جەیمس هێنری پڕۆفیسۆری زانستی سیاسی و كاروبارە نێودەوڵەتییەكانە لە سكووڵی ئیلیوت بۆ كاروبارە نێودەوڵەتییەكان لە زانكۆی جۆرج واشنتۆن لە ولایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، بڕوانامەی دكتۆرای لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان لە زانكۆی كالیفۆڕنیا بەدەست هێناوە، شارەزا و تایبەتمەندی چەند بوارێكی گرنگە وەك: ئاسایشی نێودەوڵەتی، ناكۆكیی نێودەوڵەتی، پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان و، ئاسایشی نەتەوەیی.گوڵان دییمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجام دا، كە پتر پەیوەست بوون بە سیاسەتی ئیدارەی سەرۆك جۆ بایدن لە ئاست ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و، پرسی پڕۆگرامە ئەتۆمییەكەی ئێران و چەند بابەت و پێشهاتێكی دیكەی پەیوەندیدار.

 

* چۆن لە سیاسەتی دەرەوەی جۆ بایدن دەڕوانیت، پێت وایە گرنگترین ئەو تەحەددییانە چین كە ڕووبەڕووی بوونەتەوە؟

- لە ڕاستیدا ئەوەی دەكرێت لەم ڕووەوە ئاماژەی پێ بكرێت، بە تایبەتی لە پەیوەندی بەو تەحەددییانەی ڕووبەڕووی ئەم ئیدارەیە بوونەتەوە، ئەوەیە كە هەمیشە بەرهەڵستكاران و ئەو لایەنانەی ناڕازین لە سیاسەتەكانی ئەم ئیدارەیە،  لە گرنگی و بایەخ و گەورەیی هەر دەستكەوتێكی سیاسەتی دەرەوەی ئیدارەكە كەم دەكەنەوە و، بگرە وا وێنای دەكەن وەك ئەوەی ئەم ئیدارەیە سازشی گەورەی كردبێت، بۆ نموونە لە پەیوەندی بە گفتوگۆكانی پەیوەست بە پڕۆگرامە ئەتۆمییەكەی ئێرانەوە، دەبینین دەرئەنجامی هەموو ئەو ڕەخنە و بەرهەڵستییانەی لە ناوخۆدا بۆ سەرۆك بایدن دروست بوون، ئەوەیە ئیدارەكەی ناتوانێت لە پێگەیەكی بەهێزەوە گفتوگۆ لەگەڵ ئێراندا بكات، من پێم وایە ئەمە هەر تەنیا پەیوەست نییە بە پرسی گفتوگۆكانی پەیوەست بە پڕۆگرامە ئەتۆمییەكەی ئێرانەوە، بەڵكو ئێمە هەمان ڕەخنە و ناڕەزایی و بەرهەڵستیمان بینی لە سەروختی كشاندنەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە ئەفغانستاندا، بە تایبەتی ئەگەر ئەو ڕاستییە لە بەرچاو بگرین كە بڕیاری كشانەوەكە لەلایەن ئیدارەی پێش خۆیەوە درابوو(ئیدارەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپ) و ئیدارەی بایدن تەنیا بڕیارەكەی جێبەجێ كرد، بەڵام ئیدی هەموو بەرپرسیارێتییەكی ئەم كشانەوەیە خرایە ئەستۆی سەرۆك بایدن، كە ئێمە دەزانین پێشهات و پەرەسەندنی دۆخەكەش لە بەرژەوەندی ئەودا نەبوو، ئەوە بوو كشانەوەكە پشێوی باڵی بەسەردا كێشا، لەگەڵ ئەو ڕووداوانەی دواتر لە فڕۆكەخانەی كابووڵ ڕوویاندا، هەموو ئەمانە بوونەتە هۆی ئەوەی زیان بە پێگەی بایدن بگەیەنن لە ناوخۆی وڵاتەكەدا. هەموو ئەوەی من دەمەوێت بیڵێم ئەوەیە كە بایدن دەستڕۆیشتووییەكی زۆری نییە، یان پێگەیەكی بەهێزی لە ناوخۆدا نییە بۆ ئەوەی بە گوڕ و تینەوە هەوڵی بەدەستهێنانی ڕێككەوتنێك لە بارەی پڕۆگرامە ئەتۆمییەكەی ئێرانەوە بدات، یان بگەڕێتەوە بۆ ئەو ڕێككەوتنەی لە سەروەختی ئیدارەی سەرۆك ئۆبامادا واژوو كراوە، بە هەر جۆرێك بێت ڕەخنەگرەكانی جۆ بایدن وەك كەسێكی لاواز پیشانی دەدەن و، لاوازكردنی پێگەكەشی بۆ بەهێزكردنی پێگەی سیاسیی خۆیان بەكار دەهێنن.

* پێت وایە ئەم ئیدارەیە وەك پێویست گرنگی و بایەخی بە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست داوە؟

- من دەمەوێت ئەوە بڵێم كە نابێت ئێمە ئەوەمان لە یاد بچێت كە جگە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئیدارەی سەرۆك جۆ بایدن ئەولەوییەت و بایەخدانی دیكەی هەیە، كە دەبێت هەوڵ و كۆشش و تەركیزی ئیدارەكەی بۆ تەرخان بكات، وەك ئەو نیگەرانییەی لە ئەمریكا بەدی دەكرێت لە بارەی هەڵكشانی هێز و دەستڕۆیشتوویی و توانای وڵاتی چینەوە وەك هێزێكی جیهانی، لە هەمان كاتدا دەبێت كات و كۆشش تەرخان بكاتەوە بۆ قووڵكردنەوە و پتەوكردنەوەی پەیوەندییەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەگەڵ هاوپەیمانەكانی، كەواتە لە كاتێكدا كە ئیدارەی جۆ بایدن دەیەوێت چیتر لە شەڕەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە تێوە نەگلێت، ئەوا لە هەمان كاتدا دەیەوێت پارێزگاری لە پەیوەندییە دیپلۆماتی و سیاسی و ئابوورییەكانی بكات لەگەڵ وڵاتانی ئەم ناوچەیەدا. هەروەها لێرەدا ئەوە دووپات دەكەمەوە كە ڕاستە دەبێت بایەخ بە ئەولەویاتی سیاسەتی دەرەكی بدرێت و هەوڵی بەدیهێنانیان بدرێت، بەڵام هەروەك پێشتر ئاماژەم پێكرد، ئەولەوییەتی ناوخۆییش هەن، كە دەبێت ئەم ئیدارەیە هەوڵەكانی چڕبكاتەوە بۆ بەدیهێنانیان، وەك دووبارە نوژەنكردنەوە و بنیاتنانەوەی ژێرخانی وڵاتەكە كە دەبێت داراییەكی زۆری بۆ دەستەبەر بكرێت، بە تایبەتی كە دروشمی جۆ بایدن لە سەروەختی هەڵمەتەكانی هەڵبژاردندا بریتی بوو لە بنیاتنانەوەی باشتر، لەبەر ئەوە دەبێت لەم ڕووەوە هاوسەنگییەك بهێنێتەئاراوە، واتە سەرقاڵبوون بە سیاسەتی دەرەكییەوە نەبێتەهۆی ئەوەی ئەولەویەتە ناوخۆییەكانی فەرامۆش بكات، بە تایبەتی كە ڕای گشتیی ناوخۆی وڵاتەكە پتر كێشە ناوخۆییەكانی بەلاوە گرنگە، نەك دەستكەوتەكانی پەیوەست بە سیاسەتی دەرەوە.

* چۆن لە ئایندەی پەیوەندییەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و عێراق دەڕوانن، بە تایبەتی لە سایەی ئیدارەی سەرۆك بایدندا و، ئایا پێتان وایە ئەمریكا عێراقی كردبێتە گۆڕەپانێك بۆ ڕكابەرییەكەی لەگەڵ ئێراندا، بەتایبەتی ئاماژە بەوە دەكرێت ئەمریكا دەیەوێت عێراق بۆ چاودێركردنی ئێران بەكار بهێنێت؟

-ئەوەی پەیوەست بێت بە پرسی عێراقەوە كە كراوەتە گۆڕەپانێك بۆ یەكلاكردنەوەی كێشە و ناكۆكی و ململانێكانی نێوان ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و ئێران، ئەوا ئەمە تا ڕاددەیەك شرۆڤەكارییەكی دروستە، چونكە ئەوە ڕاستە كە عێراق كەوتووەتە نێوان بەرداشی ڕكابەریی نێوان ئەم دوو وڵاتەوە كە ئاماژەم پێ كردن، بەڵام دەكرێت ئێمە ئاماژەش بەوە بكەین كە خەڵكی عێراق دەیەوێت وڵاتەكەی نەبێتە بەشێك لەم ڕكابەرییە و، خوازیاری ئەوەیە ڕێگەیەكی تایبەت بە خۆی بگرێت، بەدەر و بە دوور لەم ململانێیە، باشترین بەرجەستەبوونی ئەم خواستەش دەرئەنجامی هەڵبژاردنەكانی ئەم دواییەی عێراق بوو، كە بینیمان ئەو لایەنانەی نزیك بوون لە ئێرانەوە لە هەڵبژاردنەكاندا دەرئەنجامێكی باشیان بەدەست نەهێنا، لە بەرامبەردا ڕەوتی سەدر (بە سەرۆكایەتیی موقتەدا ئەل سەدر) ژمارەیەكی زۆر كورسیی پەڕلەمانی بەدەست هێنا، كە وای لێ دەڕوانرێت هەوڵی گرتنەبەری ڕێگەیەك دەدات كە سەربەخۆ بێت، هەم لە ئێران و هەم لە ئەمریكاش. بەڵام كێشەكە ئەوەیە كە لە عێراقدا چەندین میلیشیا هەن، كە بە باشی ئاوێتەی سیستمی بەرگریی عێراق نەكراون و دەتوانرێت لەلایەن وڵاتی دیكەوە بجووڵێنرێن، كە ئەمەش دەستڕۆیشتووییەكی زۆری پێ دەدات، لە هەمان كاتدا دۆخێكی نالەبار و سەختیش بۆ حكومەتی عێراق و هەروەها بۆ بوونی ئەمریكا لەو وڵاتەدا دروست دەكات، بارودۆخەكە ئەو نیگەرانییەمان لا دروست دەكات كە جارێكی دیكە دۆخی ئەمنیی عێراق داڕووخێت و گرووپێكی دیكەی هاوشێوەی داعش، یان جێگرەوەی داعش سەر هەڵبداتەوە و بێتەوەئارا. لە ڕاستیدا من نازانم تا چ ڕاددەیەك ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا كاریگەری و دەستڕۆیشتوویی هەیە لە ناو عێراقدا، بەڵام نابێت ئێمە ئەوەمان لە یاد بچێت كە كاتێك ئیدارەی باراك ئۆباما لەساڵی 2011دا هێزەكانی لە عێراق كشاندەوە، لەبەر ئەوەی لەو كاتەدا عێراق ڕازی نەبوو ئەو هێزەكانە بە گوێرەی چەند تایبەتمەندییەك لە وڵاتەكەدا بمێننەوە، ئەوا ساڵی 2014 داعش سەری هەڵدا و، نزیكەی یەك لەسەر سێی خاكی وڵاتەكەی داگیر كرد. بەڵام دوای سەرهەڵدانیشی دووبارە ئیدارەی ئۆباما ڕەزامەندیی دەربڕی لە سەر هاوكاریكردنی عێراق لەم شەڕەدا، كەواتە ئەوەی مەبەستمە بیڵێم ئەوەیە ئەگەر حكومەتی عێراق خوازیاری بەدەستهێنانی هاوكاریی ئەمریكایە، ئەوا ئەمریكاش ئامادەی ئەم هاوكارییەیە، چونكە بەرەنگاربوونەوەی هەڕەشە ئەمنییەكان لە بەرژەوەندیی ئەمریكاشدایە.

* هەندێ لە شرۆڤەكاران ئاماژە بەوە دەكەن كە تێكڕای پەرەسەندن و پێشهاتەكانی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست نەرێنی نیین، بۆ نموونە باس لەوە دەكەن كە چەند وڵاتێكی عەرەبی پەیوەندییەكانیان لەگەڵ ئیسرائیل ئاسایی كردووەتەوە و، بگرە دەستیان كردووە بە هاوكارییەكی گەرموگوڕیش لەگەڵیدا، كە ئەمەش لە كۆتاییدا خزمەت بە سەقامگیری و بەرەوپێشچوونی ناوچەكە دەكات، تێڕوانین و هەڵسەنگاندنی ئێوە لەم ڕووەوە چییە؟

- من تا ڕاددەیەك هاوڕام لەگەڵ ئەم لێكدانەوەیەدا و، پێم وایە لە چەند ڕوویەكەوە ئەمە پێشهاتێكی ئەرێنییە، بە تایبەتی ئەگەر ئێمە لەوە بڕوانین كە لە مەودای نزیكدا لە ڕوی بەرەوپێشچوونی پەیوەندییە بازرگانییەكان و ئاڵوگۆڕكردنی تەكنەلۆژیاوە سوودی ئابووریی هەیە، كە دەبێتە هۆی پێكەوە گرێدانەوەی ئیسرائیل بە دوژمنەكانی ڕابردوویەوە، لەگەڵ ئەوەشدا دەبێت ئەوە لە بەرچاو بگرین كە ئەگەری ئەوە هەیە بە تێپەڕبوونی كات ئەم هاوپەیمانێتییانە گۆڕانكارییان بەسەردا بێت، بە تایبەتی ئەگەر ئێمە ئەوە ڕەچاو بكەین كە نیگەرانی لە بارەی ئێرانەوە پاڵنەری ئەم لێكنزیكبوونەوە و پەیوەندییانە بوون، بە دەربڕینێكی دیكە ئەگەر ئەم نیگەرانییە لە بارەی ئێرانەوە كەم بێتەوە، ئەوا بۆی هەیە ئەم ڕێككەوتن و هاوكارییانەش لاواز ببن. هەروەها نابێت ئەوە لە یاد بكەین كە فەڵەستینییەكان لەم ڕێككەوتنانەدا فەرامۆش كراون، ڕەنگە ئەمەش ببێتە هۆی ئەوەی كە حەماس پەنا بۆ توندوتیژی ببات، بە چەشنێك نەك تەنیا ناكۆكییەكە هەڵكشێت لە نێوان ئیسرائیل و فەلەستیندا، بەڵكو دۆخێكی سەخت لە ناوچەكەدا دروست ببێت، كە دژواری بۆ ئەو وڵاتانەش دروست بكات كە دەیانەوێت پەیوەندیی ئەرێنییان لەگەڵ ئیسرائیلدا هەبێت. كەواتە پێم وایە لەلایەك ئەمانە ڕێككەوتنی ئەرێنین و خزمەت بە سەقامگیریی ناوچەكە دەكەن، بەڵام لە هەمان كاتدا زەحمەتە بتوانین پێشبینیی ئەوە بكەین كە لە ئایندەدا ئەم ڕێككەوتنانە بە چ ئاقارێكدا دەڕۆن.