«ئەو كۆمپانیا گەورانەی لە كەرتی وزەی سرووشتی (نەوت و گاز)ی هەرێمی كوردستان كاردەكەن، تەنیا یەك دوو هەفتە پێش ئێستا و لە میانەی كۆڕبەندی جیهانیی وزە لە دوبەی، بە پشتبەستن بە سیاسەت و ستراتیژیەتی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ پەرەپێدان لە كەرتی وزە زۆر ڕاشكاوانە دڵنیاییان بە جیهان دا، كە سەرچاوەی سرووشتی «نەوت و گاز»ی هەرێمی كوردستان ئەو توانایەی هەیە كە لە ماوەیەكی پێوانەییدا ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت لە 500 بەرمیل لە ڕۆژێكدا بەرز بكەنەوە بۆ یەك ملیۆن بەرمیل لە ڕۆژێكدا و ئەم زیادكردنەش بەردەوامی دەبێت هەتا دەگاتە 1.5 ملیۆن لە ڕۆژێكدا، سەبارەت بە پەرەپێدانی كەرتی گازی سرووشتییش بەڕێوەبەری جێبەجێكاری كۆمپانیای هیلالی ئیماراتی لەو كۆڕبەندە ڕایگەیاند: كۆمپانیاكەیان لەگەڵ كۆمپانیا هاوبەشەكانی دیكەیان توانایان هەیە «لە ماوەی دووساڵی داهاتوودا ئاستی بەرهەمهێنانی گازی سرووشتی لە 500 ملیۆن پێ سێجا بۆ یەك ملیار پێ سێجا لە ڕۆژێكدا بەرز بكەنەوە، ئەمەش تەواوی پێداویستییە لۆكاڵییەكانی هەرێمی كوردستان پڕدەكاتەوە و ئەم زیادكردنی بەرهەمەش بەردەوام دەبێت تا دەگاتە ئەوەی گازی هەرێمی كوردستان هەناردە بكرێت» و پێداویستیی عێراق و توركیا و بەشێكی ئەوروپاش پڕ دەكاتەوە.

ئەم گەشبینییەی كۆمپانیا گەورەكانی بواری وەبەرهێنان لە كەرتی نەوت و گازی هەرێمی كوردستان جەختكردنەوە بوو لەسەر ئەو سیاسەت و ستراتیژەی كەرتی نەوت و گازی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە مسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە وتارەكەیدا بە ئامادەبووانی «كۆڕبەندی جیهانیی وزە - دوبەی 2022» ڕاگەیاند، بەشداریی سەرۆك و بەڕێوەبەری جێبەجێكاری ئەو كۆمپانیا گەورانەشی كە لە كەرتی نەوت و گازی كوردستان وەبەرهێنان دەكەن، لەو كۆڕبەندە جیهانییەی وزە، ئامانج لێی ئەوە بوو كە لەسەر زاری ئەو كۆمپانییانەوە، كۆمپانیا گەورەكانی دیكەی جیهانش ڕاست و دروستیی سیاسەت و ستراتیژیەتی حكومەتی هەرێمی كوردستان ببینن و لەمەش زیاتر هەر لەسەر زاری ئەوانەوە لە بناخە شەرعی و دەستوورییەكەی «یاسای نەوت و گازی هەرێمی كوردستان» تێبگەن و بزانن ئەو تەشویشەی دادگای بەناو «فیدڕاڵیی عێراق» لەسەر ئەو یاسایە دروستی كردووە، بێجگە لە ئامانجێكی سیاسی بۆ دروستكردنی ئاستەنگ لە بەردەم هەناردەكردنی «نەوت و گازی هەرێمی كوردستان» و زیاتر قووڵكردنەوەی ئەو تەنگژەی لەسەر وزەی جیهانی دروست بووە، شتێكی دیكە نییە، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییش لەم كاتە هەستیارەی كە ئاسایشی وزەی جیهانی پێیدا تێدەپەڕێت، هەرگیز ئەوە قبووڵ ناكات بە هۆكاری سیاسی ئاستەنگ بۆ هەناردەكردنی وزە دروست بكرێت.

 

 سەنگافورا و هەرێمی كوردستان

دوو قەوارەن وەك سزادان دروست كران

كاتێك «لی كوان یو» (سەرۆكی پێشووی سەنگافورا) دەیگوت: «كتێبی چیرۆكی سەركەوتنی نیشتمان و بونیادنانەوەی نەتەوە لە هیچ كتێبخانەیەك بوونی نییە و دەبێت هەر نەتەوەیەك بە خۆی چیرۆكی سەركەوتنی نیشتمان و بونیادنانەوەی خۆی بنووسێتەوە»، مەبەستی ئەوە بوو پێمان بڵێت: دەوڵەت و دەوڵەتمەداری بە تەنیا پێناسەكەی «ماكس ڤیبەر» نییە، بەڵكو دەوڵەت كاتێك پێی دەگوترێت دەوڵەت كە دەوڵەتی هاوچەرخی نەتەوەیی بێت و لە ڕیزی جیهانی یەكەم ڕابوەستێت، نەك جیهانی سێیەم.

ڕووی لێكچووی دەوڵەتی سەنگافورا وەك هەرێمێكی سەر بە «مالیزیا» و هەرێمی كوردستان وەك قەوارەیەكی ئۆتۆنومی سەر بە دەوڵەتی «عێراق»، لەوەدا بەرجەستە دەبێت كە لە ساڵی 1965ی زایینی، خەڵكی سەنگافوار دەنگیان بۆ ئەوە نەدا ببنە «دەوڵەتێكی سەربەخۆ» و لە مالیزیا جیاببنەوە، بەڵكو دەنگیان بۆ ئەوە دا كە وەك هەرێمێك لە چوارچێوەی دەوڵەتی مالیزیا بمێننەوە، بەڵام دەوڵەتی ئیسلامیی مالیزیا وەك «لی كوان یو» لە یادداشتەكەی ئاماژەی پێ كردووە، تەفسیرێكی ئایینییان بۆ دەنگدانەكەی گەلی سەنگافورا كردووە و ڕایانگەیاندووە، لەبەر ئەوەی لە شەریعەتدا «ژن بۆی نییە بڕیاری جیابوونەوە بدات و مافی تەڵاق تەنیا بۆ پیاوە»، ئەوا لەم ڕوانگەیەوە دەبێت هەرێمی سەنگافورا تەڵاق بدرێت و لە مالیزیا جیا بكرێتەوە، هەرێمی كوردستانیش لە دوای ڕاپەرین و كۆڕەوی 1991 و دامەزراندنی ناوچەی ئارام بەپێی بڕیاری 688ی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی، داوای نەكرد ئەم ناوچە ئارامە ببێتە دەوڵەت و لە عێراق جیا بكرێتەوە، بە پێچەوانەوە شاندی بەرەی كوردستانی چوونە بەغدا بۆ ئەوەی ناوچەی كوردستان ناوچەیەكی ئۆتۆنومی بێت لە چوارچێوەی دەوڵەتی عێراقدا، بەڵام لەبەر بڕیاری ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی ناوچەكە ببووە ناوچەیەكی ئارام و سوپای عێراق نەیدەتوانی كوردستان داگیر بكاتەوە، بۆیە ڕژێمی سەدام حوسێن بڕیاری دا، دامودەزگا ئیدارییەكانی خۆی لە كوردستان بكێشێتەوە و لە خۆی جیای بكاتەوە. لەم سونگەیەوە، دروستبوونی قەوارەی هەرێمی كوردستان وەك دەوڵەتێكی دیفاكتۆ لە 1991-2003 و سەنگافورای دوای 1965، بە ژانی لەدایكبوونی سزای دەوڵەتانی سەردەست لەدایكبوون و، ئامانجی ئەم سزایەش ئەوە بووە ئەو كۆرپە تازەیە بمرێت، نەك گەورە بێت و ئەزموونێكی تازە پێشكەشی هونەری دەوڵەتداری لە جیهاندا بكات.

ئەگەر بە دوای خاڵی جیاوازی پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە لە سەنگافورای 1965 و هەرێمی كوردستانی دوای ئایاری 1992 بكەوین، ئەوە دەبێت ئاماژە بەوە بكەین لە سەنگافورای دوای 1965 جۆرێكی كەم لە ئاژاوەی سیاسی هەبوو، كە لەلایەن دەستی دەرەكییەوە هەوڵ دەدرا دروست بكرێت، بەڵام لە هەرێمی كوردستان دوو جۆر ئاژاوەی سیاسی هەبوو، یەكەمیان وەك سەنگافورا دەستی دەرەكی لە پشتەوە بوو، كە چاویان بەو ئەزموونە تازەیە هەڵنەدەهات، دووەمیشیان ئەو ئاژاوە سیاسییە بوو كە حزبە سیاسییەكان لە پێناوی دەسەڵاتدا بۆ ڕەوتی بەرەوپێشەوەچوونی ئەو ئەزموونە دروستیان كردبوو. خۆ ئەگەر ئەو جیاوازییە نەبوایە و ئەگەر ئاژاوەی سیاسیی ناوخۆیی حزبە سیاسییەكان نەبوایە، ئەوا ئەو سەركەوتنەی لی كوان یو لە ساڵی 1995 دوای 30 ساڵ ڕایگەیاند، لە ماوەیەكی زۆر كەمتر لە ئەزموونی هەرێمی كوردستاندا ڕادەگەیەندرا.

ئیرادەی سەرۆك مسعود بارزانی بۆ بونیادنانەوەی كوردستان و بەڕێوەبردنی ئەزموونی هەرێمی كوردستان، هەر لەگەڵ دەستپێكی ڕاپەڕین وەك ئامانجی بەرەی كوردستانی ڕاگەیەندرا كە بریتی بوو لە «ئەنجامدانی هەڵبژاردن و دامەزراندنی دەوڵەتی یاسا»، بۆ بەدیهێنانی ئەم ئامانجەش سەرۆك بارزانی لە ساڵی 1993 لە میانەی چاوپێكەوتنێكی لەگەڵ «هارڤارد پۆلتیكەڵ ڕیڤیو» ڕاشكاوانە ئاماژەی بەوە كردبوو «كوردستان وڵاتێكی دەوڵەمەندە و گەلەكەشی گەلێكی جوامێرە و، كێشەی سەرەكیمان ئەوەیە هاتووینەتە سەر وڵاتێكی كاول و جینۆسایدكراو، ئێمە تەنیا ئەوەندە لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی داوا دەكەین، هاوكاریمان بكەن تا تۆزێك هەڵدەستینەوە، ئەوكات دەتوانین ئەزموونێكی جوان پێشكەشی جیهان بكەین»، بەڵام مخابن ئەم ئومێدە گەورەیەی سەرۆك بازرانی بەهۆی شەڕی ناوخۆ لە پێناوی ڕێگرتن لە هەڵبژاردن بووە هۆكاری ئەوەی چەند ساڵێك دوا بكەوێت، لەمەش خراپتر ئامانجی بونیادنانەوەی نەتەوە لە هەرێمی كوردستان بووە بەشێك لە ئامانجی پاراستنی قەوارەی سیاسیی هەرێمی كوردستان و ڕێگرتن لە شكستپێهێنانی كە ئاواتی هەر كوردێكە لەم جیهانەدا و ئەم بارودۆخەی دەرهاویشتە خراپەكانی شەڕی ناوخۆ و دروستبوونی دووئیدارەیی لە هەرێمی كوردستاندا تا ساڵی 2005، توانرا تەنیا یەك كار بە سەركەوتوویی ئەنجام بدرێت، ئەویش پاریزگاریكردن بوو لە ئەزموونی هەرێمی كوردستان و قەوارە سیاسییە شەرعییەكەی.

لە دوای ساڵی 2005 و یەكگرتنەوەی هەردوو ئیدارەی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە چوارچێوەی كابینەی پێنجەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان و پەسەندكردنی دەستووری عێراق، زەمینیەك هاتە پێشەوە كە جۆرێك لە سەقامگیریی سیاسی بە دوای خۆیدا هێنا، لە ماوەی ئەم یەك دوو ساڵەی كە سەقامگیرییەكی ڕێژەیی سیاسی لە كوردستاندا بوونی هەبوو، بە سوودوەرگرتن لەو دەسەڵاتانەی كە دەستووری عێراق بە هەرێمی كوردستانی دابوو، توانرا لە پەرلەمانی كوردستان یاسای نەوت و گازی هەرێمی كوردستان پەسەند بكرێت، بە دەركردنی ئەم یاسایەش دەرگای وەبەرهێنەران بۆ كۆمپانیاكانی نەوتی جیهان بۆ پەرەپێدانی كەرتی «نەوت و گازی سرووشتیی كوردستان» كرایەوە.

ئەم وەرچەرخانە گەورەیە هەروا بە ئاسانی و بە بێ ئاستەنگ نەچووە پێش، بەڵكو هەر لە سەرەتاوە لەسەر ئاستی ناوخۆ هەوڵێكی جددی درا بۆ ئەوەی ئەم پرۆسەیە سەر نەگرێت و، لەلایەن هەندێك لایەنی دەرەوەی «پارتی و یەكێتی» كرایە بابەتێكی سادەی كۆكردنەوەی دەنگ لە هەڵبژاردنەكاندا، بەڵام هەتا خوالێخۆشبوو مام جەلال لە ژیاندا بوو و نەخۆش نەكەوتبوو، یەكێتی نیشتمانی كوردستان هاوشان لەگەڵ پارتی دیموكراتی كوردستان، پشتگیریی ئەم پڕۆژە ستراتیژییە نیشتمانییە بوو و لە ماوەی چەند ساڵێكی كەمدا پەرەپێدانی كەرتی «نەوت و گازی كوردستان» گەیشتە ئاستی بەرهەمهێنان، بەڵام دوای ئەوەی خوالێخۆشبوو مام جەلال لە ساڵی 2012 نەخۆش كەوت، یەكێتی نیشتمانی كوردستانیش كەوتە ژێر كاریگەریی شەپۆلی حزبەكانی دیكە و بووە هۆكارێك بۆ ئەوەی حكومەتی عێراق بیر لە بڕینی بودجە و مووچەی خەڵكی كوردستان بكاتەوە، لەمەش خراپتر كە لە ساڵی 2014 تیرۆریستانی داعش «مووسڵ»یان گرت و دواتریش هێرشیان كردە سەر كوردستان، ئیدی جارێكی دیكە هەموو هەوڵەكانی گەلی كوردستان بە ڕێبەرایەتیی سەرۆك بارزانی بۆ تێكشكاندنی تیرۆریستانی داعش و كۆتاییهێنان بە ئاژاوەی سیاسیی ناوخۆیی تەرخان كرا و نەتوانرا پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە ڕاستەڕێی خۆی بگرێت.

سەرۆك بارزانی هاوكات لەگەڵ ڕاگەیاندنی كۆتاییهاتنی شەڕی دژی تیرۆریستانی داعش لە كوردستان، لە نۆڤمبەری 2016 و لە دوایین سەنگەرەكانی هێزی پێشمەرگە لە ناوچەی باشیكی سنووری پارێزگای نەینەوا ڕایگەیاند «گەلی كوردستان بە سەركەوتوویی و جوامێرانە لە شەڕی دژی تیرۆریستانی داعش سەركەوتنی بەدەستهێنا و ئێستا كاتی ئەوەیە كۆتایی بە فەوزای سیاسی لە كوردستاندا بهێنرێت». بۆ كۆتاییهێنان بە فەوزای سیاسی لە كوردستان، ستراتیژیەتی سەرۆك بارزانی بەو جۆرە بوو كە پرۆسەی سیاسی لە كوردستاندا ڕێك بخرێتەوە، ئەم ستراتیژیەتەش پێویستی بەوە بوو، سەرەتا هەرێمی كوردستان پەیوەندییەكانی خۆی لەسەر بنەمای دەستووری 2005 لەگەڵ حكومەتی عێراق ڕێك بخاتەوە كە لە دوای ساڵی 2014وە بە بڕینی بەشە بودجە و مووچەی خەڵكی كوردستان تێك درابوو، یان بیر لەوە بكرێتەوە ڕاپرسییەك لە كوردستاندا بكرێت و لەسەر بنەمای ئەو ڕاپرسییە و بە دیالۆگ لەگەڵ حكومەتی عێراق پەیوەندییەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و دەوڵەتی عێراق دووبارە ڕێك بخرێتەوە، بەڵام ناتەبایی حزبە سیاسییەكان و ئینتهازیەتی حزبەكان بۆ پەنابردن بۆ هەموو شتێك بۆ ئەوەی پرسە ستراتیژییە نیشتمانییەكان سەركەوتوو نەبێت، بووە دەرفەتێكی باش بۆ ئەوەی خیانەتی 16ی ئۆكتۆبەری 2017ی لێ بكەوێتەوە و، جیا لەوەی 51%ی خاكی كوردستان لەلایەن هێزەكانی عێراقەوە داگیر كرایەوە، لە هەمانكاتدا چارەنووسی قەوارەی سیاسیی هەرێمی كوردستانیش كەوتە سەر لێواری هەڵدێر و، حزبە سیاسییەكان لە حكومەت كشانەوە و داوای هەڵوەشانەوەی حكومەت و پێكهێنانی حكومەتی ڕزگاریی نیشتمانی دەكرا! هەموو ئەمانە لەلایەن حزبەكانەوە بۆ ئەوە بوو كە هەڵوەشانەوەی قەوارەی سیاسیی هەرێمی كوردستان ببێتە ئەمری واقیع!!

لەناو ئەم گێژاوە سیاسییە ئاڵۆزەدا و شەڕێكی نابەرابەری نێوان هێزی پێشمەرگەی كوردستان و هێزەكانی عێراق و بەشێك لە هێزەكانی حزبوڵای لوبنانی، سەرۆك بارزانی جارێكی دیكە بڕیاری مقاوەمەتی بۆ پاراستنی كوردستان دا و، بە داستانە مەزنەكانی « پردێ و سحێلا و مەحموودیە» توانرا حكومەتی عێراق ناچار بكات، دەرگای وتووێژ و دانوستاندن بكاتەوە. بۆ ڕێگرتنیش لە هەڵوەشانەوەی حكومەت و دامەزراندنی حكومەتی ڕزگاریی نیشتمانیش، نێچیرڤان بارزانی (سەرۆكی حكومەتی ئەو كات) كە بەشێكی فراوانی دەسەڵاتەكانی سەرۆكی هەرێمی پێ درابوو، 30ی ئەیلوولی 2018ی بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان دوای هەڵبژاردنی ئایاری 2018ی پەرلەمانی عێراق ڕاگەیاند و، ئاكامی هەر دوو هەڵبژاردنەكەش هاوتای ئەو ئامانجە بوو كە سەرۆك بارزانی نەخشەی بۆ كوردستانێكی بەهێز داڕشتبوو، لە ئاكامی هەڵبژاردنی ئایاری 2018ی پەرلەمانی عێراقیش، پارتی دیموكراتی كوردستان بووە یەكەم حزبی براوە لەسەر ئاستی عێراق، لە هەڵبژاردنی ئەیلوولی 2018ش پارتی بووە حزبی یەكەم و یەكلاكەرەوەی هەرێمی كوردستان و ئەم ئاكامەش كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستانی لێ بەرهەم هات كە پارتی مسرور بارزانی بۆ سەرۆك وەزیران كاندید كرد و ڕاستكردنەوەی پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە و بونیادنانی كوردستانێكی بەهێز بووە بەرنامە و ستراتیژیەتی ئەم حكومەتە.

 

  كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان بونیادنانی كوردستانێكی بەهێز و سەرخستنی پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە

بەرنامەی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان وەك نەخشە ڕێگە بۆ كوردستانێكی بەهێز و كۆتاییهێنان بە فەوزای سیاسی لە كوردستان داڕێژدراوە و لەگەڵ ئەوەی ئەم ئاراستە نیشتمانییەی ئەم بەرنامەیەی لەسەر داڕێژدراوە، بوارێكی كەمی بۆ موزایەدەی سیاسیی حزبەكان هێشتووەتەوە، بەڵام لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا پرۆسەی دانوستاندنەكان بۆ پێكهێنانی كابینەی نۆیەم زیاتر لە 6-7 مانگی خایاند و سەرەنجامیش پرۆسەكە بە چەند قۆناغێك تەواو بوو.

لەگەڵ دەستپێكی ئەم كابینەیە مسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان چوار ستوونی سەرەكی كردە ستراتیژیەتی كاری كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە بریتی بوون لە:

1. كۆتاییهێنان بە هەموو ئەو كێشانەی لە نێوان هەرێمی كوردستان و عێراقدا هەبوون.

2. فەراهەمكردنی ئاسایش و سەقامگیری و سەقامگیریی حوكمڕانی لە هەرێمی كوردستاندا.

3. فراوانكردنی پەیوەندییەكان لەگەڵ دەوڵەتانی هەرێمی و جیهاندا.

4. مامەڵەكردن لەگەڵ وزە «نەوت و گاز» وەك ئامرازێكی گرنگ بۆ بونیادنانەوەی ژێرخانی غەیرە نەوتی و هۆكارێكی گرنگ بۆ سەرخستنی پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە لە كوردستاندا.

سەرۆكی حكومەتی كوردستان بۆ كۆتاییهێنانی كێشەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدڕاڵی، دوای دەستبەكاربوونی ڕاستەوخۆ سەردانی حكومەتی عێراقی كرد و، دوای وتووێژ و دانوستاندنێكی زۆر توانرا نەخشەی ڕیگە بۆ چارەسەرێكی ئاشتییانەی كێشەكانی نێوان هەولێر و بەغدا دابڕێژێت و بەمەش حكومەتی عێراق نییەتێكی باشی پیشانی هەرێم دا بۆ چارەسەركردنی كێشە هەڵواسراوەكان.

بۆ فەراهەمكردنی ئاسایش و سەقامگیری لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان، حكومەتی كوردستان بایەخێكی زۆری بە هێزەكانی پۆلیس و ئاسایش دا و لە ماوەیەكی كورتدا توانرا هەست بە بوونی ئاشتییەكی كۆمەڵایەتیی باش بكرێت.

بۆ فراوانكردنی پەیوەندییەكان لەگەڵ دەوڵەتانی هەرێمی و جیهاندا، بەرنامەی حكومەت بەو جۆرە بوو، لەگەڵ دەوڵەتانی هەرێمی سیاسەتی دراوسێەتیی باش پێڕەو بكات و پەیوەندییە ئابووری و بارزگانییەكان فراوانتر بكرێن و، لەسەر ئاستی دەوڵەتانی جیهانیش زیاتر پابەند بین بە بەها بەرزەكانی مرۆڤایەتی و خۆڕێكخستن لەگەڵ سیاسەتی نێودەوڵەتی و هاندانی كۆمپانیا نێودەوڵەتییەكان بۆ ئەوەی بێنە هەرێمی كوردستان و لە بوارە جیاوازەكانی ژێرخانی كوردستان و كەرتی كشتوكاڵ و پیشەسازی و وزە وەبەرهێنانی زیاتر بكەن.

ئەم هەنگاوانەی حكومەتی هەرێمی كوردستان سەرەتایەكی باش بوون بۆ ئەوەی كوردستان بچێتە قۆناغێكی تازەی حوكمڕانی و بونیادنانەوەی ژێرخانەكان و سەرخستنی پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە، بەڵام ئەمجارەشیان كۆمەڵێك ئاستەنگی زۆر قورس هاتنە بەردەم جێبەجێكردنی بەرنامەی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە هەرە سەرەكییەكانیان بریتی بوون لە:

1. لە مانگی 10ی 2019 بە هۆی خۆپیشاندانەكانی تشرینەوە لە بەغدا و پاشانیش لە شارەكانی دیكەی عێراق، پرۆسەی سیاسی لەعێراقدا ئاڵۆزی و ناسەقامگیری تێكەوت و، پاش چەند مانگ حكومەتی د.عادل عەبدولمەهدی ناچار كرا دەست لە كار بكێشێتەوە، بەمەش ئەو نەخشە ڕێگەیەی كابینەی نۆیەم لەگەڵ حكومەتی عێراق بۆ چارەسەركردنی كێشەكان دایڕشتبوو، كێشەیەكی گەورەی تێكەوت و هەنگاوی زیاتر هەڵنەگرت.

2. لە سەرەتای ساڵی 2020 پەتای ڤایرۆسی كۆڤید 19 لە پەتایەكی لۆكاڵییەوە بووە پەتایەكی جیهانی و لە ماوەی یەك دوو مانگدا هەموو دەوڵەتانی جیهان ناچار بوون پرۆسەی قەدەغەی هاتۆچۆ ڕابگەیەنن و، هەموو بازرگانییەك بێجگە لە بازرگانیی خۆراك ڕابوەستێت، ئەم حاڵەتە لە سەرەتای ئایاری 2020 هەرێمی كوردستانی گرتەوە و ئاستی داهاتی ناوخۆی حكومەت بە ڕێژەیەكی زۆر گەورە دابەزی و ئاستی داهاتی نەوتیش لە مانگەكانی نیسان و ئایاری هەمان ساڵدا هاتە ژێر سفر.

3. ئەم بارودۆخە ئاڵۆزە جارێكی دیكە قۆزترایەوە بۆ سەرهەڵدانەوەی فەوزای سیاسی و پشێویی دووبارە لە كوردستاندا.

بۆ ڕێگرتن لە دەرهاویشتە خراپەكانی ئەم بارودۆخە ئاڵۆزە، مسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان، سیاسەتی ڕاستگۆیی و ڕاشكاوی لەگەڵ گەلی كوردستان پیادە كرد و، زۆر ڕاشكاوانە هەموو ڕاستییەكانی لەگەڵ باسكردن و، بۆ ڕێگرتن لە دروستكردنی پشێوی لە پارێزگاكانی كوردستانیشدا، دەسەڵاتەكانی شۆڕ كردەوە بۆ پارێزگاكان و دەسەڵاتی پێدان لە هەر پارێزگایەك بەپێی ئاستی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆڤید 19 مامەڵە لەگەڵ قەدەغەی هاتوچۆ و جێبەجێكردنی ڕێنماییە تەندروستییەكان بكرێت، سەبارەت بە دابینكردنی مووچە و بژێوی خەڵكی كوردستانیش، دیسان سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان زۆر ڕاستگۆیانە بە خەڵكی كوردستانی ڕاگەیاند، ئیمكانیەتی حكومەت لەم قۆناغەدا هەرچەند بێت، ئەولەوییەت بۆ مووچە و بژێوی خەڵكی كوردستانە و، لەگەڵ ئەوەی حكومەتی عێراق لە ماوەی ئەو ساڵەدا هیچ بڕە بودجەیەكی بۆ هەرێمی كوردستان دابین نەكرد، لە هەمانكاتدا خەڵكی كوردستان لەو بڕە قەرزەش بێبەش كران كە پەرلەمانی عێراق بۆ دابینكردنی مووچە بڕیاری لەسەر دابوو.

لەگەڵ ئەوەی هەموو ئەم كێشە سەختانە لە ماوەی كەمتر لە 100 ڕۆژی یەكەمی دەستبەكاربوونی كابینەی نۆیەم ڕووبەڕووی بووەوە، بەڵام لە ماوەی كەمتر لە ساڵێكدا حكومەت توانی ستراتیژیەتێكی تازە بۆ هەنگاوەكانی حكومەتی هەرێم بە شێوەیەك دابڕێژێتەوە كە بەشە سەرەكییەكەی بكەوێتە سەرشانی خۆمان و لە دیالۆگ و ڕێككەوتنیش لەگەڵ حكومەتی عێراق بەردەوام بین بەمجۆرە:

1. لە سەرەتای ساڵی 2021 سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان ڕایگەیاند، حكومەتی هەرێمی كوردستان بە پشتبەستن بە فرۆشتنی نەوت و داهاتی ناوخۆی كوردستان توانای ئەوەی هەیە بە ڕێژەی 79%ی مووچەی فەرمانبەران هەر 30 ڕۆژ جارێك دابین بكات، ئەگەر حكومەتی عێراقیش پابەند بێت بە ناردنی ئەو 200 ملیار دینارەی كە دەبێت مانگانە بینێرێت، ئەوا دەتوانێت بە ڕێژەی 100% مووچە دابین بكات.

2. بۆ ڕێكخستنەوەی ژێرخانەكان و پیادەكردنی ئابووریی فرەچەشن و دروستكردنی سەرچاوەی داهاتی فرەچەشن، حكومەتی هەرێمی كوردستان زیاتر لە هەزار پرۆژەی گەورە و بچووك و مامناوەندی بۆ وەبەرهێنان لە بوارەكانی «گەشتیاری، كشتوكاڵی، پیشەسازیی بچووك و مامناوەند و گەورەی» خستە بەردەستی وەبەرهێنان و پێشنیاری ئەوەشی خستە بەردەمیان كە دەكرێت هەندێكیان بە هاوبەشی لەگەڵ حكومەت ئەنجام بدرێن.

3. بۆ چارەسەركردنی كێشەی كڕینەوەی گەنمی جووتیاران، حكومەتی هەرێمی كوردستان بڕیاری دروستكردنی دەیان سایلۆ و كارگەی پیشەسازیی خۆراكی دەركرد و هەر ساڵی پار (2021) نزیكەی 500 هەزار تۆن گەنمی جووتیاران كڕانەوە.

4. بۆ ئەنجامدانی چاكسازی لە هەردوو كەرتی نەوت و گاز، حكومەتی هەرێمی كوردستان جارێكی دیكە چاوخشاندنەوەی بە كۆی گرێبەستەكان كردەوە و سەرەنجام داهاتی گەڕاوەی نەوت و گاز لە ڕێژەی 27% بۆ 41% بەرز بووەوە.

ئەم هەنگاوە بەپەلە و خێرایانەی حكومەت بۆ دووبارە ڕێكخستنەوەی كۆی ژێرخانەكانی كوردستان، بووە هۆكاری ئەوەی كە ئەو قۆناغە سەختە تێپەڕێنێت كە پەتای كۆرۆنا و ناسەقامگیریی پرۆسەی سیاسیی عێراق دروستیان كردبوو، لەمەش زیاتر سەرۆكی حكومەت بناخەی بۆ ئەوە داڕشت وەبەرهێنانی زیاتر لە كەرتی «نەوت و گاز»ی هەرێمی كوردستان بكرێت، ئەمەش نەك تەنیا بۆ ئەوەی داهاتی نەوتەكە زیاتر بێت، بەڵكو بۆ ئەوەی داهاتی زیادبووی نەوت بكرێتە فاكتەرێك بۆ دروستكردنی فرە سەرچاوەی داهات و پێشخستنی پیشەسازی و كشتوكاڵ و پڕۆژەی گەشتوگوزاری لە هەرێمی كوردستاندا.

 

  شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا

وەرچەرخان لە جیۆپۆلیتیكی وزەدا

بەشی هەرە زۆری سیاسەتمەدارانی كوردستان لەسەر ئەو ڕایە كۆكن كە دەڵێت: «جیۆپۆلیتیكی داخراوی كوردستان گەورەترین ئاستەنگە لە بەردەم سەربەخۆیی كوردستاندا و ئەگەر جوگرافیای كوردستان لەسەر دەریا بوایە، زووتر دەگەیشتینە ئازادی و سەربەخۆیی».

ئەم قەناعەتە هاوبەشەی سیاسەتمەدارانی كوردستان تا ڕاددەیەكی زۆر ڕاستییەكی حاشاهەڵنەگرە و، گەلێك جار ئەو دەوڵەتانەی كوردستانیان بە سەردا دابەش كراوە، ئەگەر لەسەر هیچ شتێكیش لەگەڵ یەكدی كۆك نەبووبن، ئەوا لە سەر دژایەتیكردنی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی و كوردستان و هەوڵەكان بۆ دروستكردنی قەوارەیەك كە ناوی كوردستان بێت، یەكدەنگ و یەكهەڵوێست بوون و پێكەوە هەوڵیان داوە ئەو بزاڤە خامۆش بكەن و شكستی پێ بهێنێن.

لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا لە ناو زانستی سیاسەت بەو جۆرە پێناسەی كاریزما و دەوڵەتمەدار كراوە بەوەی «كاریزما و دەوڵەتمەداری سەركەوتوو ئەو ڕابەرەیە كە دەتوانێت لە ناو ئاستەنگ و شەوەزەنگی تاریكیدا پەنجەرەی ڕووناكی و ئومێد بكاتەوە»، لەسەر ئەم بنەمایە و هەر لە دوای دامەزراندنی پەرلەمان و حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 1992 سەرۆك بارزانی بۆ مانەوەی ئەم قەوارە سیاسییە هەوڵی داوە لەسەر بنەمای پەرەپێدانی بازرگانی و ئابووری و ڕێزی هاوبەش پەیوەندییەكی پتەو لەگەڵ دەوڵەتانی دراوسێی كوردستان دابمەزرنێت و، ئەمە بكاتە فاكتەرێك بۆ ئەوەی هەرێمی كوردستان بپارێزێت و پرۆسەی پەرەپێدان تێیدا بەردەوام بێت، لەمەش زیاتر لە دوای ساڵی 2007یشەوە كە كوردستان یاسای نەوت و گازی تایبەت بەخۆی دەركرد و بووە وڵاتێكی خاوەن نەوت و گازی بەرهەمهێنەر، ئیدی ئاستی پەیوەندییەكانی هەرێمی كوردستان لەگەڵ دەوڵەتێكی گەورەی وەك توركیا گەیشتە ئەو ئاستەی كە مانەوەی هەرێمی كوردستان لە بەرژەوەندیی ئابووریی توركیا بێت، نەك دژایەتیكردنی لەلایەن توركیاوە.

لەسەر ئەم بنەمایە دەكرێت، خویندنەوەیەكی واقیعییانە بۆ سەردانی چەند ڕۆژی ڕابردووی مسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ توركیا بكەین و لە میانەی كۆبوونەوەی لەگەڵ ڕەجەب ئەردۆغان سەرۆك كۆماری توركیا، بایەخی ئەم سەردانە بۆ بەرژەوەندیی هەردوولا «توركیا و هەرێمی كوردستان» ڕاڤە بكەین.

ئاشكرایە دوای هەڵگیرسانی شەڕی نێوان «ڕووسیا و ئۆكرانیا» لە نیوەی دووەمی مانگی شوباتی ڕابردوو، هەڕەشە و تەحەددییەكان بۆ سەر ئاسایشی وزەی جیهان و هەناردەكردنی نەوت خەریكە ڕۆژ لە دوای ڕۆژ زیاتر دەبێت و، دەوڵەتانی ئەوروپا بە ڕێژەیەكی بەرز ڕووبەڕووی كەمیی وزە و ئاسایشی وزە دەبنەوە و نرخەكانیش بە شێوەیەكی زۆر خێرا هەڵدەكشێن و ئەمەش كاریگەری زۆر نەرێنی لەسەر ئابووریی ئەوروپا دەبێت.

ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا وەك هێزی یەكەم لەناو هاوپەیمانیی باكووری ئەتڵەسی و بەرپرس لە ئاسایشی دەوڵەتانی ڕۆژئاوا بە پلەی یەكەم، هەوڵی دا لە ڕێگەی پشتبەستن بە نەوت و گازی خۆی، بەشێك لەو تەحەددییانە كەم بكاتەوە كە بە هۆی ئەو شەڕەوە جیهان ڕووبەڕووی بووەتەوە، بەڵام بە هۆی جوگرافیای دووری ئەمریكا، هەروەها نەبوونی ئیمكانیەتی بەردەوامیدان بەو كارەی لە كاتی درێژەكێشانی ئەو شەڕەدا، بۆیە ئەمریكا و ڕۆژئاوا بیریان لەوە كردووەتەوە كە دۆست و هاوپەیمانەكانیان بەشێك لەو ئەركە بخەنە سەر شانی خۆیان و، لەمەشدا پشت بەو دەوڵەتانە دەبەسترێت كە یەدەگێكی گەورەی نەوت و گازیان هەیە و توانای فراوانكردنی خێرای بەرهەمهێنانیشیان هەیە.

هەرێمی كوردستان كە لە چوارچێوەی دەستووری عێراقدا ئەو مافانەی بۆ دیاری كراوە كە هەرێمێكی خاوەن نەوت و گاز بێت و هەروەها ئەو مافەشی هەیە كە بە ڕێككەوتن لەگەڵ حكومەتی عێراق ئەم نەوت و گازەی هەناردە بكات و بیفرۆشێت، بۆیە بووەتە جێگەی سەرنجی كۆمپانیا گەورەكانی «نەوت و گاز» لە سەرانسەری جیهان و، سیاسەت و ستراتیژیەتی حكومەتی هەرێمی كوردستانیش كە پاڵپشتییەكی گەورەیە بۆ ئەم ئاراستەیە، ئەوا بایەخی حكومەتی هەرێمی كوردستانیش لەناو ئاسایشی وزەی جیهانیدا پێگەیەكی گەورەی وەرگرتووە.

توركیا كە یەكێكە لە دراوسێیەكانی هەرێمی كوردستان لە هەمان كاتدا یەكێكە لەو دەوڵەتانەی كە لەسەر ئاستی هەرێمی وەك دەوڵەتێكی گەورە سەیر دەكرێت و لە هەمان كاتیشدا ئەندامی ناتۆیە، هەر بۆیە جیا لەوەی خۆی وەك دراوسێیەكی هەرێمی كوردستان پێویستی بە نەوت و گازی كوردستانە و دەروازەیەكیشە بۆ هەناردەكردنی نەوت و گازی كوردستان، لە هەمان كاتیشدا وەك ئەندامی هاوپەیمانیی باكووری ئەتڵەسی ئەركی سەرشانیەتی كە بەشداری لە گەرەنتیی ئاسایشی وزەی جیهان بكات و پێشوازی لەو سیاسەت و ستراتیژە بكات كە حكومەتی هەرێمی كوردستان لە بواری پەرەپێدان لە هەردوو كەرتی نەوت و گاز ئەنجامی دەدات، بۆ ئەمەش حكومەتی هەرێمی كوردستان چۆن پێشتر هەوڵی داوە پێڕەوی سیاسەتی دراوسێیەتیی باش و بەرژەوەندیی هاوبەش لەگەڵ دەوڵەتانی دەورەبەر بكات، بە هەمان شێوە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستانیش دەیەوێت ئەم پەیوەندی و بەرژەوەندییانە فراوانتر بكات.

لەسەر ئەم بنەمایە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان هەروەك سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە وتارەكەی لە كۆڕبەندی وزەی جیهانی و لە كۆبوونەوەكانیشی لەگەڵ سەرۆك كۆماری توركیا جەختی لەسەر كردووەتەوە، ئامانجی حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەوەیە كە هەرێمی كوردستان ببێتە ناوەندێكی گرنگی بزنێس لە ناوچەكە و ناوەندێكی گرنگی پیشەسازیی پەترۆڵی لە ناوچەكە و لەمەش زیاتر نەك هەر پەیوەندییەكی ئابووری بازرگانیی هاوبەش لە نێوان دەوڵەتانی ناوچەكە هەبێت، بەڵكو كارێكی باشە ئەگەر بە دامەزراندنی هێڵێكی ئاسن هەموو دەوڵەتانی ناوچەكە پێكەوە ببەسترێتەوە.

ئەمەش وەك خۆئامادەكرنێكە بۆ هاوبەشییەكی ڕاستەقینە كە هەموو كات كۆی دەوڵەتانی ناوچەكە دەكاتە گرووپێكی ئابووریی بەهێزی ئەوتۆ كە پێكەوە بتوانن لە سەر ئاستی ئاشتی و ئاسایشی نێودەوڵەتی و گەرەنتی دروستكردن بۆ ئاسایشی وزە لە جهیاندا ڕۆڵ و پێگەی گەورە و دیاریان هەبێت.

سەردانی مسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ توركیا و كۆبوونەوەی لەگەڵ ڕەجەب ئەردۆگان سەرۆك كۆماری توركیا و، پێشتریش بەشداربوونی لە كۆڕبەندی وزەی جیهانی و لوتكەی حكومەتەكانی جیهان لە دوبەی، ئەو پەیامە بە هەموو لایەك دەدات بەوەی ڕاستە «هەرێمی كوردستان قەوارەیەكی جیۆپۆلیتیكی داخراوە، بەڵام لەناو ئەم قەوارە داخراوادا دەوڵەتمەدارێك سەرۆكایەتیی حكومەت دەكات، كە فیكر و بۆچوونەكانی كۆدەكانی جیۆئیكۆنۆمی دەكاتەوە و دەیكاتە ئەو قەوارەیەی كە بە سەر هەموو لایەكدا بكرێتەوە و،هەموولایەكیش بەسەریدا بكرێتەوە.