ڤەلی نەسر پڕۆفیسۆری كاروباری نێودەوڵەتی و دیراساتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە لە زانكۆی جۆنس هۆپكینز و پێشتریش ڕاگری سكووڵی دیراساتی پێشكەوتووی نێودەوڵەتی بووە لەم زانكۆیە و لە ماوەی ساڵانی 2012 و 2019 ڕاوێژكاری باڵای نوێنەری تایبەتی ئەمریكا بۆ ئەفغانستان و پاكستان بوو. گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسێكی لەگەڵدا تاوتوێ كرد كە پەیوەست بوون بە پرسی تایفەگەری لەم ناوچەیە و ڕۆڵ و دەستتێوەردانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا.

 

* پێشتر ئێوە ئاماژەتان بە هەڵكشانی ڕۆڵ و كاریگەری و دەستڕۆیشتوویی شیعە كردبوو لە ناوچەكەدا و هەروەها پێشبینیی خۆتان خستبووەڕوو كە ئەم هەڵكشانە پەرچەكردار و كاردانەوەی سوننەكانی لێ دەكەوێتەوە، بە تایبەتی لە بەرگ و فۆرمێكی توندڕەوانە و توندوتیژانەدا، كە ئێمە دروستبوون و سەرهەڵدانی ڕێكخراوی تیرۆریستیی داعشمان بینی، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا دەكرێت هەموو كێشەكانی ناوچەكە لە ناكۆكی و ململانێی شیعە و سوننەدا چڕ بكەینەوە، یان فاكتەری دیكە هەن كە ڕەوتی ڕووداوەكان ڕەنگڕێژ دەكەن، بۆ نموونە لە هەڵبژاردنەكانی ئەم دواییەی لوبناندا دەرئەنجامەكان لە نێو هاوكێشەی هەڵكشان و داكشانی دستڕۆیشتوویی تایفەگەریدا لێك دەدرێنەوە، ئێوە لەم بارەیەوە چی دەڵێن؟

- لە ڕاستیدا ناكرێت كۆی كێشەكانی ناوچەكە لە پرسی ململانێی شیعە و سوننەدا چڕ بكەینەوە، چونكە ئەگەر ئێمە بگەڕێینەوە بۆ ئەو ڕەوت و تەوژمەی سەریهەڵدا لەگەڵ دروستبوونی ئیخوان موسلمین لە ساڵانی سی و چلەكانی سەدەی ڕابردوودا و نووسینەكانی سەید قوتب، ئەوا دەبینین پرسی ئەوە هاتەئاراوە كە چ شتێك بە ئیسلام لێك بدرێتەوە و چ شتێك بە غەیرە ئیسلام، هەروەها گفتوگۆی ئەوە دروست بوو كە كێ موسڵمانە و كێ بە موسڵمان دانانرێت، مەبەستم ئەوەیە لەگەڵ درێژەكێشانی ئەم گفتوگۆیەدا ئەوا ئەم ڕەوتە زیاتر ئاراستە و ئاقارێكی نالێبووردەیی گرتەبەر لە ئاست ئەو تێڕوانین و تەوژمانەی كە لەگەڵ بیركردنەوەی ئەواندا یەكیان نەدەگرتەوە. كەواتە لە ساڵانی شەستەكانی سەدەی ڕابردوو بە سەرەوە ئەم ڕەوتە پتر تێڕوانین و دیدگایەكی بەرتەسكی گرتەبەر، بە چەشنێك كە زۆرێك لە سوننەكانیشی بە موسڵمان نەدەزانی، چ جای شیعە، مەبەستم ئەوەیە ئەوان ئەو سوننانەشیان بە موسڵمان نەدەزانی كە پەیڕەوییان لە ڕێچكە و مەزهەبی ئەوان نەدەكرد و تەنانەت ئەگەر لێبووردەش بوونایە لە ئاستیاندا، ئەوا هەر بە ئیسلامێكی ڕاست و دروستیان دانەدەنان، كەواتە دەبێت ئەوە لەبەر چاو بگرین كە ئەو دیدگا بەرتەسكە پیادە كرا بۆ جیاكردنەوەی موسڵمان لە كەسێكی دیكەی ناموسڵمان. لەم نێوەندەدا سەرجەم پراكتیزە و پەیڕەوانی دیكەی ئیسلام لە سۆفیگەری، یان شیعەگەری و ئیسماعیلی و دروزەكان، سەرجەم مۆر و ماكی ناموسڵمانبوونیان لێ نرا. ئەگەر ڕەهەندێكی دیكە بۆ ئەم پرسە زیاد بكەین، ئەوان دەبێت ئەوەش بڵێین كە شیعە و سوننە ڕۆژگار و مێژوویەكی دوور و درێژ لە نێوانیاندا هەیە و كێشە و ناكۆكییەكانیشان ڕیشەیەكی مێژوویی هەیە. شیعەكان حوكمڕانیی خەلیفەكانیان ڕەت كردەوە و ئەوان پێیان وابوو دەبێت ئیمام عەلی خەلیفە بووایە لە سەرەتادا، هەروەها شیعەكان یاسایەكی جیاوازیان هەیە كە پەیڕەوی لێ دەكەن كە هیچ كاتێك سوننەكان قبووڵیان نەكردووە. بەڵام كێشەكە لەگەڵ ئوسوڵگەرای ئیسلامیدا ئەوەیە كە ئەم قبووڵنەكردنە بەرگ و فۆرمێكی توندوتیژانەی بەخۆوە بینی، ئێمە بەرجەستەبوونی ئەم حاڵەتەمان لە پاكستان و هەروەها لە ئەفغانستان بینی- بە تایبەتی سەرهەڵدانی بزووتنەوەی تاڵیبان لەو وڵاتەدا- كە ئەمەیان هیچ پەیوەندییەكی نەبوو بە هەڵكشانی دەستڕۆیشتوویی شیعەوە، بەڵام ئەوە بوو لەگەڵ گرتنەدەستی دەسەڵات لەلایەن تاڵیبانەوە لە ساڵی 1994 دەستیان كرد بە كوشتنی شیعەكانی ئەفغانستان، چونكە پێیان وابوو ئەوان لە ئایین لایان داوە، واتە ڕافزییەكانن. لێرەدا مەبەستم ئەوەیە ئەگەر لە ڕوانگە مێژووییەكەوە لە مەسەلەكە بڕوانین، ئەوا تاوەكو ڕەوتە سوننییەكان بە ئاراستەیەكی توندا كاریان كردبێت ئەوا زیاتر جیهانیان دابەش كردووە بەسەر ڕەش و سپیدا و بە چەشنێك تاوەكو زیاتر نالێبووردە بووبن، ئەوا پتر پەنایان بۆ گرتنەبەری توندوتیژی بردووە. كەواتە ئەم كێشانە تەنیا كێشەی سەدەی بیست و بیست و یەك نین، بەڵكو ڕیشە و ڕەهەندێكی قووڵتریان هەیە. 

* ئەی چۆن لەم پرسە دەڕوانیت لە عێراقدا، بە تایبەتی لە دوای ساڵی 2003وە؟

- ئەمە ڕاستە كە دەبێت ئەم كێشەیە پەیوەست بكەینەوە بە ئاڵوگۆڕی دەسەڵاتەوە لە سوننەكانەوە بۆ شیعەكان لە عێراقدا، كە پێشتر عێراق لەلایەن كەمینەیەكی سوننەوە حوكمڕانی دەكرا-چونكە كوردی ئەم وڵاتە خۆیان بە بەشێك لەم حوكمڕانییە نەدەزانی، واتە جیاوازییەك هەبوو لە نێوان عەرەبی سوننە و كوردی سوننە لە عێراقدا، بەڵام واقیعەكە ئەوە بوو كە كەمینەی سوننەكان- لە دەرەوەی ناوچەكانی كوردستان- حوكمڕانییان بە سەر زۆرینەی شیعەكانەوە دەكرد. بەڵام كاتێك دەستتێوەردانی ئەمریكا لە عێراقدا بووە هۆی ئەوەی دەسەڵات بگوازرێتەوە لە سوننەوە بۆ شیعە، ئەوا ئەم پرسە دووبارە تێكەڵی چۆنیەتی تێڕوانینی سوننەكان بووە لە ئاست شیعەدا، ئەو كەسەشی كە ئەم تێڕوانینەی پتر پەرە پێ دا و توندتر بەرجەستەی كرد، بریتی بو لە ئەبو مەسعەب زەرقاوی، ئەوە بوو ڕەهەند و ڕایەڵەیەكی تایفەگەری دا بەو یاخیبوونەی لە عێراقدا لە دژی سوپای ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دروست ببوو و ئەو ئامانجی هەڵگیرسانی شەڕی ناوخۆیی بوو لە عێراقدا و لە بنەڕەتدا تێڕوانینی ئەو ئەوە بوو كە شیعەكان موسڵمان نین، بەڵكو ڕافیزەن و نابێت جڵەوی دەسەڵات لە عێراقدا لە دەستی ئەواندا بێت، ئەمەش لە بیركردنەوەی ئەودا نەك هەر شەرعییەتی بە یاخیبوون لە دژی ئەو سیستمە سیاسییە نوێیە دەدا كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هێنابوویە ئاراوە لە عێراقدا، بەڵكو لە دژی شیعەش بووە.

* ئێوە ئاماژەتان بە ڕۆڵی ویلایەتە یەكگرتووەكان كرد لە گواستنەوەی دەسەڵات لە سوننەوە بۆ شیعە لە عێراقدا، ئایا بە شێوەیەكی گشتی چۆن لە ڕۆڵی ئەمریكا دەڕوانن لەم ناوچەیەدا و بە تێڕوانینی ئێوە چۆن دەكرێت ئەمریكا ڕێچكەیەكی بنیاتنەر بگرێتەبەر بۆ ئەوەی هاوكاری وڵاتانی ئەم ناوچەیە بێت، تاوەكو باشتر مامەڵە لەگەڵ كێشەكانیاندا بكەن لە بری ئەوەی ببێتە هۆكاری ئاڵۆزتركردنی كێشەكان؟

- ئەگەر لە ڕوانگە مێژووییەكەوە لەم پرسە بڕوانین، ئەوا بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا لەم ناوچەیەدا لە چەند مەسەلەیەكدا چڕ ببوونەوە، پێشتر بەرەنگاربوونەوەی یەكێتی سۆڤیەت بوو، لەگەڵ پرسی پاراستنی ئاسایشی ئیسرائیل و زامنكردنی هەناردەكردنی نەوت لەم ناوچەیەوە. ئەم دوو پرسەی دواییان وەك خۆیان گرنگی و بایەخیان ماوە لای ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، بەڵام پرسی بەرەنگاربوونەوەی یەكێتی سۆڤیەت جێی چۆڵ كرد بۆ پرسی بەرپەرچدانەوەی تیرۆریزم، بە تایبەتی لە دوای ساڵی 2001ـەوە و دوای ڕووداوەكانی 11ی سێپتەمبەر لە ئەمریكا كە بەرپەرچدانەوە و شەڕی دژ بە تیرۆر بووە ئەجێندای سەرەكیی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا. بەڵام ئەگەر باس لە ئێستا بكەین، ئەوا ئەوەی بەدی دەكرێت ئەوەیە كە سیاسەتی ئەمریكا لە گەڵاڵەبوون و داڕشتنەوەدایە، لە ئێستادا بە چەشنی پێشوو تەركیز لەسەر پرسی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر نییە. ئێستا ئەمریكا نیگەرانیی زیاتری هەیە لە ئاست هەڵكشانی هێز و دەستڕۆیشتوویی چین لە جیهاندا. كەواتە ئێستا ئەمریكا ڕاستە پیێ وا نییە كە دەبێت ناوچەكە جێ بهێڵێت، بەڵكو لەو باوەڕەدایە كە باجێكی زۆری داوە لەم ناوچەیەدا و ناكرێت درێژە بەم چەشنە تێوەگلانە بدات، بەتایبەتی چووە شەڕەوە لە ئەفغانستان و دواتر لە عێراق و چەندین تریلیۆن دۆلاری لە ناوچەكەدا خەرج كرد و پێی وایە تەركیزێكی زیاد لە پێویست لەسەر ئەم ناوچەیە كراوە كە پێویست بوو ئەم تەركیزە لەسەر ئاسیا بێت. كەواتە ئەگەر وەڵامەكە پوخت بكەینەوە، ئەوا ئەمریكا دەیەوێت كەمتر دەستتێوەردان و تێوەگلانی هەبێت لەم ناوچەیەدا، بەڵام لە هەمان كاتدا هاوكار بێت بۆ وڵاتانی ناوچەكە بۆ ئەوەی سەقامگیری بەدی بهێنن و حوكمڕانییەكی باش بكەن. واتە ناكرێت دۆخێك بخوڵقێنێت كە ئێران و وڵاتانی ناوچەكە دوچاری شەڕكردن بن لەگەڵ یەكتر و هەلومەرجی عێراق و سووریا ناسەقامگیر بكەیت و دواتر بڵێیت من دەمەوێت لەم ناوچەیە بكشێمەوە، كە ئەمە كێشەی ئیدارەی ترەمپ بوو، چونكە ئەم ئیدارەیە بانگەشەی ئەوەی دەكرد كە دەبێت لە عێراق و ئەفغانستان و سووریا بكشێتەوە، بەڵام لە هەمان كاتدا هەڵمەتی ئەوپەڕی گوشاری لە دژی ئێران پیادە دەكرد و پەنای بۆ كوشتنی قاسم سلێمانی و ئەبوو مەهدی موهەندیس برد و بەم شێوەیە ناسەقامگیری زیاتری لە ناوچەكەدا دروست كرد. كەواتە سیاسەتی واقیعبینانە و بەرپرسیارانە بۆ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ئەوەیە كە هاوكار بێت بۆ وڵاتانی ئەم ناوچەیە بۆ ئەوەی كاروباری خۆیان بەڕێوە ببەن و فاكتەرێك بێت بۆ خاوكردنەوەی بارگرژییەكان، بۆ نموونە ئەمریكا كارێكی باشی كرد كە پشتیوانی لە سەرۆك وەزیرانی عێراق كرد بۆ ئەوەی ئێران و سعودیە لێك نزیك بكاتەوە، هەروەها ئەمریكا كارێكی باشی كرد كە هەوڵەكانی خستەگەڕ بە ئاراستەی ئاشتبوونەوەی سعودیە و ئیمارات و قەتەر، هەروەها كاتێك هانی دەستپێكردنەوەی گفتوگۆكانی دا بۆ چارەسەركردنی پڕۆگرامی ئەتۆمیی ئێران، هەر چەندە دەبێت ئەوە بزانین كە گەیشتن بە ڕێككەوتنیش لەم ڕووەوە بە مانای ئەوە نییە هەموو كێشەكان چارەسەر دەبن و ئێران و ئەمریكا دەبنە دۆستی یەكتر، یان ئێران دەبێتە وڵاتێكی جیاواز. بەڵام ئەم ڕێككەوتنە پرسی پڕۆگرامەكە چارەسەر دەكات و زامنی ئەوە دەكات ئێران نابێتە خاوەنی چەكی ناوكی و ئەگەری ڕووبەڕووبوونەوەی سەربازی لە نێوان ئەمریكا و ئێران، یان ئیسرائیل و ئێران كەمتر دەكاتەوە و دەكرێت دەروازەیەكیش بكاتەوە بۆ دەستپێكردنی گفتوگۆ لە بارەی سەقامگیریی عێراق و سووریا و كەنداوی فارس. دواتر دەبێت ئەو ڕاستییەمان لەبەر چاو بێت كە بەدیهێنانی سەقامگیری لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لە ماوەیەكی كورتدا ڕوونادات، ئێمە ئەم وانەیە لە عێراقەوە فێربووین كە ئەمریكا لە ماوەی دوو هەفتەدا حكومەتی ئەو وڵاتەی ڕووخاند و سوپای ئەو وڵاتەی لە ناوبرد، بەڵام بۆی دەركەوت كە بنیاتنانەوەی وڵات كاتێكی زیاتری دەوێت و ئەوە پتر لە دوو دەیەیە تێپەڕیوە و هێشتا سەركەوتوو نەبووە لەم ڕووەوە. بۆ نموونە ئەوەی ئێوە ئاماژەی پێ دەكەن لە پرسی هەڵبژاردنەكانی لوبناندا، ئەوا دەبێت ئێمە لە ڕوانگەیەكی دیكەوە لەم مەسەلەیە بڕوانین، ئەویش نەبوونی متمانەیە لە نێوان دوو هێزی گەورەی وەك سعودیە و ئێران لەم ناوچەیەدا، كە دەبێت كار بە ئاراستەی دروستكردن و بنیاتنانی ئەم متمانەیە بكرێت، لەم ڕوانگەیەوە پێم وایە دەبێت ئەمریكا سەرەتا كار لەسەر گەڕانەوە بۆ ڕێككەوتنە ئەتۆمییەكە بكات و دواتر كار لەسەر ئەوە بكات كە چۆن ئێران و سعودیە دەتوانن هاوكار بن بۆ كۆتاییهێنان بە شەڕی یەمەن و گەڕاندنەوەی سەقامگیری بۆ عێراق و سووریا و لوبنان.