سەرەتا پێویستە دەستخۆشی لە وەزارەتی پەروەردە و ئەو بەڕێزانەی بكرێت كە بوێرانە ئەركی گۆڕین و نۆژەنكردنەوەی پڕۆگرامەكانی خوێندنیان ئەنجام دا، پێویستە بەردەوام بن، هەوڵی زیاتر بدرێت پڕۆگرامەكان كاراتر دەربڕی “تەعبیر” لە ژینگە و ژیانی فێرخواز بكات. پرۆسەی پەروەردەی دروست و كارا پرۆسەیەكی بەردەوامە، زیندووە، لكاوە بە ژینگە و ژیانی فێرخوازەوە (وڵات)، بۆیە، هەمیشە لە گۆڕاندایە و پڕۆگرامەكان بە بەردەوام نوێژن دەكرێنەوە، ئەمەش، پێویستی بە ڕابەری نووسینی پەرتووك \پڕۆگرامەكان هەیە، كە لە سیاسەتی پەروەردەیی وڵاتەوە سەرچاوە دەگرێت.

پێوەرەكان بە ئەو ئاراستەیە داڕێژدراون پرۆسەی پەروەردە\پڕۆگرامەكان بلكێت بە ژینگە و ژیانی فێرخواز و وڵاتەوە. هەڵبەتە ئەمە هەنگاوی یەكەمە و هیوادارم لایەنی پەیوەندیدار، پسپۆڕان و مامۆستایان دەوڵەمەندی بكەن.

 بەشی یەك

١- پێشینە

ئاستی لاوازی و نادروستیی پەروەردە لە زۆربەی وڵاتانی كێشەدار بە تایبەتی لە ئاسیا و ئەفریقادا بووەتە دیاردەیەكی بەربڵاو، بووەتە كێشەیەكی جیهانی و جێی سەرنج و گرنگی پێدانی ڕێكخراوە جیهانییەكان، وەك: یونیسكۆ، مەكۆی پەروەردەی جیهانی(World Educational Forum) و...هتد. یەكێك لەو كێشانە، لاوازیی پڕۆگرامەكانی/پەرتووكی خوێندنە لە ڕووی چەندایەتی و چۆنایەتییەوە، نە لكاندنی بە ژینگەی فێرخواز و وڵاتەوە (كۆپیكردنی سیستەمێكی دی)، پەروەردەی هەرێمی كوردستان بێ بەش نییە لەو دیاردەیە.

لێرەدا هەوڵ دەدەم بە ناساندن و دامەزراندنی هەندێك لەو پێوەرانەی كە پێویستن بۆ نووسین و پەرەپێدان و نۆژەنكردنەوەی پڕۆگرامەكان/پەرتووك، هەروەها سوود وەردەگرم لەو پێوەرانەی كە جێگیر بوون و بەكاردێن بۆ پەرەپێدان و نووسینی پڕۆگرامەكانی پەروەردە لە زۆربەی وڵاتانی جیهاندا، وەك: مافەكانی تاك، جێندەر (توخمی نێر و مێ)، یەكێتی و وڵات، هۆشیاریی كۆمەڵایەتی و جیهانی، ژینگە و.. هتد.

٢- ئامانجەكان

 ناساندنی هەندێك لەو پێوەرانەی كە پێویستن بۆ نووسینی پڕۆگرامەكان/پەرتووك، بە ئەو ئامانجەی ببێت بە یەكێك لەو سەرچاوانە بۆ هەڵسەنگاندن و دەوڵەمەندكردنی نووسین و پەرەپێدانی پڕۆگرامەكان، هەروەها ببێت بە سەكۆیەك بۆ لێكۆڵینەوە و تێزی پەروەردەیی.

٣-بنەمای دانانی پێوەرەكان

دەبێت زۆر بە وردی كار لەسەر دانان و دەستنیشانكردنی پێوەرەكان بكرێت. چونكە بەو ئامانجە دەنووسرێن كە ببنە یەكێك لە سەرچاوەكان بۆ نووسین، پەرەپێدان و نۆژەنكردنەوەی پڕۆگرامەكان. بە لای كەمەوە ئەم خاڵانە ڕەچاو بكرێن: ١- دەبێت لە گەڵ كەلتوور، داب و نەریتی كۆمەڵایەتیدا بگونجێت.٢- بەرەنگاریی لایەنە نەرێنییەكانی كەلتوور بێت. ٣- دەبێت پڕۆگرامەكانی پەروەردە خۆجێیی بن، بە تایبەتی لە قۆناغی سەرەتاییدا. ٤- لكاندنی پڕۆگرامەكان بە ژینگەی فێرخواز و وڵاتەوە، لە قۆناغی داهاتوودا هەنگاو بە هەنگاو تێكەڵ ببێت بە پەروەردەی جیهانی و لە هەمانكاتدا خۆجێیەتی لەدەست نەدات. ٥- پڕۆگرامەكان لە سەر بنەماكانی دەستووری وڵات دابڕێژدرێن. ٦- مافی مرۆڤ، ڕێنمایی و ڕێساكانی یونیسكۆ و مەكۆی پەروەردەی جیهانی (World Educational Forum) ببن بە یەكێك لە سەرچاوەكان.

٤-پێوەرەكان و بەشەكانی پەرتووك

نووسین هەر پەرتووكێكی خوێندن دەكرێت بە سێ بابەتەوە، بابەتەكان تێكئاڵاون. پەیوەندی هەر بەبابەتە و پێوەرەكان لە خوارەوە هاتووە:

ا- ناوەڕۆك (سەردێڕی ماددەكە). پسپۆڕانی ماددەی خوێندن بڕیاردەدەن لەسەر دەستنیشانكردن و هەڵبژاردنی ناوەڕۆكی بابەتی خوێندن، بۆ نموونە بیركاریی قۆناغی سەرەتایی ئەمانە لە خۆ دەگرێت: ژمارە، پێوانە، ئەندازە، كۆكردنەوە، لێدەركردەن، لێكدان، دابەشكردن، ڕێژە، چێوە، ڕووبەر، گۆشە، تیرە و...هتد. پسپۆڕانی خوێندنی بیركاری ناوەڕۆكی بابەتەكە دەستنیشان دەكەن و لە چ قۆناغێكدا چی بخوێندرێت، پێوەرەكانی بۆ ئەم مەبەستە نەنووسراون.

ب- نووسینی دەق بە پێی تیۆرەكانی فێربوون. دەبێت پڕۆگرام/ پەرتووك بە شێوەیەكی زانستی داڕێژدرابێت بەپێی تیۆرەكانی فێربوون، یارمەتیی ماموستا بدات بۆ گەیاندنی ناوەڕۆك بە شێوەیەكی كارا، پێوەرەكان پشتگیری دەكات لە بیرۆكەی لكاندنی نووسینی پەرتووك بە تیۆرەكانی فێربوونەوە.

ج- هەڵبژاردنی بابەت بۆ گەیاندنی ناوەڕۆك. دەبێت پرۆسەی پەروەردە خۆجێیی بێت، بە تایبەتی پڕۆگرامەكانی خوێندن/ پەرتووك ڕاستەوخۆ لكابێت بە ژینگە و ژیانی فێرخواز و وڵاتەوە، هەر ئەم فاكتەرەیە تایبەتمەندی بە پەروەردەی وڵات دەدات، هەروەها كاریگەری لە سەر فێرخواز و لكاندنی بە كۆمەڵگە و وڵاتەوە دادەنێت، پێناسەی نیشتمانبەندی پتەوتر دەكات و بە گشتی پرۆسەی خوێندن كاراتر و ئاسانتر دەكات. پێوەرەكان، بەگشتی بۆ ئەم بەشەی پڕۆگرامەكان/پەرتووك داڕێژراون.

 بەشی دوو

لە تەك گەیاندنی/فێركردنی ناوەڕۆكی ماددەكانی خوێندندا، پێویستە پرۆسەی پەروەردە دوو ئامانج بپێكێت: ١- پێكانی ئامانجەكانی نیشتمانی. ٢- پێكانی ئامانجەكانی تاك. پێوەرەكان (پێوەری١ تا پێوەی١٠) بەو ئاراستەیە نووسراون ئەو دوو ئامانجە بپێكن، هەروەها لە بەر گرنگییان، پێوەری ١١ و پێوەری١٢ تایبەت بۆ ئەو دوو ئامانجە نووسراون، بۆیە هەندێ بیرۆكە دووبارە بوونەتەوە.

 پێوەری١: لكاندنی پڕۆگرامەكان/پەرتووك بە ژینگەی فێرخوازەوە

دەبێت پڕۆگرامەكان/پەرتووك ڕاستەوخۆ دەربڕی ژیان و ژینگەی فێرخواز بن، بەتایبەتی لە قۆناغی سەرەتاییدا، ئەو شتانە لە خۆ بگرێت كە فێرخواز پێیان ئاشنایە، وەكو خێزان، گەڕەك، قوتابخانە و...هتد. هەنگاو بە هەنگاو ئەو شتانە بخرێنە نێو پڕۆگرامەكان كە فێرخواز پێیان ئاشنا نییە و لە سنووری جوگرافیای فێرخوازدا نین، وەكو نیشتمان و جیهان و...هتد. بۆیە دەبێت ماددەكانی پڕۆگرامەكان/پەرتووك لە ئاشناوە بەرەو نائاشنا دابڕێژدرێن.

تێبینی: گەورەترین كێشەی پەروەردەی وڵاتانی كۆڵۆنیاڵی پێشوو لە ئەفریقیا و ئاسیادا، ئەوەیە كە پرۆسەی پەروەردە لە كۆمەڵگە دابڕاوە، ئەمەش كاریگەریی نەرێنی دەبێت لەسەر پرۆسەی فێربوون و فێركردن، دروستبوونی پێناسەی نیشتمانی/ نیشتمانبەندی و پەرەپێدانی كەسایەتیی فێرخواز.

 پێوەری٢: پەرەپێدان و ڕێزگرتنی كەلتوور

كەلتوور گشت بەهاكانی كۆمەڵگە لە خۆ دەگرێت، جۆرەكانی پەیوەندیی تاكەكان و خێزان لە نێو كۆمەڵگە دیاری دەكات، تێهەڵكێشراوە/بەرجەستە(تەجسید) كراوە لە نێو گشت دەزگاكانی دەوڵەتدا. ڕوون و ئاشكرایە كەلتوور گرنگی و مەزنیی خۆی هەیە، دەبێت ئەم لایەنە فرە بە هەند وەر بگیرێت و لە كاتی ئامادەكاریی بۆ داڕشتن و نووسینی پڕۆگرامەكان/پەرتووك، ئەم خاڵانە ڕەچاو بكرێن:

1. سەرجەم لایەنەكانی كەلتوور، وەكو: زمان و ئەدەب، مێژوو، مۆسیقا، جلوبەرگ، خواردن و.. هتد، گرنگییان پێ بدرێت و بخرێنە نیۆ پڕۆگرامەكانی خوێندنەوە. ٢- بۆنە كەلتوورییەكان گرنگییان پێ بدرێت. ٣- ئەرك و كاری پەروەردەیە فێرخواز ئامادە بكات بۆ بەرەنگاریی ئەو جۆرە نەریتە نەخوازراوانەی كە لە دێرەوە لە ناو كۆمەڵگەدا سەرچاوەیان گرتووە.

تێبینی: پەروەردەی عێراق لەسەر فەلسەفەی پەروەردەی یەكێتیی عەرەبی دامەزراوە، گرنگی بە زمان و ئەدب و مێژووی عەرەب دەدات، كەلتووری عەرەبی عێراقی و كەلتووری نەتەوە و پێكهاتەكانی دی پەراوێز دەخات، ئەمەش كاریگەریی لەسەر پەروەردەی كوردستان داناوە.

 پێوەری٣: پەرەپێدان و ڕێزگرتن لە فرەكەلتووری و هەمەجۆری (Diversity) نیشتمان

كار و ئەركی پەروەردەیە كەلتوورە جیاوازەكان بە یەكەوە گرێ بدات و، قەبووڵكردن و ڕێزگرتنی فرەكەلتووری و هەمەجۆری لە ناخی فێركاردا بچێنێت، ئەمەش دەبێتە هۆی هێمنی و پێكەوە ژیان. پێویستە نووسەران زانیاریی تەوایان لەسەر فرەكەلتووری و هەمەجۆری وڵات هەبێت و بخرێنە نێو پڕۆگرامەكان/پەرتووك و لە سەرجەم قوتابخانە/خوێندنگەكانی وڵاتدا بخوێندرێن. قوتابخانە بووە بە گرنگترین دەزگا بۆ تێكەڵبوون، پڕۆگرامەكان/پەرتووك بە هێزترین و كاریگەرترین ئامرازن بۆ تێكەڵبوونی كەلتوورەكان، گۆڕینی نەرێنییەكانی كەلتوور، فێربوون لە كەلتوورەكانی دیكەوە (acculturation). لە كاتی ئامادەكاری بۆ داڕشتن و نووسینی پڕۆگرامەكان/پەرتووك، پێویستە ئەم خاڵانە ڕەچاو بكرێن:

1. دیمۆگرافیی پێكهاتەكانی وڵات بخوێندرێن.

2. كەلتووری پێكهاتەكان، مێژوو، مۆسیقا، جلوبەرگ، خواردن و.. هتد، گرنگییان پێ بدرێت و بخرێنە نیۆ پڕۆگرامەكانی خوێندنەوە.

3. بەرەنگاربوونەوەی نەژادپەرستی، دەمارگێری بەرانبەر كەلتووری ئەوی دی لە جلوبەرگ، خواردن، دین و...هتد.

تێبینی: پەروەردەی عێراق و كوردستان پەیڕەوی مافی پێكهاتەكان دەكەن، پێكهاتەكان بە زمانی دایك دەخوێنن، قوتابخانە/خوێندنگەی تایبەتیی خۆیان هەیە. بەڵام فرەكەلتووری و هەمەجۆری هەتا ئێستا نەخراوەتە پڕۆگرامەكانی سەرجەم قوتابخانە/خوێندنگەكانی وڵاتەوە.

 پێوەری٤: جێندەر، یەكسانیی توخمی نێرینە ومێینە

پرۆسەی پەروەردە، فێركردن و فێربوون دەبێت پاڵنەربێت بۆ یەكسانیی ڕۆڵی توخمی مێینە و نێرینە لە نێو گشت پڕۆگرامەكانی خوێندندا، كاریگەریی ئەرێنی لە سەر پرۆسەی خوێندن دەبێت، توانا و بەهرەكانی كچان و كوڕانی فێرخواز كاراتر و باشتر گەشە دەكەن. دەبێت نووسەران تەحەددای/بەرەنگاریی لایەنە نەرێنییەكان بكەن كە لە دێرەوە لە كۆمەڵدا سەرچاوەیان گرتووە و بوونەتە باو، ئەمە، بووەتە هۆی دروستبوونی نایەكسانی لە نێوان كچ و كوڕدا، كچ لە منداڵییەوە سەركۆنە كراوە و پەراوێز خراوە. دەبێت ڕۆڵی نێرینە و مێینە بە یەكسانی دابڕێژرێت و لە سەرجەم پڕۆگرامەكاندا جەختی لەسەر بكرێتەوە، بۆ نموونە: لە پیشەكاندا، كارامە و ناكارامە، لە ماڵەوە و دەرەوەدا، هەروەها لە گشت بەشەكان و لایەنەكانی دیكەی ناو پەرتووكدا، وەكو: وێنەكان، دەق/تێكست، ڕاهێنان و چالاكییەكان و.. هتد بگرێتەوە.

تێبینی: لایەنە نەرێنییەكانی كەلتوور كشاون بۆ نێو پڕۆگرامەكان/پەرتووك، ڕۆڵی ڕابەرایەتی و سەرەكی بە توخمی نێرێنە دراوە و لاوەكیش بە توخمی مێینە، زۆربەی دەق، وێنە و ڕاهێنانەكان دەربارەی توخمی نێرێنەن.

 پێوەری٥: پەروەردە، هۆشمەندیی و كێشە كۆمەڵایەتییەكان

هیچ كۆمەڵگەیەك بێ كێشە نییە، پەروەردەی دروست و كارا، فێرخواز ئامادە دەكات بۆ ژیان و پێویستیی ئەو كۆمەڵگەیەی كە تیایدا دەژی. لە ڕێگای سیستەمی پەروەردەوە دەتوانرێت هۆشمەندی و هۆشیاریی كۆمەڵایەتی پەرەیان پێ بدرێت بە ئەو ئامانجەی كەسایەتییەك بەرهەم بێنێت كە لە ئاستی بەرپرسیارێتیی كۆمەڵایەتیدا بێت، توانای هەبێت بەرەنگاریی لایەنە نەرێنییەكانی كۆمەڵگە ببێتەوە و ببێت بە بەشێك بۆ چارەسەری كێشەكان. پڕۆگرامەكان دەبێت تیشك بخاتە سەر بەهاكان بۆ پەرەپێدانیان و گرنگیی بدات بە كێشە كۆمەڵایەتییەكان. هەندێك لە كێشەكانی كۆمەڵگە یاسایان بۆ دانراوە، بەڵام یاسا بە بێ هۆشمەندیی كۆمەڵایەتی ئەستەمە پەیڕەو بكرێت. ئەو كێشانەی لە نێو كۆمەڵگەدا هەن، پێویستە بخرێنە نێو پڕۆگرامەكانی خوێندنەوە، چەند نموونەیەك: توندوتیژی و كوشتنی ئافرەت، بەكارهێنانی چەك و تاوانەكانی كوشتن، ڕۆڵی نەرێنیی میدیا و سۆشیاڵ میدیا، ماددەی هۆشبەر هەنووكە لە كوردستاندا لە تەشەنەكردندایە، كێشەكانی هاتوچۆ كە ساڵانە قوربانیی زۆریان لێ دەكەوێتەوە، تەندروستیی خۆراك، جگەرە، دەرمان، نەشتەرگەریی جوانكاری و...هتد، كێشەكانی دەنگ و ڕێزنەگرتن لە دراوسێ، دەستنەگرتن بە ئاو و كارەباوە، ڕێزنەگرتن لە كەلوپەلی دەوڵەت و سامانی نیشتمانی و خەڵك، پەناهەندەیی و ئاوارەبوون، پیسكردنی ژینگە، كێشەكانی فێرخواز وەك خۆكوشتن و وازهێنان لە خوێندن و...هتد، ڕێكنەخستنی كات و درەنگ خەوتن، هونەری ئاخافتن، بەكارهێنانی بێسەروبەری ئامێرە ئەلیكترۆنییەكان (لەلایەن گەورە و گچكەوە).

تێبینی: پەروەردەی عێراق لە سەر فەلسەفەی پەروەردەی یەكێتیی عەرەبی دامەزراوە، كۆمەڵگەی عەرەبی و عێراقی وەكو كۆمەڵگەیەكی ئایدڵ بە بێ كێشە و خەوش وێنا دەكات، ئەمەش كاریگەری لەسەر پەروەردەی كوردستان داناوە.

 پێوەری٦: گرنگیدان بە ئابووری

ئابووری دەبێت لە سەرجەم پڕۆگرامەكاندا ئاماژەی پێ بكرێت، بڕبڕەی ژیانی تاك و كۆمەڵگەیە. پێویستە فێرخواز ئامادە بكرێ بۆ ژیان و كاركردن، فێرخواز لە منداڵییەوە فێر بكرێت، ڕێز لە كار/پیشەی كارامە و ناكارامە بگرێت، جگە لە ئەوەی بژێوی تاك و خێزان دابین دەكات، لە هەمان كاتدا پەرە دەدات بە ئابووریی وڵات. پاراستنی سامان و سەكتەر/كەرتەكانی دەوڵەت، موڵكی هەمووانە و بۆ هەمووانە، بە تایبەتی گرنگی بدرێت بە كەرتی پەروەردە و تەندروستی كە ڕاستەوخۆ لە خزمەتی گشت خەڵك/گەلدان، خەڵك گەورەترین سامانی وڵاتن، كادری كارامە و تەندروست و بە وزە پەرە بە ئابووری دەدات. هەروەها كەرتی تایبەت بە هەند وەربگیرێت، پێویستە پەروەردە زانیاریی تەواوی هەبێت لەسەر بازاڕی كەرتی تایبەت، بەو ئامانجەی فێرخواز ئامادە بكات و لە داهاتودا لەو كەرتە كار پەیدا بكات. پێویستە نووسەران زانیاریی تەواویان لە سەر سەكتەر/كەرتەكانی ئابووریی وڵات هەبێت و بخرێنە نێو پڕۆگرامەكانی خوێندن.

تێبینی: سیستەمی پەروەردەی عێراق و كوردستان پڕۆگرامەكانیان نەلكاون بە ئابووریی وڵاتەوە.

 پێوەری٧: دیزاینی پەرتووك بەپێی تیۆری فێربوون

دەبێت پەرتووكی خوێندن بە پێی تیۆری فێربوون دیزاین بكرێت، ئەمەش كاری پسپۆڕانە، بۆیە پێویستە هەماهەنگیی تەواو هەبێت لە نێوان نووسەران و هونەرمەندان/دیزاینەرانی پەرتووكدا. لە سیستەمی دوودەوامی، فێرخواز كاتێكی فرە زۆر لە دەرەوەی پۆلدا لەگەڵ پەرتووكدا دەباتەسەر، بۆیە دیزاینی پەرتووك كاریگەریی فرەزۆری لە سەر پرۆسەی تێگەیشتن و گواستنەوەی زانیاری دەبێت، هەروەها دیزاینی باش لە ئەركی مامۆستا كەم دەكاتەوە. پێویستە ئەم خاڵانە بۆ دیزاینی پەرتووك ڕەچاو بكرێن:

1. پەرتووك بە پێی تیۆری فێربوون دیزاین بكرێت.

2. فرە زانیاری و زانیاریی زیاتر لە خۆبگرێت لە ئەوەی لە سەردێڕی ماددەكە (syllabus) دەستنیشان كراوە، بۆ ئەوانەی كە دەیانەوێت زیاتر لە ماددەكەدا قووڵ ببنەوە.

3. فێرخواز كاتێكی فرە زۆر لەگەڵ پەرتووكدا بەسەردەبات، بۆیە پێویستە هەندێ لە بەشەكانی وەكو پەرتووكی خودفێركردن (Self Study) دیزاین بكرێن.

4. چالاكییەكان هەر تیۆری نەبن، چالاكیی كردەیی لە خۆ بگرن و پەیوەست بن بە كۆمەڵگەوە.

تێبینی: لە سەرەتای دامەزراندنی سیستەمی پەروەردەی عێراقەوە هەتا ئێستا گۆڕانێكی ئەوتۆ بە سەر دیزاینی پەرتووكدا نەهاتووە. وێنەیەك و دە‌قێك بە دوایدا نووسراوە، ئەمە ناجۆرە لە گەڵ تیۆری فێربووندا.

 پێوەری٨: ئایین و مێژوو

ئایین: پێویستە سوود لە ئەو پەیامە ڕۆحییانە وەربگیرێت: دەستپاكی و ڕەوشتپاكی، خوداپەرستیی، ڕۆحی لێبوردن و قەبووڵكردنی جیاوازییەكان و.. هتد، بە ئەو ئامانجەی فێرخواز ئامادە بكات بۆ بەرەنگاربوونەوەی بیری توندڕەوی و كاری تێرۆریستی. هەروەها هەر دوو تەریقەتی قادری و نەقشبەندی بە بەربڵاوی پەیڕەو كراوە و دەكرێت لە كوردستاندا، بووە بە بەشێك لە مێژوو و كەلتووری كوردی، پێویستە بخرێنە پڕۆگرامەكانی خوێندنەوە.

مێژوو: ئەوەی جێی سەرنجە ئەوەیە كە گرنگی دراوە بە مێژووی سیاسی و حوكمڕانی و، بەشەكانی دیكەی مێژوو پەراوێز خراون. پێویستە گشت بەش/لقەكانی مێژوو بخرێنە نێو پڕۆگرامەكانی خوێندن، لە سەرجەم ماددەكانی خوێندندا بە پێی پێویست ڕەنگ بدەنەوە، بۆ نموونە: مێژووی پەروەردەی كوردی، مێژووی جلوبەرگ، مێژووی چنین، مێژووی هەڵپەڕكێ و هونەری میللی، مێژووی شۆینەوارە دێرینەكان، مێژووی ژینگەی فێرخواز (گەڕەك، شار، دێ) و.. هتد.

تێبینی: پێوەرەكان بۆ پەرەپێدانی پڕۆگرامەكان/پەرتووك هەمەلایەنن، تایبەت نین بە ماددەیەكی خوێندنەوە، بەڵام ئایین و مێژوو دوو ماددەن كە لە سیستەمی پەروەردەی عەرەبیی عێراقدا، كراون بە ئامراز بۆ گەیاندنی بیرۆكەی یەكێتیی عەرەبی، بۆیە ئەم پێوەرە تەرخان كرا بۆ ئەو دوو ماددەیە. پەروەردەی عێراق لەسەر فەلسەفەی پەروەردەی یەكێتیی عەرەبی دامەزراوە، گرنگی بە مێژووی سیاسی و حوكمڕانی دەدات و بەشەكانی دیكەی مێژوو پەراوێز خراون، ئەمەش كاریگەریی لەسەر پەروەردەی كوردستان داناوە.

 پێوەری٩: پرسی جیهانی (مافی مرۆڤ، ژینگە، تەندروستی و.. هتد)

هۆشمەندیی نێونەتەوایەتیی/جیهانی دەربارەی هەندێ پرسی دیاریكراو كە زۆربەی وڵاتانی جیهان واژۆیان كردووە و پشتگیری لێ دەكەن، بخرێتە چوارچێوەی كاركردن، وەكو جاڕنامەی جیهانیی مافی مرۆڤ، پەروەردە بۆ هەمووان، پاراستنی ژینگە، تەندروستی و...هتد، پێویستە نووسەران ئاگادارییان لە سەر ئەم پرسانە هەبێت و بە پێی پێویست لە ناو پڕۆگرامەكاندا دابنرێن.

 پێوەری١٠: چاندنی كەلتووری سەختكۆشی١(بە دەستكارییەوە وەرگێڕدراوە)

 گرنگە كەلتووری سەختكۆشی لە ناخی فێرخوازدا بچێندرێت، ئەمەش بە ڕێكخستنی كارای كاتی ناوەوە و دەرەوەی پۆل دێتە دی، لە ڕێی داهێنان و چالاكیی سەرنجڕاكێشەر و دڵخوازەوە، بە كارەكیكردنی چالاكییەكان بەدی دێت. گوتنەوەی وانە تەنیا بە تیۆری، بێزاریی قوتابی لێ دەكەوێتەوە، چونكە حەز و ئارەزووی فێرخواز دەكوژێت. جگە لە پەیڕەوكردنی ڕێگاكانی وانەگوتنەوە، پێوستە لە پڕۆگرامەكان-پەرتووكدا،پێشنیاری كردەیی وانەگوتنەوە و پێداویستییەكانی تێدا بێت، یارمەتیدەر بێت بۆ پەیوەستكردنی بە بواری تیۆریی بە كارەكی. پێویستە بە بەردەوام یارمەتی و هانی فێرخواز بدرێت بۆ دۆزینەوەی خۆی. كاتی گوێگرتن لە مامۆستا دەبێت كورت بێت و یەكسەر چالاكیی بە دوادا بێت. منداڵ پێویستی بە یارمەتی و ڕێنمایی هەیە بۆ پڕكردنەوەی كاتی ئازاد/دەستبەتاڵ، ئەمە نابێت بەربەست بێت لەو كاتانەی كە خۆیان پاڵنەرن بۆ یاریكردن، بەڵكو دەبێت فێری پلانی ماوەدرێژ بكرێن، بۆ پەرەپێدانی ژیانیان و لە كات بە فیڕۆدان دووربخرێنەوە.

كاركردن لە دەرەوەی پۆل، وەكو ڕاهێنان و ئەركی ماڵەوە، دەخوازێت لە بازنەی تواناكانی منداڵدا بێت، ئەمە، دوو ئامانج دەپێكێت لە تەك چاودێریی ئەوەی، كە تا چەند وانەكە بە باشی گوتراوەتەوە، كە چاوەڕێی تێگەبشتنی ماددەكە و كارتێكردنی ناوەكییشی لێ دەكرێت (Internalizes). منداڵان فێر بكرێن كار و ئەركەكانیان جێبەجێ بكەن بە بێ پێویستبوونی ڕاوەستانی سەرپەرشتیار بە سەریانەوە. ئەمش كارامەیی درێژەدانە بە ژیان و پێوستییەكە، بۆ هەموو فێرخوازان و، گرنگە بە بەردەوام پەیوەست بن بە تەواوكردنی ئەركەكانیانەوە.

 پێوەری١١: پێكانی ئامانجە نیشتمانی/نەتەوەییەكان٢ (بە دەستكارییەوە وەرگێڕدراوە.)

ئەمانە بەشێكن لەو ئامانجانەی كە لە زۆربەی شۆین (وڵاتان)دا،جێگیر كراون.

1. تواناكانی فێرخواز پەرە پێ بدات، بەردەوام هەوڵ بدات بۆ دەستكەوتنی زانیاری، شارەزایی، كارامەیی و هەڵوێست كە پێویستن بۆ تاك، تاكوو بەهرە و تواناكانی بخاتەگەڕ بۆ پاراستنی چۆنێتیی ژیان.

2. پشتگیریكردن و هاندانی هەڵوێستی ئەرێنی دەربارەی تەندروستی، نرخاندنی وەرزش بۆ ژیان و پاراستنی ژینگە.

3. پەرەپێدانی توانای لێپرسینەوە، تیاڕامان/بیری ڕەخنەیی، بڕیاردانی ژیرانە، بیركردنەوە لە میانەی لێپرسینەوە (التفكیر من خلال التحقیق) كە فێرخواز هەموو هەستەكانی بە كار بهێنێت.

4. دانانی بنكەیەكی پتەو بۆ گەشەپێدانی تەكنەلۆژی، پیشەسازی و بەشەكانی دی، لەوانە بنەماكانی دانان و بەڕێوەبردنی كار (بزنێس) بە بەرهەمهێنان.

5. یەكێتیی نەتەوایەتیی/ وڵات، فرەكەلتووری، فرەزمانی، فرەنەژادی و ڕەگەزی جیاواز لە خۆ بگرێت.

6. چاندنی بەهاكانی دیموكراسی، هاندانی یەكسانیی كۆمەڵایەتی، ئاكاری/ مۆڕاڵی بەرپرسیارێتی و پابەندبوون بە ئەركەكانەوە.

7. گرنگیدان بە تێگەیشتن و ڕێزنان لە كەلتوور و دینەكانی دی،

8. هاندان و بەرزڕاگرتنی هۆشمەندی دەربارەی تێگەیشتنی جیهانی، هەماهەنگی لە نێو وڵاتان و نەتەوەكاندا و ڕێزنان لە ئاشتی.

9. چاندنی ڕێز و خۆشەویستی و تێگەیشتن لە پیران و خاوەن پێداویستییە تایبەتەكان، بە تایبەتی ئەوانەی كە تواناكانیان سنووردارن.

10. خۆشەویستیی وڵات لە خۆبگرێت (نیشتمانپەروەری/ نیشتمانبەندی، ناشناڵیزم).

11. پەرەپێدانی كارامەیی پەیوەندی (communication skill) بە گشت شێوەكانی: ئاخافتن، نووسین، فەرمی و نافەرمی.

12. تێگەیشتنی نەتەوایەتی/نیشتمانی لە مێژوو، لە كەلتوری كۆمەڵایەتی و ئابووریی خۆماڵی.

13. پەرەپێدانی بیرۆكەی بڕوابەخۆبوون و چۆنێتیی ڕابەرایەتیكردن.

14. پەرەپێدانی توانای بەشداریكردن لە كەلتووری چالاكیی وەرزشی و هونەری و...هتد

15. پەرەپێدانی هەڵوێستی ئەرێنی و دڵشادكەرانە.

پێوەری١٢: پێكانی ئامانجەكانی تاك ٣(بە دەستكارییەوە وەرگێڕدراوە.)

1. پێشبینی دەكرێت پەروەردە دڵنیایی لە فێرخوازدا بچێنێت:

2. فراوانكردنی توانای داهێنان، نۆێكردنەوە و تیاڕامان/ بیری ڕەخنەیی (Critical Thinking)

3. كەلتووری سەختكۆشی (hardworking)، بەشداری لە چالاكییە بەرهەمدارەكاندا.

4. هەڵوێستی ئەرێنی دەربارەی شێواز/ستایل-ی تەندروستیی ژیان، وەكو خۆراك، پلانی خێزان، ژینگە، ئاو و ڕێنمایی تەندروستی.

5. پشتبەستن بە خود و بڕوا بە خود بۆ دەستكەوتنی زانیاری و ئامادەیی بۆ گۆڕانكاری.

6. هزری لێپرسینەوە/ لێكۆڵینەوە، هەوڵدان بۆ دەستكەوتنی زانیاری.

7. بەهاكانی ڕەوشت، ڕێزداری و ڕۆ‌حی لێبوردن.

8. هۆشمەندی و هۆشیاریی كۆمەڵایەتی، بەرپرسیاریەی دەرباری بەهاكانی خێزان و كەسانی دی.

9. بنەمایەكی پتەو بۆ بەشداریكردن لە كاروباری كۆمەڵایەتی و ئابووریی وڵاتدا.

 

 

سەرچاوەكان:

1. Gachukia، Eddah and Chung،Fay “ The textbook Writers Manual”،International Institute for Capacity Building in Africa، UNISCO، ( 2005 Economic Communication for Africa)

(١) هەمان سەرچاوەی پێشوو: ل١٢

(٢) هەمان سەرچاوەی پێشوو: ل٧

(٣) هەمان سەرچاوەی پێشوو: ل٨

 داگرتن: بۆ داگرتنی ئەم ڕاپۆرتە و سەرچاوە ئینگلیزییەكەش www.kcdev.org/submissios