گلێن دیزێن پڕۆفیسۆری زانستی سیاسی و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكانە لە زانكۆی باشووری ڕۆژهەڵاتی نەرویج، تایبەتمەندی كاروباری ڕووسیا و ناتۆیە، گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسێكی لەگەڵدا تاوتوێ كرد، كە پەیوەست بوون بە دۆخ و بارگرژیی هەڵكشاوی ئۆكرانیا و كۆكردنەوەی هێز لەلایەن ڕووسیاوە لە سەر سنووری ئەو وڵاتە و كاردانەوەی ڕۆژئاوا و، بە دیاریكراویش ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا.

 

 

* چۆن وەسفی ئەو بارودۆخ و بارگرژییە هەڵكشاوەی سەر سنوورەكانی ئۆكرانیا دەكەیت، بە تایبەتی كە ڕووسیا هێزێكی زۆری لە سەر سنوورەكانی ئەو وڵاتە كۆكردووەتەوە؟

- لە ڕاستیدا ئێمە دەتوانین هەم وەك ناكۆكییەكی ناوخۆیی و هەمیش وەك ناكۆكییەكی ئەوروپی لێی بڕوانین و لێكی بدەینەوە، ئەگەر ئێمە بگەڕێینەوە بۆ ساڵی 2014، كاتێك حكومەتەكانی ڕۆژئاوا حكومەتەكەی ئۆكرانیایان ڕووخاند، و حكومەتێك هاتە ئاراوە كە سەركوتكاریی ئەو بەشەی دەكرد كە بە ڕووسی قسەیان دەكرد و، كاتێك مەسەلەی ئەوە هاتەئاراوە كە ئۆكرانیا ببێتە بەرەیەكی دژ بە ڕووسیا و ڕێكخراوی ناتۆش درێژ ببێتەوە بۆ نێو ئۆكرانیا، ئەوا ڕووسیا ئەمەی بە هەڕەشەیەكی وجوودی لەسەر خۆی هەژمار كرد و لێكی دایەوە، ئێستاش ئەوە بەدی دەكەین كە ڕووسیا هێزەكانی كۆكردووەتەوە لە سەر سنوور، بۆ ئەوەی ڕێگری لە ئۆكرانیا بكات، تاوەكو هێرش نەكاتە سەر ناوچەی دۆنباس، ئەمەش بووەتە هۆی ئاڵۆزكردنی دۆخەكە، چونكە ڕۆژئاوا دەیەوێت ڕێگری لە ڕووسیا بكات، تا نەتوانێت هێرش بكاتە سەر ئۆكرانیا و، لەم ڕووەوە چەك بە حكومەتەكەی كییڤ دەدەن، بەڵام من پێم وایە بەم شێوەیە بوێری بە حكومەتەكەی كییڤ دەدەن، بۆ ئەوەی هێرش بكاتە سەر ناوچەی دۆنباس و، خۆ ئەگەر بێتوو هێرشی بكاتە سەر، ئەوا كێشە و تەنگژەیەكی گەورە دروست دەبێت.

* كەواتە پێت وایە ڕووسیا نیگەرانیی ڕەوای هەیە و كار و كردەوە و، هەڵوێستەكانی و كۆكردنەوەی هێزە لە سەر سنووری ئۆكرانیا پاساویان هەیە و ڕووسیا بەرگری لە بەرژەوەندییە نەتەوەییەكانی خۆی دەكات؟

- دەكرێت بڵێین ئەمە تا ڕاددەیەك ڕاستە، ئێمە دەزانین چارەسەری كێشە و قەیرانی ئۆكرانیا لە ڕێككەوتنی ئاشتی مینسكدا بوو، كە ئەوەی لەخۆ گرتبوو، دەبێت حكومەتی كییڤ دەست بە گفتوگۆ بكات لەگەڵ ناوچەی دونباس، تا ئێستا ئەوە ئەوانن كە پێشێلی ئەو ڕێككەوتنە دەكەن كە نەتەوە یەكگرتووەكان پەسەندی كردووە، بەڵام دەبێت ئەوەمان لە بەر چاو بێت كە ئەم مەترسییە، هەڕەشەیەكی وجوودییە بۆ سەر ڕووسیا. ئەمە هاوشێوەی تەنگژەی ساڵی 1962ـە كاتێك یەكێتی سۆڤییەت مووشەكی لە كوبا جێگیر كرد، ئەوە بوو ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هەڕەشەی پەنابردنەبەر شەڕێكی ناوكیی كرد، ئەگەر بێت و ئەو مووشەكانە لانەبرێن. واتە ئێستا ڕووسیا لەم دۆخەدایە، كە چەكی ڕۆژئاوایی لە ئۆكرانیا جێگیر كراوە بە ئاراستەی ڕووسیا، ڕووسیاش وەك كاردانەوەیەك هێزەكانی هێناوەنەتە سەر سنوور و جێگیری كردوون لە نزیك سنوورەكانی ئۆكرانیا. ئەگەر وەڵامی پرسیارەكەی ئێوەش بدەمەوە ئایا نیگەرانییەكانی ڕووسیا ڕەوان، ئەوا ئەمە بەندە بەوەی مەبەستم لە ڕەوا چییە، چونكە ئەگەر ئێمە باسی یاسای نێودەوڵەتی بكەین، ئەوا ئەم كارەی ڕووسیا شەرعیەتی نییە، بەڵام خۆ ڕووخاندنی حكومەتەكەی ئۆكرانیاش لە ساڵی 2014 لە لایەن ڕۆژئاواوە شەرعی نەبوو، بەڵام ئەوەی هەیە وڵاتێكە دەیەوێت بەرگری و بەرپەرچی هەڕەشەیەكی وجوودی لەسەر خۆی بداتەوە.

* ئەی دەكرێت ئەم دۆخە بە گەڕانەوەی شەڕی سارد وەسف بكەین لە نێوان ڕووسیا و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و، ئایا چۆن لە هەڵوێست و سیاسەتی ئەمریكا دەڕوانیت لە ئاست ئەم ناكۆكی و بارگرژییە؟

- ڕەنگە بتوانرێت بە دەستەواژەی شەڕی سارد وەسف بكرێت، چونكە كاتێك شەڕی سارد كۆتایی هات، ڕێككەوتنێكی ئەمنی كرا، كە هیچ لایەك پەنا نەباتە بەر درێژكردنەوەی دەسترۆیشتویی خۆی، بەڵام واقیعەكە ئەوەبوو كە لە ساڵانی نەوەتەكاندا ڕووسیا لاواز بوو و هەوڵی درێژكردنەوەی دەسترۆیشتویی ناتۆ درا، ئەمەش بە مانای ئەوە هات ڕووسیا لاوازتر دەبوو، مەبەستم ئەوەیە بڵێم كە ڕێككەوتنە ئەمنییەكە جێبەجێ نەكرا و پێشێل كرا، ئێستاش دەبینین ڕووسیا لە دۆخێكی باشتر و بەهێزتردایە و لە هاوكاریدایە لەگەڵ چین، ئەو ڕێككەوتنە ئەمنییەش كۆتایی هات و نەما، دەبینین ناتۆ نایەوێت درێژكردنەوەی دەستڕۆیشتوویی خۆی كۆتایی پێ بێنێت، یان ڕایبگرێت، ڕووسیاش هێڵێكی سووری دیاری كردووە و دەیەوێت بە هەموو نرخێك بەرفراوانبوونی ناتۆ ڕابگرێت. كەواتە ئەوەی لێرەدا دەمەوێت بیڵێم و ئاماژەی بۆ بكەم ئەوەیە، كە دەكرێت لە هەندێ ڕوو و ڕەهەندەوە ئەم دۆخە بەراورد بكرێت و بچوێندرێت بە سەروەختی ڕۆژگاری شەڕی سارد، ئەگەرچی لە ڕۆژگاری شەڕی سارددا ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا جیا ببوونەوە و شەڕی بە وەكالەت لە جیهانی سێدا بەڕێوە دەچوو، بەڵام ئێستا ئەم دابەشبوونە بەو شێوە بەرچاوە نییە و شەڕەكە لە نێو ناكۆكیی دیكەدا ڕەنگ دەداتەوە.

* هەروەك ئاشكرایە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا پەنای بردووەتە بەر بەكارهێنانی ڕێكار و سزا ئابووری و داراییەكان بۆ سزادانی ڕووسیا و بۆ ناچاركردنی بە گۆڕینی هەڵوێستەكانی، تێڕوانین و هەڵسەنگاندنی ئێوە بۆ كارایی ئەم ڕێكارانە چییە؟

- نكۆڵی لەوە ناكرێت سزاكان كاریگەرییان هەبووە لە سەر ئابووریی ڕووسیا، بەڵام نەیانتوانیوە ئابووریی ڕووسیا تێك بشكێنن، بەو شێوەیەی كە ڕۆژئاوا هیوای بۆ دەخواست، هۆكارەكەش ئەوەیە كە ڕووسیا بە چەشنێكی خێرا سەرچاوە ئابوورییەكانی جۆراوجۆر دەكات، بە دوور لە ڕۆژئاوا، بە تایبەتی لە بواری تەكنەلۆژیا و پیشەسازی و ووزە، هەروەها لە ڕوی بازاڕی دارایی و پەرەپێدان بە كەرتی بانكەوە، واتە لە ئێستادا ڕووسیا سەرقاڵی جۆراوجۆركردنی ئابوورییەكەیەتی بە ئاراستە و ئاقارێكی زیاتر بەرەو چین، كەواتە لە لایەكەوە هەموو ئەم سزا ئابوورییانە بوونەتەهۆی دروستكردنی گرفت بۆ ئابووریی ڕووسیا، بەڵام دەبێت ئەوەش بزانین ئەم سزایانە كێشەی گەورەشیان بۆ ئابووریی وڵاتانی ئەوروپا دروست كردووە.

* زۆر جار ڕووسیا تۆمەتبار دەكرێت بەوەی كە هەوڵی لاوازكردنی سیستمی لیبڕاڵیی جیهانی دەدات و، دەیەوێت لە ڕێی بەكارهێنان و هەڕەشەی بەكارهێنانی هێزەوە برەو بە بەرژەوەندییەكانی خۆی بدات، بۆچونی ئێوە چییە لەم ڕووەوە؟

- راستە ئاماژە بەوە دەكرێت كە ڕووسیا دەیەوێت دۆخەكە لە ڕێی هێزەوە بگۆڕێت، بەڵام ئەگەر ئێمە بگەڕێینەوە بۆ ئەو سەروەختەی كە ڕووسیا هێزی لە دژی شیشان بەكار دەهێنا، ئەوا بۆ ڕێگریكردن بوو لە جیابوونەوەی ئەو وڵاتە، واتە هەوڵی ڕووسیا بۆ پارێزگاریكردن بوو لە بارودۆخە هەنووكەییەكە، هەروەها لە ساڵی 2008، هێزی بەكارهێنا بۆ بەرپەرچدانەوەی جۆرجیا، كە هەوڵی داگیركردنی ئۆسێتیای باشووری دا، واتە ئەمەش هەر بۆ پارێزگاریكردن بوو لە دۆخە هەنووكەییەكە، هەمان لێكدانەوەش بەسەر ڕووداوەكانی ساڵی 2014 و لە پەیوەندیدا بە ئۆكرانیاوە هەر ڕاستە، كەواتە ڕووسیا هێزێكە دەیەوێت پارێزگاری لە دۆخی هەنووكەیی بكات، نەك بیەوێت بارودۆخەكە بە ئاقار و ئاراستەیەكی دیكەدا ببات، ئەوەی پەیوەندی هەبێت بە سیستمە جیهانییەكەوە كە وا وێنا دەكرێت لە سەر بنەمای ڕێساكانی هاتبێتە دامەزراندن، ئەوا ئێمە یاسای نێودەوڵەتیمان هەیە، بەڵام ئەم سیستمە جیهانییە لە سەر بنەمای هیچ ڕێسایەك بنیات نەنراوە و، بگرە وڵاتان تێیدا خاوەن سەروەرییەكی نایەكسانن، بۆ نموونە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ڕێگا بە خۆی دەدات یگۆسلاڤیای پێشوو، و عێراق و سووریا و لیبیا و یەمەن و هەر شوێنێكی دیكە داگیر بكات، بە پاساوی برەودان بە دیموكراسی و مافەكانی مرۆڤ، ئەمەش بووەتە هۆی ئەوەی وڵاتانی دیكە ئەم سیستمە ڕەت بكەنەوە.

* كەواتە پێت وایە ئەوەی پێی دەگوترێت سیستمی لیبڕاڵیی جیهانی سەروەختی بەسەر چووە و كۆتایی هاتووە؟

- هەروەك ئاماژەم پێ كرد، دەبێت ئێمە ئەوە دیاری بكەین كە ئایا سیستمی لیبڕاڵیی جیهانی چییە، كە زۆر جار یەكسان كراوەتەوە بە هەژمونگەرایی لیبڕاڵییەوە، كە من پێم وایە لە داكشاندایە، هەروەها سیستمی ئابووریی لیبڕاڵییش لە داكشاندایە، هەروەها ئەو بەها لیبڕاڵییانەی بۆ سنوورداركردنی یاسای نێودەوڵەتی بەكار دەهاتن، ئەوانیش تا ڕاددەیەك لە داكشاندان.

* لە كۆتاییدا دەمانەوێت بپرسین پێشبینیی ئێوە چییە بۆ ئەو بارودۆخەی لە ئۆكرانیا دروست بووە، ئایا ئەگەری شەڕ لە ئارادایە، یان لە كۆتاییدا عەقڵ و حیكمەت زاڵ دەبێت و كێشەكان بە ئاشتییانە چارەسەر دەكرێن؟

- من ئومێد دەكەم لە كۆتاییدا عەقڵ زاڵ بێت بەسەر هەموواندا، و پێم وایە چارەسەرەكە ئەوەیە كە ئەوروپییەكان بگەڕێنەوە بۆ ئەو ڕێككەوتنە ئەمنییەی لە ئارادابوو، پێش ئەوەی ناتۆ دەست بە فراوانخوازی بكات، هەروەها چارەسەری عەقڵانییش ئەوەیە كە بەرژەوەندییە بنەڕەتییە ئەمنییەكانی ڕووسیا و ڕۆژئاوا لە بەرچاو بگیرێن، بەڵام كێشەكە ئەوەیە كە بارگرژییەكە بە چەشنێك هەڵدەكشێت كە ڕەنگە سەربكێشێت بۆ حیساباتی هەڵە و، ڕەنگە ببێتە هۆی ئەوەی هەڵگیرسانی شەڕ ببێتە یەكێك لە ئەگەرەكان.