی لەم كارەیان سەركەوتوو بن و، باشیش دەزانن كە هەورازە سەختەكەی «سەری بڵند» بە ئاسانی نابڕدرێت.

باڵیۆزی تازەی ئەمریكا «ئالینا ڕۆمانۆسكی» كە كۆتایی هەفتەی ڕابردوو سەردانی هەرێمی كوردستانی كرد و لەگەڵ هەر یەك لە «سەرۆك بارزانی، سەرۆكی هەرێم، سەرۆك وەزیران» كۆبووەوە، وەك لەو هەوڵانە گوێبیستی بووین سەبارەت بە ناوەرۆكی وتووێژەكان، دیارە یەكێك لە گرنگترین باسەكان بریتی بووە لە پرۆسەی سیاسیی ئێستای عێراق و هەوڵەكان بۆ پێكهینانی حكومەتی داهاتوو لە عێراقدا، بەڵام ئەوەی كە پێویستە هەڵوەستەی لەسەر بكرێت و سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستان ڕاشكاوانە لەگەڵ باڵیۆزی ئەمریكا جەختی لەسەر كردووەتەوە ئەوە بووە كە « هەرێمی كوردستان كیانێكی دەستووری ددانپێدانراوە لە دەستووری عێراق و دەبێت بەپێی ئەو دەستوورە مامەڵەی لەگەڵ بكرێت، ئەم پرسەش تەنیا تایبەت نییە بە كێشەیەك و دووانی هەرێم لەگەڵ بەغدا، بەڵكو پەیوەستە بە كۆی پەیوەندییەكانی هەرێمی كوردستان لە ناو دەوڵەتی فیدڕاڵی عێراقدا».

شرۆڤەكار و چاودێرانی سیاسی كە هەموویان جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە كلیلی كردنەوەی «چەقبەستوویی پرۆسەی سیاسی» لە بارەگای بارزانی و لای شەخسی سەرۆك بارزانی-یە، لەخۆڕا ئەم قسەیە ناكەن و دەزانن كە سەرۆك بارزانی سازش لەسەر مافە دەستوورییەكانی گەلی كوردستان ناكات و، ئەوەی لا گرنگ نییە چ لایەنێك، یان چ كەسێك حكومەتی داهاتوو پێكدەهێنێت، بەڵكو ئەوەی لای سەرۆك بارزانی گرنگە «چاوپێداگێڕانەوەیە بە شێوازی حوكمڕانی لە دەوڵەتی عێراقدا»، ئەم پەیامەی بارزانی ئەگەر هەڵوەستەی لەسەر بكەین و زیاتر ڕوونی بكەینەوە، ڕاشكاوانە ئەو پەیامە بە هەموو لایەك دەدات كە ئێستا عێراق لەو شێوازی حوكمڕانییە لای داوە كە دەستووری عێراق لە ساڵی 2005 چوارچێوەكەی بۆ دیاری كردووە و، ئەگەر نییەتان هەیە بگەڕێنەوە بۆ ئەو نەخشە ڕێگایە و جێبەجێكردنی ئەو دەستوورە وەك خۆی، ئەوا نە هیچ لایەك پێویستی بە دانوستاندنە، نە عێراق و هەرێمی كوردستانیش بەردەوام لە كێشە و تەنگژەدا دەبن.

لەگەڵ ئەوەی خوێندنەوەی واقیعی ئێستای پرۆسەی سیاسیی عێراق، هیچ گەشبینییەك لای چاودێری سیاسی دروست ناكات، بەڵام ئەو مەترسییانەش ڕوو لە زیادبوونن كە بەردەوامبوونی‌ دەرهاویشتە ترسناكەكانی حاڵەتی نادەوڵەتیی عێراق نەك عصراق وەك دەوڵەت بەرەو لێواری هەڵدێر دەبات، بەڵكو بە تەواوەتی بەرەو شكست و دەوڵەتی فاشیلی دەبات.