ستیڤ زونێس پڕۆفیسۆری سیاسەت و دیراساتی نێودەوڵەتییە لە زانكۆی سان فرانسیسكۆ و، بەڕێوەبەری پڕۆگرامی دیراساتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە لە هەمان زانكۆ، یەكێكە لە توێژەرە دیارەكانی بواری سیاسەتی دەرەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە ئاست ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و، وانەبێژی چەند بوارێكی گرنگە، وەك: سیاسەتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا، چارەسەركردنی ناكۆكی و پرسی ناتوندوتیژی. گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسێكی لەگەڵدا تاوتوێ كرد، كە تەوەرە سەرەكییەكانی پەیوەست بوون بە سیاسەتی دەرەوەی ئیدارەی سەرۆك جۆ بایدن لە ئاست ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و كێشە و قەیرانەكانی ئەم ناوچەیە و، چەند پرس و بابەتێكی دیكەی پەیوەندیدار.

 

* هەمیشە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست پێگە و بایەخێكی تایبەتی بۆ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هەبووە و، لە ئێستاشدا ئەو هێزە دەرەكییەی كە زۆرترین كاریگەری و دەستڕۆیشتوویی هەیە لەم ناوچەیەدا، بریتییە لە ئەمریكا، بە شێوەیەكی گشتی چۆن لە سیاسەتی ئێستای ئیدارەی سەرۆك جۆ بایدن لە ئاست ئەم ناوچەیە دەڕوانن؟

- لە زۆر ڕووەوە ئیدارەكەی سەرۆك جۆ بایدن گەڕاوەتەوە بۆ سیاسەتی دەرەوەی پێش ئیدارەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپ، واتە خۆی بە دوور گرتووە لە گرتنەبەر و پیادەكردنی سیاسەتی هەڵچوون و ئیستفزازی، كە سیما و خەسڵەتی سیاسەتی دەرەوەی ئیدارەی ترەمپ بوو، بەڵام لەم ڕووەوە دەیەوێت وا پیشان بدات كە هەوڵ و كۆشش دەخاتەگەڕ بۆ چارەسەركردنی پرس و كێشە بنەڕەتییەكان، واتە ئەو كێشە و تەنگژانەی كە بوونەتە هۆی دروستبوون و درێژەكێشانی ناسەقامگیری لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، لەگەڵ ئەوەشدا ئەوەی بەدی دەكەین، درێژەپێدان، یان بەردەوامیدانە بە پێدانی بێمەرجی چەك بە ڕژێمە دیكتاتۆرەكان، كە لە ڕاستیدا ئەمە دژ و پێچەوانەیە لەگەڵ ئامانجە ڕاگەیەندراوەكانی پێشتریدا كە ڕایدەگەیاند پاڵپشتی لە برەوپێدان و بەرەپێشبردنی دیموكراسی دەكات لەم ناوچەیەدا. لەلایەكی دیكەوە ئەم ئیدارەیە پاڵپشتی لە داگیركاری و بەرفراوانخوازیی ئیسرائیل دەكات و، لە سایەی ئیدارەی بایدندا ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا تاكە وڵاتە كە باڵیۆزی هەبێت لە قودس و، تەنیا ئەم شارە بە پایتەختی ئیسرائیل دەناسێنێت و ڕێگا نادات كونسولییەت لە قودسی ڕۆژهەڵات بكاتەوە، لە هەمان كاتدا ئەم ئیدارەیە ئامادە نییە كە بڕیاری ئیدارەی پێش خۆی هەڵبوەشێنێتەوە، كە پەیوەست بوون بە ددانپێدانان بە سەروەریی دەوڵەتی ئیسرائیل بەسەر بەرزاییەكانی جۆلانەوە لە سووریا. هەروەها ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە سایەی ئەم ئیدارەیەدا تەنیا وڵاتە كە ئیعتیرافی كردبێت بە لكاندنی بیابانی ڕۆژئاوا بە وڵاتی مەغریبەوە، لەلایەكی دیكەوە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و ئیسرائیل قۆرخی بوونی چەكی ناوكییان كردووە لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، بەڵام دەبینین گوشارێكی زۆر لە ئێران دەكات بۆ كەمكردنەوە و بەرتەسكردنەوەی پڕۆگرامە ئەتۆمییەكەی، هەر لەم ڕووەوە ئەم ئیدارەیە ئامادە نییە ئەو سزایانەی سەر ئێران هەڵبگرێت كە پێشتر ئیدارەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپ سەپاندبوونی بە سەر ئەو وڵاتەدا، ئەمە سەرەڕای ئەوەی ئێران پابەند بووە بە ڕێككەوتنە ئەتۆمییەكەوە.

* وەك دەزانن كە یەكێكە لە كێشە مەترسیدارەكانی ئەم ناوچەیە بریتییە لە بوونی ڕێكخراوە تیرۆریستییەكان، یان با بڵێین پرسی تیرۆریزم بە شێوەیەكی گشتی، ئایا شێوازی كارا و سەركەوتوو چییە بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەم ڕێكخراوانە، یان ئەم دیاردەیە، بە تایبەتی كە ئەوە ئاشكرایە هەڵمەت و هەوڵە سەربازییەكان بۆ تێكشكاندنیان ڕەنگە تەنیا چارەسەرێكی كاتی بن، ئایا بۆ ئەوەی لە مەودای دووردا ئەگەری هاتنەئارای ئەم مەترسییە كەم بكرێتەوە، دەبێت چی بكرێت؟

- لە ڕاستیدا باشترین شێواز و ڕێگاچارە بۆ بەرەنگاربوونەوە و بەگژداچوونەوەی تیرۆر بریتییە لە بوونی حكومەت و سیستمێكی سیاسی كە شایستەی ئەوە بێت داكۆكی لێ بكەیت و شەڕی لە پێناودا بكەیت، چونكە ئێمە بینیمان كە داعش بە ئاسانی زاڵ دەبوو بەسەر سوپای سووریا و عێراقدا، كە ئەمەش دەرئەنجام، یان ڕەنگدانەوەی گەندەڵی و ناجەماوەریبوونی ئەم حكومەتانە بوو، واتە لەم ڕووەوە ئەوە ڕێكەوت نەبوو كە گرووپە كوردییەكان شەڕیان لە دژی داعش دەكرد، بەڵكو لەبەر ئەوە بوو كە پشتیوانی و شەرعییەتێكی جەماوەرییان هەبوو، هەربۆیە دووپاتی دەكەمەوە كە چارەسەرەكە بریتییە لە دروستبوون و هاتنەئارای حكومەت و سیستمێكی سیاسی كە خەڵكی باوەڕیان وابێت شایستەی ئەوەیە شەڕی بۆ بكەن و بەرگریی لێ بكرێت، ئەگەر وانەكرێت، ئەوا تیرۆریستان باڵادەست دەبن.

* هەروەك دەزانین یەكێك لە كێشە درێژخایەنەكانی ئەم ناوچەیە بریتییە لە كێشە، یان ناكۆكیی فەلەستین و ئیسرائیل، بەڵام ئەوەی بەدیمان كردووە لە دوو ساڵی ڕابردوودا، ئەوەیە كە هەندێك وڵاتی عەرەبی پەیوەندییەكانیان لەگەڵ ئیسرائیلدا ئاسایی كردەوە، بە بێ ئەوەی چارەسەرێك بۆ ناكۆكیی فەلەستین و ئیسرائیل بێتە ئاراوە، ئایا پێت وایە ئەم ناكۆكییە فەرامۆش دەكرێت و ئەم كێشەیە بە چارەسەرنەكراوی دەمێنێتەوە، یان با بڵێین بۆچی تا ئێستا ئەم ناكۆكییە چارەسەر نەكراوە؟

- هۆكاری بنەڕەتی و سەرەكیی شكستهێنان لە چارەسەركردنی ناكۆكیی فەلەستین و ئیسرائیل، یان بەدی نەهێنانی ئاشتی لە نێوان ئەم دوو لایەنەدا بریتییە لەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هەڵوێستێكی دژبەری گرتووە تەبەر لەم ڕووەوە، مەبەستم ئەوەیە ئەمریكا میانگیری سەرەكییە بۆ نزیككردنەوەی ئەم دوو لایەنە و گەیاندنیان بە ڕێككەوتن و چارەسەرێك، بەڵام لە هەمان كاتدا دەستەبەركاری سەرەكیی پشتیوانی ئابووری و سیاسی و دیپلۆماتییە بۆ لایەنە بەهێزەكەی هاوكێشەكە كە ئیسرائیلە، ئەمە لە كاتێكدا یەكێك لە پرەنسیپە بنەڕەتییەكانی چارەسەركردنی ناكۆكی ئەوەیە، كە دەبێت ناوبژیوانیكەرەكە بێلایەن بێت، بەڵام ئەوەی لەم ڕووەوە بەدی كراوە، ئەوەیە كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی بەردەوام درێژەی بە پشتیوانییەكانی داوە بۆ ئیسرائیل، بە چاوپۆشین لەوەی چ جۆرە حكومەتێك دەسەڵاتدار بووبێت لە ئیسرائیلدا، كەواتە لەم ڕووەوە چۆن چاوەڕوانی ئەوە دەكرێت كە فەلەستینییەكان متمانە بە ئەنجامدانی گفتوگۆ بكەن لەگەڵ ئیسرائیلدا، بە تایبەتی كە سەرۆك وەزیرانی ئێستای ئیسرائیل زۆر بە ڕوونی ئەگەری دروستبوونی دەوڵەتێكی فەلەستینی بە دوور گرت. لێرەدا دەتوانین بابەتەكە بەم شێوەیە بشوبهێنین، كاتێك عێراق وڵاتی كوەیتی داگیر كرد، كەس نەیوت با گفتوگۆ بكرێت لەم بارەیەوە، مەبەستم ئەوەیە داگیركردنی بەشێك لە خاكی وڵاتێكی دیكە و كردنی بە بەشێك لە وڵاتی خۆت لە ڕێی بەكارهێنانی هێزەوە، لە ڕووی یاسای نێودەوڵەتییەوە كارێكی ناشەرعییە، ئەمە هەڵوێستی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بووە لە دژی ڕووسیا لە ئاست مەسەلەی كریمیا، بەڵام لە ئاست داگیركاری مەغریب بۆ سەحرای ڕۆژئاوا، پاڵپشتی داگیركاری كردووە، واتە لایەنگریی لایەنە بەهێزەكەی كردووە كە داگیركارە لە دژی لایەنە داگیركراوەكە. هەروەها لەم ڕووەوە ڕێگریی لە نەتەوە یەكگرتووەكان دەكات لەوەی ڕۆڵی هەبێت لە چارەسەركردنی ئەم كێشە و ناكۆكییانە، بە تایبەتی لە ناكۆكیی فەلەستین و ئیسرائیلدا، بۆ نموونە ئەمریكا دژی هەموو جۆرە بەرهەڵەستییەكی فەلەستینیەكانە- ئیدی توندوتیژ بێت، یان ناتوندوتیژی، یانیش بەرهەڵستیی دیپلۆماتی، تەنیا ئەوە بە فەلەستینییەكان ڕەوا دەبینێت كە ئیسرائیل ئارەزوومەندانە پێیان دەدات.

* پرسێكی بنەڕەتی لەم ناوچەیەدا كە هێزە جیهانییەكان و بگرە وڵاتانی ناوچەكەشی پێوە سەرقاڵە، بریتییە لە پڕۆگرامە ئەتۆمییەكەی ئێران، كە ئیدارەی پێشوی ئەمریكا بە سەرۆكایەتیی دۆناڵد ترەمپ لێی كشایەوە، ئێستاش ئەم ئیدارەیە هەوڵەكانی دەست پێ كردووەتەوە بۆ گفتوگۆكردن لە بارەی ئەم پڕۆگرامەوە، پێشبینی و خوێندنەوەی ئێوە لەم ڕووەوە چییە؟

-من ئەگەری هاتنەئارای ڕێككەوتنێكی نوێ بەدی ناكەم، بەڵكو پێم وایە هێشتا ئومێدی ئەوە هەیە بگەڕێنەوە بۆ ڕێككەوتنە بنەڕەتییەكە، بەڵام لە ئێستادا كێشەكە ئەوەیە كە هەردوولا داوا لە یەكتری دەكەن ئەوی دی هەنگاوی یەكەم هەڵبگرێت، بۆ نموونە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا داوا لە ئێران دەكات كە پڕۆگرامە ئەتۆمییەكەی بگەڕێنێتەوە بۆ دۆخی پێشووی پێش ئەوەی بڕیار بدات سزا سەپێندراوەكان هەڵبگرێت، لە كاتێكدا ئێران داوا دەكات، ئەمریكا سزاكانی لەسەر هەڵبگرێت، پێش ئەوەی دەست بە سنوورداركردنەوەی پڕۆگرامە ئەتۆمییەكەی بكات، بەڵام ئێمە دەزانین ئەمریكا لە ساڵی 2018 لە سایەی ئیدارەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپدا تاكلایەنە و سەرەڕای پابەندبوونی ئێران لە ڕێككەوتنەكە كشایەوە، ئەمەش بووە هۆی بەهێزكردنی پێگەی سەختگیرەكانی نێو ئێران، چونكە ئەوان ئەوەیان دووپات دەكردەوە كە سەركردە میانڕەوەكانی نێو ئێران ساویلكەن، چونكە پێیان وایە دەكرێت متمانە بە ئەمریكا بكرێت، ئەوە بوو بەڵێن بە ئێران درا كە سزاكانی لەسەر هەڵبگیرێت، كاتێك پابەند بێت بە ڕێككەوتنەكەوە، بەڵام ئێران پابەند بوو بە ڕێككەوتنەكەوە، كەچی ئەمریكا سزاكانی بەسەردا سەپاندەوە، ئێستاش ئەوە دووبارە دەكەنەوە كە ئێمە لەسەر هەق بووین و ئێوە هەڵە بوون، چونكە ناكرێت متمانە بە ئەمریكا بكرێت، ئەوە بوو توانییان لە هەڵبژاردنەكانیشدا سەركەوتن بەدەست بهێنن، لەبەر ئەوە ئێستا زەحمەت بووە بتوانن بگەنە ڕێككەوتنێكی نوێ.