زانایان و مامۆستایانی ئایینی ئیسلامی لە كوردستان هەموو كات لە سەر مینبەرەكانەوە پێشەنگ و پێشەوای كۆمەڵگە بوون، لە هەموو شۆڕشەكانی كوردستاندا هەوێنی یەكڕیزی و تەبایی و پێكەوەژیان بوون، بۆ قسەكردن لەسەر ئەم پرسە، چەند پرسیارێكمان ئاراستەی دكتۆر عەبدوڵا وەرتێ دكتۆرا لە فكری سیاسیی ئیسلامی و ئەندامی مەكتەبی سیاسیی بزووتنەوەی ئیسلامی كرد.

 

* ئایینی پیرۆزی ئیسلام، ئایینی ئاشتی و لێبوردەیی و پێكەوەژیانە، لەمەش زیاتر كە سەیری مێژووی بەرزی مزگەوت و حوجرە و تەكیە و خانەقاكانی كوردستان دەكەین، هەموو كات سەرچاوەی ئیشق و میهرەبانی و خۆشەویستیی خودا بوون، ئایا لێبوردەیی و پێكەوەژیان و ئاشتی لە دیدی ئایینی پیرۆزی ئیسلامەوە چۆن ڕاڤە دەكەن؟

- بە ناوی خودای گەورە و میهرەبان، لە قورئانی پیرۆز و لە فەرموودەكانی پێغەمبەریشمان (د.خ) هەمیشە جەخت لە سەر ڕێز لە هەموو ئایین و ئایینزاكان و نەتەوە جیاوازەكان كراوەتەوە و، ئایینی پیرۆزی ئیسلامیش داینەمۆ بووە بۆ ئەو پێكەوەژیانەی لە نێوان ئایین و ئایینزاو گەلانی ناوچەكەدا هەیە، باشترین نموونەی بەرجەستەش دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسلامی و ڕاگەیاندنی دەستوور بوو لە مەدینە بۆ تێكڕای ئایین و ئایینزا و نەتەوە و پێكهاتەكان، كە مافەكانیان پارێزراو بوو، بەتایبەتی مافی یەهودییەكان و ئایینەكانی دیكە، لە مێژووی زێڕینی ئیسلامەتیشدا نموونە زۆرە، كاتێك جوولەكەیەك لەگەڵ عەلی كوڕی ئەبو تاڵیب ڕەزای خوای لێ بێت هاتنە خزمەتی پێغەمبەر(د.خ) بۆ چارەسەركردنی كێشەیەك لە بەرژەوەندیی جوولەكەكە فەتوا دەدات و، دەیسەلمێنێت كە دادپەروەرانە حوكم دەكات لە نێوان هاووڵاتیان و دانیشتووانی ژێر سایەی دەوڵەتی ئیسلامیدا.

ئیسلام وەكو ئایین و پەیامێكی ئاسمانی بەردەوام پەیامەكانی ئەوە بووە ڕێز لە ئایین و ئایینزاكان بگیرێت و خودای گەورەو میهرەبان لە قورئانی پیرۆزدا پێمان دەڵێت: ﴿ قُلْ يَا أَيُّهَا الْكَافِرُونَ * لَا أَعْبُدُ مَا تَعْبُدُونَ * وَلَا أَنْتُمْ عَابِدُونَ مَا أَعْبُدُ * وَلَا أَنَا عَابِدٌ مَا عَبَدْتُمْ * وَلَا أَنْتُمْ عَابِدُونَ مَا أَعْبُدُ * لَكُمْ دِينُكُمْ وَلِيَ دِينِ﴾ الكافرون، لە سەردەمی عومەری كوڕی خەتاب ڕەزای خوای لێ بێت، لە شام بۆ ماوەی 500 ساڵ تەنیا پەردەیەك لە نێوان مزگەوت و كەنیسەیەكدا هەبووە، لەو كاتەی مسوڵمانان لەو پەڕی دەسەڵاتدا بوون لە هەموو جیهانی ئیسلامیدا، دەستیان بۆ ئایین و ئایینزا و كەنیسە و پەرستگەكانی دیكە نەبردووە و، هەوڵی پاكتاوكردنی دینی و ڕەگەز و نەتەوەی دیكەیان نەداوە، تەنانەت میللەتێكی وەكو كورد ئارەزوومەندانە بووە بە ئیسلام.

موسڵمانان هەردوو ئایینی مەسیحی و یەهوودی بە دوو ئایینی سەرەكی و ئاسمانی دادەنێن و مامەڵەیەكی ئەرێنی و باشی بەرامبەر كردوون، خۆ ئەگەر مامەڵە و هەڵسوكەوتێكی خراپ و توندوتیژ لێرە و لەوێ كرابێت، هەڵسوكەوتێكی تاكەكەسی و زاتی بووە و، دوور بووە لە داواكاریی خودای گەورە و میهرەبان و پێغەمبەرەكەمان (د.خ).

* هەموو ڕێبەر و سەركردەكانی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستان، لە حوجرە و مزگەوت و تەكیە و خانەقاكانی كوردستاندا هەڵكەوتوون و ڕێبەرایەتیان بۆ سەربەخۆیی كوردستان كردووە، هەمووشیان ئەو فەرموودەیەی پێغەمبەریان (د.خ) كردووە بە دروشم كە دەفەرمووێت:(خۆشەویستیی نیشتمان لە ئیمانەوەیە)، ئایا شەرعییەتی سەربەخۆبوونی كوردستان وەك دەوڵەتێكی سەربەخۆ لە قورئان و شەریعەتی ئیسلامەوە چۆن ڕاڤە دەكەن؟

- ئایین پێداویستییەكی مرۆیییە هاوشێوەی خاك و نیشتمان و زمان و خۆراك و پێداویستییەكانی دیكە، ئایین لە پێگەی نەتەوەی كورددا ڕۆڵێكی زۆری گێڕاوە بۆ بەرگریكردن لە مەزڵوومییەتی كورد و پارێزگاریی لە خاك و نیشتمان، بە درێژایی خەباتی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستانیش مزگەوت پێگەی حەوانەوەی هێزەكانی پێشمەرگەی كوردستان بووە، هەروەكو چۆن كۆكەرەوەی هەموو ڕەنگ و بیروبۆچوونە جیاوازەكان بووە، زانایانی ئایینی پێشەنگ بوون لەخەباتی نەتەوەیی و، شێخانی تەریقەت ڕۆڵێكی گەورە و بەرجەستەیان بینیوە و پەیامە ئایینییەكان هەمیشە سوودیان لێ وەرگیراوە بۆ جۆش و خرۆشدانی گەنج و لاوانی كورد بۆ بەرگریكردن لە خاك و نیشتمان و ڕووبەرووبوونەوەی داگیركەران، دین ڕۆڵی هەبووە لە پاراستنی شوناسی نەتەوەیی گەلی كوردستاندا و، ئایینی پیرۆزی ئیسلام ڕۆڵێكی زۆر گەورەی گێڕاوە لە پێگەیاندنی سەركردەی لێوەشاوە بۆ بەرگریكردن لە خاك و نەتەوە، كە ڕۆڵێكی گەورەیان گێڕاوە لەم پێناوەدا، سەركردە گەورەكانی كورد دەرچووی حوجرەو خانەقا بوون و ئەهلی مزگەوت بوون و شانبەشانی ئەوانیش مامۆستایانی ئایینی و مەلا و زانایان لە دەوری ئەم سەركردانە بوون و پاڵپشتی خەباتیان كردوون، ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە دین هەمیشە تاكێكی ئیجابیی لە ناو كۆمەڵگەدا بەرهەم دەهێنێت و، ڕێگر نییە لەوەی ڕۆڵەیەكی نیشتمانی و نەتەوەیی پەروەدە دەكرێت، بگرە ئایین هاندەرە بۆ خۆشەویستیی خاك و نەتەوە و نیشتمان و هاونیشتمانییەكانی خۆی. پێغەمبەر كە ناچار دەكرێت لەمەككەوە كۆچ بكات بەرە و مەدینە، لە سەر پشتی حوشترەكەی بەوپەڕی مەحزونییەتەوە وتوویەتی ئەگەر ناحەزەكانم و ناحەزەكانی دینەكەم ناچارم نەكەن، ئەی خاكی مەكەی پیرۆز هەرگیز ئامادە نیم بەجێت بهێڵم، بەم شێوەیە ئایین فاكتەرێكی بەهێزی خۆشەویستیی خاك و نیشتمان و نەتەوەیە و، پاداشتێكی ڕۆحانی و پاداشتێكی دنیایی و ئەو دنیای تێدایە، بۆیە سەركردەكانی كورد لە رووی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتییەوە ڕۆڵی گەورەیان لە خەباتی مێژووی نەتەوەی كورد و كوردستانییاندا هەبووە، تەنانەت زۆر سەركردەی سیاسیی دینیی كورد هەبووە كە خۆی كردووە بە قوربانی نەتەوەكەی وەك (قازی محەمەد لە كۆماری كوردستان و شێخ مەحموود و مەلا مستەفا بارزانی) هەموویان بۆ خزمەتكردنی كورد و هاونیشتمانیان ڕۆڵیان گێڕاوە.

* زۆربەی نەتەوەكان سوودیان لە ئایینی پیرۆزی ئیسلام وەرگرتووە و، ئیمپراتۆریەت و دەوڵەتی سەربەخۆی خۆیان هەبووە، ئەی بۆچی كورد نەیتوانیوە سوود لەم فاكتەرە ئیجابییە وەربگرێت؟

- ئەم پرسیارە زۆر زۆر جەوهەرییە، فارس گەورەترین ئیمپراتۆریەتی شیعە دروست دەكات و توركەكانیش بە هەمان شێوە سەرقاڵی زیندووكردنەوەی دەوڵەتی عوسمانین و عەرەبیش زیاد لە 22 دەوڵەتی هەیە و، نەتەوە موسڵمانەكانی دیكەش بە هەمان شێوە دیندارن و سوودی گەورەیان لە ئیسلام وەرگرتووە، بۆ بونیاتنانی نەتەوەو دروستكردنی دەوڵەت، ئەوە هەڵەی سەركردە سیاسییەكانی كوردە كە نەیانتوانیوە سوود لە ئیسلام وەربگرن بۆ پێگەی بەهێزبوونی خۆیان لەجیهانی ئیسلامی و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا و، ئەوەندەی سەرقاڵی قەناعەتكردن بە ڕۆژئاوا بوون، ئەوەندە سەرقاڵی بەهێزكردنی پەیوەندییەكانیان نەبوون لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ و ناوچەكە بۆ مسۆگەركردنی گەیشتن بە سەربەخۆیی، بە داخیشەوە مۆركی زۆربەی شۆڕشەكانی كورد مۆركێكی ماركسیزم و لنینی بووە و شكستێكی گەورە بووە بۆ شۆڕشە نەتەوەییە كوردییەكان، كە دەبووایە مۆركێكی نەتەوەیی و ئایینییان هەبووایە نەك مۆركێكی ماركسیزم و عەلمانی، خۆ ئەگەر پەكەكە بە نموونە وەربگرین لە باكووری كوردستان لە ناو دەوڵەتێكی ئیسلامیدا نەیتوانیوە دۆست و هاوسۆزی هاووڵاتیانی توركیا و وڵاتانی موسڵمان بۆ لای خۆی ڕابكێشێت و، تەنانەت وڵاتانی سۆشیالیست و چەپەكانیش بەرگری لێ ناكەن، ئەمە لەكاتێكدا داد و گەشەپێدان هاتووەتە سەر حوكم و ئەردۆگان خۆی بە میراتگری دەوڵەتی عوسمانی نیشان دەدات و سۆزی خەڵكی توركیا و موسڵمانان و عەرەب و ناوچەكەی بۆ خۆی ڕاكێشاوە، لێرەش زۆر لە ناحەزانی كورد دەیانەوێت كورد وەكو دۆستێكی ئیسرائیل نیشان بدەن، لەكاتێكدا وا نییە ئێمە كەوتووینەتە قەفەزی تۆمەتباركردن.

* ساڵانێكە دیاردەیەكی نامۆ بە مێژووی بەرزی موسڵمانیەتی كوردستان هاتووەتە كوردستانەوە، ئەویش دیاردەی توندڕۆیی و توندوتیژییە، ئایا زانایانی ئیسلامیی كوردستان چۆن ڕێگە لەم دیاردە نامۆیە دەگرن؟

- ئایین پیرۆزیی خۆی هەیە و گرنگی و بایەخی بە هەموو كایەكانی ژیان داوە، هەر لە پێكەوەژیان و لێبووردەیی و زانست و كۆمەڵایەتییەوە، تاوەكو بنەماكانی ئازادی و مافی بیروباوەڕ و دژی فكری توندڕەوی و توندوتیژی بووە، وتەی كارل ماركس كە دەڵێت ئایین ئەفیوونی نەتەوەكانە، لە كاتێكدا وتراوە كە شۆڕشێكی گەورە لە دژی كەنیسە بەرپا بووە، كە لادەرانی ئایینی مەسیحی ئەو كات لە ئەوروپا بە ناوی كەنیسەوە سەدان زانا و ڕۆشنبیر و خەڵكی بێتاوانیان دەسووتاند و دەیانكوشتن، بۆ ئەوەی ڕۆڵی كەنیسە لاواز نەبێت .

من پێم وایە دەسەڵات و دەوڵەت و حكومەت گرنگی بە ئایین بدەن و ڕۆڵی سەرەكی و بنەڕەتی بۆ زانایانی ئایینی پیرۆزی ئیسلام بگێڕنەوە، ئەو كات فكری نامۆ و توندوتیژی و گرووپی نامۆ دروست نابێت، ئێستا ناوە ناوە بە ناوی ئیسلامی سیاسی لە ئایین دەدرێت، لە كاتێكدا دەوڵەت گرنگە حەكیمانە و لۆژیكانە مامەڵە لەگەڵ ئەم دیاردە نامۆیەدا بكات، كە دەوڵەت بوویت دەبێت بەیەك چاو سەیری هەموو ئایین و یاسا و هاوڵاتییەكان بكەیت، بەڵام خۆ نابێت لەسەر حیسابی لە 95%ی كۆمەڵگە كە موسڵمانە، یاسایەك دەرنەكەن پێچەوانەی بنەما نەگۆڕەكانی شەریعەتی ئیسلامی بێت، كاتی ئەوە هاتووە كە فیكری میانڕەو بڵاوبكەینەوە، ئەمەش ڕۆڵی یەكێتی زانایانی ئیسلام و وەزارەتی ئەوقاف و ڕێكخراوە پەیوەندیدارەكان و حزبە ئیسلامییەكان و ئەهلی تەسەوف و سەلەفییەكان و هەموو چین و توێژەكانی كوردستانە، ئەمە دەبێتە هۆی ئەوەی ئایینی پیرۆزی ئیسلام وەكو خۆی پارێزراو بێت و، هیچ گرووپێكی دیكە دروست نەبێت كە پێچەوانەی پرەنیسپ و بنەماكانی ئایینی پیرۆزی ئیسلام بێت