سه‌لاح به‌دره‌دین

لەوەتەی كاروانی بزاڤی ڕزگاریخوازیی كورد دەستی پێ كردووە و تاكو ئێستاشی لەگەڵدا بێت، یەكەم وانە خۆی لەو وتەیەدا كورت دەبێتەوە كە دەڵێت: «چونكە من ناسیۆنالیستم كەواتە نیشتمانپەروەرم»، هەرگیز جێی سەرسامی نەبووە، كە یەكەم ململانێی سیاسی لە سەرەتاكانی سەدەی بیستەمەوە لە ڕیزەكانی بزووتنەوەكەدا هاتووەتە ئاراوە، هەروەها ئەم ململانێیە لە سایەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا لە نێوان ئەوەی پێی دەگوترێت «ڕەوتی سەربەخۆخوازان و ئۆتۆنۆمیخوازان» بووە، واتا لە نێوان ئەوانەی كە داوای سەربەخۆیی كوردستانیان دەكرد و دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی لە لایەك و، لە نێوان ئەوانەی كە شایانی سەربەخۆیی بوون، بەڵام یەكەمجار بەرژەوەندیی كورد لەوەدا بووە كە ئۆتۆنۆمی، یان فیدڕاڵی وەدەست بهێنێت، چونكە هەلومەرجی بابەتی و خودی لەوە زیاتر هەڵناگرێت، ئەم شێوە ململانێیەش لە زۆر بزووتنەوەی نەتەوەخوازیی گەلانی ژێردەستەی ستەمی عوسمانیدا سەری هەڵداوە، بە تایبەتیش لە وڵاتانی عەرەبیدا. 

دواتر ڕووداو و پەرەسەندنەكانی ناوخۆیی و ئیقلیمی و نێودەوڵەتی ئەوەیان سەلماند، كە هێزە دەستڕۆیشتووەكانی ناوچەكە و هەروەها كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، ئامادە نەبوون كەمترین ڕاددەی مافە ڕەواكانی كورد قبووڵ بكەن، ئەمەش تا ئەمڕۆی لەگەڵدا بێت، لە بەندەكانی ڕێككەوتننامەی سایكس- پیكۆی (فەرەنسا، بەریتانیا، ڕووسیای قەیسەر) و پەیماننامەی لۆزان و سەرجەم ڕێككەوتنەكانی نێوان دەوڵەتانی ڕۆژئاوا و ڕۆژهەڵات، بە ڕوونی و ئاشكرا دەردەكەوێت.

مەسەلەی بابەتیبوون و بەهای ڕەهەندی نیشتمانیی بزووتنەوەكانی نەتەوەیی كوردی لە خواست و حەزەكانی خودەوە، یان لە هەڵوێستە سیاسییە ڕاگوزەرەكانەوە سەرچاوە ناگرێت، بەڵكو بریتییە لە واقیعێكی جیۆسیاسی كە كورد نەوە دوای نەوە لەگەڵیدا دەژی، هەروەها چوارچێوەیەكی دەستووری و یاساییە كە كورد لەگەڵ عەرەب و تورك و فارسی و خەڵكی دیكە لە چوارچێوەی دەوڵەت و قەوارەی ددانپێدانراوی نێودەوڵەتییەوە كۆ دەكاتەوە، لەگەڵ چەند سنوورێك كە لە بەڵگەنامەكانی دامەزراوە نێودەوڵەتییەكاندا چەسپێنراون، ئەو سنوورانەی سوپاكان دەیانپارێزن و، لە كۆتایی جەنگی دووەمی جیهانەوە ئیرادەی نێودەوڵەتی چاودێرییان دەكات.   

بە هەرحاڵ، ئەوەی نەخشەی بۆ كێشراوە و بووەتە دەوڵەت و، گەلانی دیكەش فەرامۆش كراون، نیشتمانی هەندێ گەلانی ڕەسەنی وەك گەلی كوردیش دابەش كراوە، ئەمانە بەو مانایە نین كە بە ڕێگەیەكی دروست ئەنجامدرا بن، یان لەگەڵ پرەنسیپی مافی چارەی خۆنووسینی گەلان یەك بگرنەوە، تەنانەت لەگەڵ پەیماننامەی دەستەی نەتەوە یەكگرتووەكان و یاساكانی مافی مرۆڤدا گونجاو بن.

پێویستە ئاماژە بەوە بكەین كە ڕەهەندی نیشتمانیی بزووتنەوەی نەتەوەیی كوردی هەمیشە وەك فاكتەرێكی گرنگ لە شێوازە جیاوازەكانی چارەسەری دۆزی كورددا دەمێنێتەوە، لە كۆنفیدراڵی بۆ فیدراڵی، بۆ ئۆتۆنۆمی، تا دەگاتە ئیدارەی خۆجێیی و خۆیەتی، تەنانەت لە دۆخی سەربەخۆیی وەدەستهاتووشدا كە فاكتەری پەیوەندییە ئابووری و كۆمەڵایەتی و ڕۆشنبیریيەكان لەگەڵ دەوڵەتان و گەلانی دەوروبەر، وەك شێوەیەكی پێشكەوتوو جێگەی ڕەهەندی نیشتمانی دەگرێتەوە.

 ناسیۆنالیست و نیشتمانپەروەر لە ئەزموونی كوردستانی عێراق

هەر لە دەستپێكی ئەو بزاڤانەی كە مۆركی ناسیۆنالیستییان پێوە دیار بووە لە كوردستانی عێراقدا، دەبینین كە لەو داواكارییانەی كە شێخ عەبدولسەلام بارزانی پێشكەشی كردووە و مێژوونووسان بە نۆبەرەی بزاڤی نەتەوەیی بۆ وەدستهێنانی مافەكان هەژماری دەكەن، ڕەهەندی نیشتمانی زۆر ڕوون و ئاشكرا بووە، ئەو بەڵگەنامەیە باس لەوە دەكات كە چی پێویستە لە مەسەلەی دۆخی یاسایی بۆ كوردی عێراق، هەروەها وردەكاریی پەیوەندییەكان لەگەڵ ناوەندی حوكمڕان و ژێرخانی دەستووریی شێوەی پەیوەندیی ئاڵوگۆڕیی كورد لە چوارچێوەی قەوارەی عێراقی و نیشتمانیدا.

لە هەموو ئەو شێوازانەی خەباتدا كە بارزانییەكان و سەرجەم توێژەكانی گەلی كوردستان پەیڕەویان كردووە، چ لە ڕووبەڕووبوونەوەی چەكداریدا، یان لە خەباتی سیاسیدا، ئەوا ڕەهەندی نیشتمانیی عێراقی لە پێشەوەی پەرەسەندنەكانی بزووتنەوەی نەتەوەیی كوردیدا بووە، ئەمەش بە تەواوی لەو شەڕە خوێناوییانەی دژی دوژمنان و سەربازانی كۆلۆنیالی بەریتانی بەدەركەوتووە، هەروەها لە سوپاكانی ڕژێم و حكومەتە یەك لە دوای یەكەكانی دەسەڵاتدار لە بەغدا، هاوكات لە ناوەڕۆكی وتووێژەكان لەگەڵ لایەنی حكوومی هەر لە سەردەمی پاشایەتییەوە تا سەردەمی پێشەوا عەبدولكەریم قاسم و، ئینجا سەردەمی بەعس، دواتر ڕووخانی ڕژێمی سەدام حوسێن و تا ئەمڕۆش. دروشمی سەرەكیی شۆڕشی ئەیلوول «دیموكراسی بۆ عێراق و ئۆتۆنۆمی بۆ كوردستان» بوو، واتا هەردوو ڕەهەندی نیشتمانی و نەتەوەیی وەك پێویست تەواوكەری یەكدی بوون، كەواتە كێشەی كورد بە بێ فەراهەمكردنی دیموكراسی و تەوافوقی كوردی و عەرەب چارەسەر ناكرێت.

بێگومان هێز و پتەویی هەر دوو ڕەهەندی نەتەوەیی و نیشتمانی لە سەر ڕێچكەیەك نەماوەتەوە، چونكە هەلومەرجێك هاتە ئاراوە كە بزووتنەوەی نیشتمانیی دیموكراسیی عێراقی لە سایەی دیكتاتۆریەت و ستەمكاریدا بە دۆخێكی ئاڵۆزدا تێپەڕی و، بەردەوام ڕووبەڕووی چەوسانەوە و سەركوتكردنی بەرنامەبۆداڕێژدراو دەبووەوە، بزووتنەوەی ڕزگاریخوازیی گەلی كوردستان بەرەوڕووی جەور و ستەم لە كڵپەدا بووە و شۆڕشیش هەر بەردەوام بوو، بە شێوەیەك كە كوردستان ببوو بە پەناگەی ئۆپۆزسیۆنی عەرەبی عێراقی بە هەموو لایەنەكانیەوە، بۆیە لە سایەی ئەو بارودۆخەدا هەمیشە هاوسەنگیی ئەرێنی لە نێوان نەتەوەیی و نیشتمانیدا لە ئارادا بووە.

لە بەرامبەردا و لە قۆناغی نسكۆی شۆڕشی گەلی كوردستان لە ئاداری 1975 و لە میانی ڕێككەوتننامەی جەزائیردا كە لە نێوان شای ئێران و دیكتاتۆری عێراق بە ناوبژیكردنی دیكتاتۆری جەزائیری هەواری بۆمدیەن و بە بێدەنگیی ئەمریكا و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی واژۆ كرا، كاتێكیش بزووتنەوەی گەلی كوردستان پاشەكشەی كرد، ئەمە كاریگەریی نەرێنی كردە سەر خەباتی نیشتمانی و دیموكراسیی عێراقی، هاوسەنگییەكەی بە لای بەرژەوەندیی دیكتاتۆریەتدا برد، تا ئەو كاتەی جارێكی دیكە بزووتنەوەكە سەرلەنوێ ژیانی بە بەر ئۆپۆزسیۆنی عێراقدا كردەوە، ئەوە بوو هێزەكان خۆیان لە چوارچێوەی بزووتنەوەی كوردیدا یەكخستەوە، تا ئەو كاتەی لە ساڵی 2003دا بە ڕووخانی دیكتاتۆر توانییان سەركەوتن وەدی بهێنن.

 بەم شێوەیە هاوسەنگی بۆ هەردوو ڕەهەندی نەتەوەیی و نیشتمانی گەڕایەوە، بەرهەمەكەشی بریتی بوو لە سیستمی فیدڕاڵی و دەستوورێك كە هەموو پێكهاتەكانی عێراق لە سەری ڕێك كەوتن. تەنانەت لەو پەڕی داواكاریدا بە ئەنجامدانی ڕیفڕاندۆمی چارەی خۆنووسیندا كە سەرۆك مسعود بارزانی جەختی لێ كردەوە، دەبینین كە ڕەهەندی نیشتمانیی عێراقی هەر لە ئارادا بوو، بە شێوەیەك كە لە بنەڕەتدا ئەو دەنگە بەرزە لە كوردستان ئاراستەی بەغدا كرابوو، لە پێناو چاوخشاندنەوە بە چەمكی شۆڤێنییەت كە لە سەردەمانی پێشوودا ماوەتەوە، ئەو چەمكەی كە پرەنسیپی مافی چارەی خۆنووسینی گەلی كوردستانی فەرامۆش كردبوو، هەموو شایستە دەستوورییەكانی پشتگوێ خستبوو، وێڕای فەرامۆشكردنی مافەكانی كورد لە دەسەڵات و سامان و بڕیاردا، داوا دەكرا ئەو كەموكووڕییانە نەمێنن و جارێكی دیكە پەیوەندییەكانی بەشداریی ڕاستەقینە بە قسە و كردار بگەڕێنەوە، ئەمە پەیامێكی ڕوون بوو، ناوەڕۆكەكەشی ئەمە بوو: ئێمە نیشتمانپەروەری عێراقین، تا ئاستی شەراكەت لە ئێستا و لە چارەنووسدا، كوردستانییشین تا سنووری مافی چارەی خۆنووسین.   

لە میانی ئەزموونی بزووتنەوەی نەتەوەیی كوردی و سەرجەم ڕێڕەوی خەباتی گەلی كوردستانی عێراقدا، بە هەموو پێكهاتە و نەتەوەكانیەوە، چەندین وانە و پەندی زۆر گرنگ بۆ هەموو لایەنەكانی بزووتنەوەی نەتەوەیی كوردی هەن، كە دووپاتی ئەوە دەكەنەوە هەر دوو ڕەهەندی نەتەوەیی و نیشتمانی تەواوكەری یەكدین، هەروەها پێویستە هاوسەنگییەكی ورد لە نێوان هەردوولادا بە نەرمونیانی و میانڕەوی ئەنجام بدرێت، بۆیە ئەو سەركەوتنانەی كە پارتی دیموكراتی كوردستان لەسەر ئاستی كوردستان و عێراق بەدەستیان دەهێنێت، بەرهەمی ئەو ڕێبازە دروستەیە كە سەركردایەتی لە شۆڕشی ئەیلوولەوە تا ئەمڕۆ گرتوویەتەبەر، لە بواری مامەڵەكردنی بابەتییانە لەگەڵ هەردوو ڕەهەندی نەتەوەیی و نیشتمانیدا. 

ڕێبازی دروستی كاروانی خەباتی براكانمان لە كوردستانی عێراق تایبەت بە مامەڵەكردن لەگەڵ هەردوو ڕەهەندی نەتەوەیی و نیشتمانیدا، دەتوانێت ڕێڕەوی پەیوەندییە نەتەوەییەكانی نێوان هەرێم و بەشەكانی دیكە ڕاست بكاتەوە، بەرەو هاوئاهەنگیی زیاتر و ئاڵوگۆڕی شارەزایی و ئەزموونەكان، هەروەها گرنگیدانی پێویستی ڕەهەندی نیشتمانی بە هەموو بەشەكان، هاوكات ڕێزگرتنی تەواو لەو ڕۆڵەی لە بواری چارەسەركردنی كێشەكانی كورد لە هەر وڵاتێكدا هەیەتی، هەروەها بە ڕێزەوە دەڕوانینە ڕۆڵی نیشتمانی برایانی هەرێم لەسەر ئاستی عێراق.