جۆشوا لاندیز بەڕێوەبەری سەنتەری دیراساتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە زانكۆی ئۆكلاهۆما بۆ گوڵان: سزاكانی ئەمریكا ڕێگرن لەوەی وڵاتان پەیوەندییەكانیان لەگەڵ سووریا ئاسایی بكەنەوە
جۆشوا لاندیز بەڕێوەبەری سەنتەری دیراساتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە لە زانكۆی ئۆكلاهۆما و پڕۆفیسۆری دیراساتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە لە بەشی دیراساتی نێودەوڵەتی لە هەمان زانكۆ. وانەبێژی چەند بوارێكی گرنگە، وەك ئیسلامی سیاسی، پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی هاوچەرخ، كەلتوور و كۆمەڵگە لەم ناوچەیە و ڕۆڵی ئەمریكا لەم ناوچەیە. گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجام دا كە تەوەرە سەرەكییەكانی پەیوەست بوون بە دۆخی ئێستای سووریا و ئاقاری پەرەسەندن و ئایندەی ئەو وڵاتە.
* چۆن لە بارودۆخی ئێستای سووریا دەڕوانیت، بە تایبەتی كە لە ئێستادا تا ڕاددەیەكی بەرچاو ئاگری شەڕی ناوخۆیی كز بووە، بەڵام ئەوەی بەدی دەكرێت، دەستێوەردان و دەستڕۆیشتوویی دەوڵەتە دراوسێ و دەرەكییەكانە لەم وڵاتەدا، بە تایبەتی ڕووسیا و توركیا و ئێران و ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا؟
- سەرەتا دەمەوێت ئەوە بڵێم كە ئەوەی پەیوەندی بە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاوە هەبێت، ئەوا من باوەڕم وا نییە كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا سیاسەتی خۆی لە ئاست ئەم وڵاتەدا بگۆڕێت، یان سزاكانی سەر ئەم وڵاتە هەڵگرێت، بەردەوامی دەدات بە پشتیوانیكردنی كورد لە باكووری ئەو وڵاتە. بە دڵنیاییەوە توركیاش بەردەوام دەبێت لە درێژەدان بە پشتیوانییەكانی بۆ پارێزگاری ئیدلب لە ناوچەی باكووری حەلەب، لەم ڕوانگەیەوە من پێم وانییە گۆڕانكارییەك لە نەخشە جوگرافییەكەدا ڕووبدات. ئەگەر بە شێوەیەكی گشتی لە هەڵوێستی جیهان بڕوانین لە ئاست سووریادا، ئەوا دەكرێت بوترێت كە جیهان لاپەڕەی سووریای پێچاوەتەوە، چونكە هەوڵێكی ڕاستەقینە بەدی ناكرێت بۆ گەیشتن بە ڕێككەوتن و چارەسەرێك بۆ دۆخی ئەم وڵاتە و بۆ كێشەی سووریا. هەروەها ئاشكرایە كە زۆرێك لە وڵاتانی جیهان گەیشتوونەتە ئەو قەناعەت و دەرئەنجامەی كە ئەسەد لە دەسەڵاتدا دەمێنێتەوە.
* باشە ئەگەر ئەو قەناعەتە دروست بووبێت كە دەبێت ئەسەد لە دەسەڵاتدا بمێنێتەوە، ئایا ئەمە بە مانای ئەوەیە كە ئیدی وڵاتانی جیهان دەست بە مامەڵەكردن و دروستكردنەوەی پەیوەندی دەكەن لەگەڵ ئەم دەسەڵاتەدا؟
- ئەوەی لەم ڕووەوە بەدی دەكرێت، هەوڵەكانی وڵاتی ئیمارات بۆ گەڕاندنەوەی سووریا بۆ نێو جامیعەی عەرەبییە كە ئەویش پێدەچێت بە ئاستەنگ و بەربەستێك گەیشتبێت، بەلای كەمەوە بۆ ماوەیەكی كاتی، لە بەر ئەوەی هێشتا وڵاتی عەرەبستانی سعودیە ئامادەی هەڵگرتنی ئەم هەنگاوە نییە، بە هەمان شێوە كوەیت و قەتەریش، مەبەستم ئەوەیە بڵێم بە بێ هاوكاریی وڵاتانی ناوچەی كەنداو، كارێكی زەحمەت و دژوارە كە بتوانرێت دووبارە سووریا بگەڕێندرێتەوە بۆ نێو جامیعەی عەرەبی. هەرچۆنێك بێت، بە تێڕوانینی من وڵاتانی عەرەبی لە كۆتاییدا ئەم كارە دەكەن، ئەویش لە بەر ئەو ڕاستییەی كە سووریا وڵاتێكی زۆر گرنگە، بە تایبەتی لە ڕووی جوگرافییەوە كە زۆربەی هێڵی گواستنەوەی نەوت لە جیهاندا پێویست بەوە دەكات لە سووریاوە تێپەڕێت. واتە ئەگەر جیهانی عەرەبی بیەوێت جارێكی دیكە لەسەر پێی خۆی بوەستێت، ئەوا پێویستی بە دووبارە ئاوەدانكردنەوە و بنیاتنانەوەی سووریا هەیە.
* باسی ئاستەنگ و دژواریت كرد لە پەیوەندی بە ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكان و دووبارە ئاوەدانكردنەوەی سووریا، ئایا گەورەترین لەمپەڕ لەم ڕووەوە چییە؟
- هەرچۆنێك بێت، كێشەكە ئەوەیە تاوەكو ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەردەوام بێت لە سەپاندنی سزاكانی بە سەر ئەو وڵاتە و سەپاندنی سزا بە سەر هەر لایەن و وڵاتێكدا كە بزنێس بكات لە سووریادا، ئەوا پێم وایە كارێكی سەختە بتوانرێت پەیوەندییەكانی ئاسایی بكرێتەوە لەگەڵ سووریادا. چونكە لەم حاڵەتەدا كۆمپانیاكان ئامادە نابن وەبەرهێنان بكەن لە سووریادا، لە حاڵەتی مانەوەی سزاكانی ئەمریكاشدا بانكەكانیش ئامادە نابن كار بكەن و وەبەرهێنانی دەرەكیش ڕووناكاتە ئەو وڵاتە. لێرەوە دەگەینە ئەو دەرئەنجامەی كە بۆ ماوەیەكی دیكەش سووریا وەك وڵاتێكی تێكشكاو دەمێنێتەوە. پەرەسەندنێكی دیكە ئەوەیە كە ئێمە پەرەسەندنی دامەزراوەكان دەبینین لەو ناوچانەی كە نیمچە سەربەخۆن، وەك ئیدلب لە باكوور، هەروەها ناوچەی باكووری ڕۆژهەڵات، كە زانكۆ دامەزرێنراوە و وەزارەت دروست كراون و، كارەبا بەرهەم دەهێنرێت و پاڵاوگە دروست دەكرێت، كە هەموو ئەمانە بە ڕەوتێكی لەسەرخۆ هەوڵ و كۆششی بنیاتنانی ژێرخانن بۆ دەوڵەتێكی سەربەخۆ. كە بە تێپەڕبوونی كات پێچەوانەكردنەوە و هەڵوەشاندنەوەیان كارێكی زەحمەت دەبێت.
* هەرچەندە ئەسەد لە دەسەڵاتدا ماوەتەوە، بەڵام بەشێكی بەرچاوی وڵاتەكە لە ژێر ڕكێف و كۆنتڕۆڵی ئەم دەسەڵاتەدا نەماوەتەوە، بە تایبەتی ناوچە كوردییەكانی ئەو وڵاتە، ئێوە چۆن لە ئایندەی كورد دەڕوانن لەم وڵاتەدا؟
- من پێم وایە بەشار ئەسەد ئامادە نابێت بۆ ئەوەی ئەو خۆبەڕێوەبەرییە بە كورد ببەخشێت كە هیوای بۆ دەخوازێت و خواستی لەسەری هەیە، كە ئێمە دەزانین كوردی سووریا خوازیارە ئەو جۆرە خۆبەڕێوەبەرییەی هەبێت كە كوردی عێراق لێی بەهرەمەندە. بەڵام پێم وانییە ئەمە هەنگاوێك بێت كە ئەسەد ئامادەی هەڵگرتنی بێت و باوەڕم وایە كە ئەسەد پێی وایە دەتوانێت خۆی لە هەڵگرتنێكی هەنگاوێكی لەم چەشنە بەدوور بگرێت. چونكە ئەسەد چاوەڕێی ئەوە دەكات ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دووچاری شەكەتبوون ببێتەوە لە ئاست كوردی ئەو وڵاتەدا، چونكە ناتوانن كارێكی زۆر بۆ ئەمریكا بكەن، واتە ڕاستە كورد بوونەتە هۆی ئەوەی ئەمریكا هەندێك دەستڕۆیشتوویی هەبێت لە سووریادا، بەڵام ئەمەش بێ تێچوون و بارگرانی نەبووە بۆ ئەمریكا، هەرچەندە بارگرانییەكی زۆریش نەبووە. هەرچۆنێك بێت، ڕوون نییە ئایا چۆن پێشهاتەكان كوردی ئەو وڵاتە بەرەو بەدەستهێنانی دەوڵەتێكی سەربەخۆ دەبەن، هەرچەندە ئەوەی بەدی دەكرێت، ئەوەیە كە كوردی سووریا دەیانەوێت لەگەڵ سووریادا بمێننەوە بەڵام جۆرێك لە خۆبەڕێوەبەرییان هەبێت.
* بەڵام ئایا پێتان وایە سیناریۆیەكی چەشنی سیناریۆی عێراق لە پەیوەندی بە كورددا لەو وڵاتەدا دووبارە ببێتەوە، واتە لە ڕووی دەستورییەوە بار و پێگەی تایبەتیی كوردی ئەو وڵاتە لەبەرچاو بگێڕدرێت و مامەڵەیەكی فەرمی لەگەڵدا بكرێت؟
- سەرەتا دەبێت ئەوە دووپات بكەینەوە كە بە شێوەیەكی گشتی پێدەچێت ئەسەد بۆ ماوەیەكی دوور و درێژ لە دەسەڵاتدا بمێنێتەوە و ئەسەدیش لەگەڵ ئەوەدا نییە كوردی ئەو وڵاتە سەربەخۆیی بەدەست بهێنێت، بە هەمان شێوە توركیاش كە بوون و ڕۆڵی و كاریگەری هەیە لە نێو سووریادا، هەروەها حكومەتی عێراقیش خوازیاری ئەوە نییە ئەمە ڕووبدات. بە هەرحاڵ ئەگەر بێتو هێزە سەربازییەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەو وڵاتە بكشێنەوە، ئەوا مەترسیی ئەوە دروست دەبێت كە دەست بەسەر دامەزراوە خۆبەڕێوەبەرییەكانی كوردی ئەو وڵاتەدا بگێڕدرێت، واتە هاوشێوەی دووبارەبوونەوەی حاڵەتی ئەفغانستان، ئەگەرچی بە دڵنیاییەوە دۆخی ئەفغانستان ئاڵۆزتر بوو و تێچوونی مانەوە زۆر گرانتر بوو لەوەی بەرگری لە ناوچەیەكی بچووكی باكووری ڕۆژهەڵاتی سووریا بكرێت، بەڵام لە بنەڕەتدا هەمان كێشەیە و لە كۆتاییدا ئەمریكا شەكەت دەبێت و دەكشێتەوە و جارێكی دیكە كورد دووچاری دۆخ و ڕۆژگارێكی دژوار دەبێتەوە. لێرەدا ئەگەر بێمە سەر وەڵامی پرسیارەكەی ئێوە، ئەوا ئاشكرایە كە هەنگاوە ڕاستەكە بۆ كوردی سووریا و بۆ تێكڕای وڵاتی سووریا ئەوەیە كە بە چەشنی كوردی عێراق مافەكانیان لە دەستووری ئەو وڵاتەدا بچەسپێت و هەمان ئاستی خۆبەڕێوبەرییان هەبێت، بەڵام كێشەكە ئەوەیە كە ئەسەد بەم دەستوورە ڕازی نابێت، بەڵام زەحمەتە ئەمە بەدی بێت و ڕووبدات، یان زەحمەتە ببینین پەرەسەندنەكان بەم ئاقارەدا بڕۆن. ئەویش لەبەر ئەوەی كە ئێمە دەزانین لە سووریادا دەسەڵات و سیستمەكە ماونەتەوە و نەڕووخان، لە كاتێكدا لە عێراقدا ئەو دەسەڵاتەی لە ئارادا بوو لەلایەن ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاوە تێكشكێندرا و بوار و دەرفەت ڕەخسا بۆ ئەوەی دەستوورێكی نوێ بنووسرێتەوە، لە كاتێكدا ئەم سیناریۆیە لە سوریادا ڕووی نەداوە. لە هەمان كاتدا موعارەزەی سووری- موعارەزەی عەرەبی سوننە لەو وڵاتەدا- هێندەی دەسەڵاتەكەی ئەسەد دژ و بەرهەڵستكارن بۆ سەربەخۆیی كورد. واقیعەكە ئەوەیە كە هاوسەنگیی هێز لە بەرژەوەندیی كورد نییە لەو وڵاتەدا.
* بە تێڕوانینی ئێوە كوردی ئەو وڵاتە چ كارتێكی بەهێزیان لەدەستدایە كە دەبێت كاری لەسەر بكەن و هۆشیارانە بەكاری بهێنن؟
- بە تێڕوانینی من لایەنە ئەرێنییەكە ئەوەیە كە دەسەڵاتەكەی ئەسەد پێویستی بە كورد هەیە، چونكە ئەو ناوچانەی كە خێڵە عەرەبەكانی تێدا نیشتەجێن پاڵپشتی و پشتیوانێكی گەورەی موعارەزە بوون بۆ دەسەڵاتەكەی ئەسەد، لەم ڕوانگەیەوە ئەسەد پێویستی بە كورد هەیە بۆ ئەوەی ئەو هاوسەنگیی هێزە دروست بكاتەوە. لەم ڕووەوە كورد هەندێ دەستڕۆیشتوویی هەیە ئەگەر هاتوو هێزەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دەستیان بە كشانەوە كرد و سووریایان جێهێشت.
