بەپێی زانیارییەكان هەموو ئەو كەیسانەی تایبەت بە كێشەی هاوسەران كە دەچنە دادگا، دادوەرەكان كاتیان پێ دەدەن، تاكو بتوانن كێشەكانیان چارەسەر بكەن، هاوكات بەشێكی زۆری ئەو هاوسەرانە ئاشتبوونەتەوە و گەڕاونەتەوە لای یەكدی، ئەوەش بەهادانە بە شیرازەی خێزانی و كۆمەڵگە زیاتر بەرەو بەختەوەری دەبات، بەڵام پرسیار دەكرێت: لە دادگاكان میكانیزمەكانی پێش جیابوونەوەی هاوسەران چین و تا چەند لە دادگاكان ڕێگری لە جیابوونەوەیان دەكرێت و چ هەوڵ و كۆششێك بۆ ئاشتبوونەوەی هاوسەران هەیە؟ ئایا ڕێكارەكان چین بۆ ڕێگەگرتن لە جیابوونەوەی هاوسەران؟ بەشداربووانی ئەم ڕاپۆرتەی گۆڤاری گوڵان وەڵامی پرسیارەكان دەدەنەوە.

 

گوڵان: كۆمەڵایەتی

 

سەرەتا شاخەوان خالید شارەزا لەبواری یاسا، ئاماژە بەوە دەكات كە «گرێبەستی هاوسەرگیری گرێبەستێكە لەنێوان ژن و مێرد بە ئیرادە و ڕەزامەندیی هەردوولا دەبێ، بۆیە لە ڕووی شەرع و یاساوە ڕێگە دراوە كە ئەو دوو كەسەی گرێبەستی هاوسەرگیرییان كردووە بۆ دروستكردنی خێزان، بە هەمان شێوە مافی جیابوونەوەشی پێ داون، ئەگەر نەیاتوانی لەگەڵ یەك بەردەوام بن. ئەگەر ژنەكە داوای جیابوونەوە بكات، یان پیاوەكە داوای تەلاقدانی ژنەكەی بكات، كە هەریەكەیان دەبێ هۆكاری دروستی شەرعی و یاساییان هەبێ، ئینجا دادگا بڕیار دەدات. بەڵام سەرەتا پێش دەركردنی بڕیارەكە لە دادگای باری كەسی بەشێك هەیە بە ناوی توێژەری كۆمەڵایەتی، كە ئەوانە ئەركیان زۆرە، یەكێك لەو ئەركانە قسەكردنە لەگەڵ ژن و مێرد كە دەیانەوێ لە یەك جیاببنەوە و بە هەموو شێوەیەك هەوڵ دەدەن، هۆكارەكانی ‌ناكۆكیی نێوانیان چارەسەر بكەن، ئەگەر چارەسەر نەبوو، خودی دادگای باری كەسی كە پێی دەڵێن «شرعیة‌» خۆی هەوڵ دەدات كە جیابوونەوەكە نەبێت، بەتایبەت ئەگەر لەسەر هۆكارێكی سادە بێ و بە هەر دوولا ڕادەگەیەنن كە ئەم پرۆسەی جیابوونەوەیان‌ زیان بە هەر دوولا و بەتایبەت منداڵەكانیان دەگەیەنێت و دادگا هەوڵ دەدات لە یەكیان نزیك بكاتەوە. زۆر كات داواكانی جیابوونەوەی هاوسەران ماوەی دوور و درێژ دەخایەنێت و دادگا یەكلاییان ناكاتەوە،‌ تا ژن و مێردەكە سارد ببنەوە و تووڕەییان بەرامبەر یەكتر نەمێنێت و بچنەوە لای یەكتر، بەڵام ئەگەر ئەو هەوڵانە هەر سەری نەگرت و ژن و مێردەكە پێك نەهاتنەوە، ئەوا دادگا حەكەمێك لە تەرەفی ژنەكە و حەكەمێك لە تەرەفی پیاوەكە دادەنێت، بە هەڵبژاردنی ئەوان ئەگەر ئەوان نەیانتوانی دیاریان بكەن، دادگا خۆی بۆیان دیاری دەكات و، بەو كارە هەڵدەستن و هەوڵی لەیەك نزیكبوونەوەیان دەدەن، پاش ئەو هەوڵانە ئەگەر هیچ كاریگەرییان نەبوو، دادگا گەیشتە قەناعەتی تەواو كە ئەو ژن و مێردە بۆ یەك ناشێن و جیابوونەوەیان باشترە لە مانەوەیان لەگەڵ یەكتری لە یەك ماڵی شەرعی، ئنیجا بڕیاری جیابوونەوەیان دەدات.» ئەو یاساناسە لەو بارەیەوە زیاتر گوتی: خۆشحاڵانە دادگاكانی هەرێمی كوردستان زۆر حاڵەتیان چارەسەر كردووە و نەیانهێشتووە هاوسەران لەیەك جیاببنەوە و لەم بارەیەوە بە ڕۆڵی خۆیان هەڵساون لەگەڵ ژووری توێژەرانی كۆمەڵایەتی لە ناو دادگای باری كەسی».

چالاكی مەدەنی هەرمن ئەحمەد، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «پرسی جیابوونەوەی هاوسەران لە هەرێمی كوردستان ڕۆژ بە ڕۆژ حاڵەتەكانی لە هەڵكشاندایە، هۆكارەكانیشی لە یەك ڕەهەندەوە دەستنیشان ناكرێن، نەوەی ئەم سەردەمە زۆر جیاواز بیردەكەنەوە حەز و خواست ویستەكانیان زۆرە، بە هۆی هاتنە پێشی بازاڕی سۆشیال میدیاوە، پاڵەپەستۆی حەزەكان زۆرتر بوون و دەیانەوێت خەونەكانیان بە خێراترین كات بێتەدی، ئەم قسەیەم مەرج نییە هەر بۆ مێینەیك بێت، بەڵكو ئێستا نێرەكانیش بە هەمان شێوە‌ لایف ستایلیان زۆر گۆڕاوە، ئەوانیش لە گۆشە نیگای خۆیانەوە دەڕواننە هێنانەدی حەزەكانیان.» گوتیشی: «سەرهەڵدانی ناكۆكییەكانی هاوسەران ڕەهەندی زۆرە، لەوانە: زوو بەشوودانی كچان و خراپیی بەكارهێنانی تۆڕی ئینتەرنێت و جیاوازیی ڕۆشنبیری و كۆمەڵایەتیی هاوسەران و كێشە داراییەكان و بێكاری هۆكاری سەرەكیی جیابوونەوەكانن، ژیانی ئابووریی ئێستاش وای لێ هاتووە، مرۆڤەكان دەیانەوێت لە ماوەیەكی كەمدا هەموو خواستێكیان بەدی بێت، بۆ نموونە: ئەگەر پیاو بە تەنیا كار بكات و خێزانەكەی لەسەر خواستەكانی خۆی بەردەوام بێت، بۆ پێچەوانەكەشی هەر وایە، ئەگەر ژنێك كار بكات و پیاو بێكار بێت، خواستەكان قورستر دەبن، ئەگەر هەردووكیشیان كار بكەن، خواستی منداڵەكان هەم زیاد دەبێت، هەم پێداگری دەكەن، ئەم هۆكارانە دەبنە هۆی كێشە و ساردیی نێو خێران و هەر یەكەو دەیەوێت لە دەرەوەی خێزانی خۆی ئارامی بدۆزیتەوە، زۆرجاریش ئەو ئارامییە بە جیابوونەوە كۆتایی دێت. چۆن نەخۆشێك دەچێت بۆ لای پزیشكێك بۆ چارەسەركردنی، ئەم پرسەش بە هەمان شێوە پێویستی بە پشكنینە تا حاڵەتی جیابوونەوەی خێزانی كەم بكرێتەوە».

پارێزەر كارزان هەنارەیی، هێما بۆ ئەوە دەكات كە «لەو ساڵانەی دواییدا جیابوونەوەی هاوسەران بە شێوەیەكی یەكجار زۆر زیادی كردووە، ئەمەش كاریگەری زۆر خراپی لەسەر بارودۆخی كۆمەڵایەتی و ڕێژەی دانیشتووان دروست كردووە. لەگەل ئەوەی كە كۆمەڵێك میكانیزم هەیە كە وا دەكات جیابوونەوە ڕوونەدات لە كاتی دروستبوونی هەر كێشەیەك لە نێوان هاوسەراندا، ئەویش كاتێك كێشەیەك دروست دەبێت، ژن و مێرد سەرەتا لە زۆربەی كەیسەكان هەوڵ دەدەن پارێزەر دیاری بكەن بە مەبەستی جیابوونەوە، لێرەدا پارێزەر دەتوانێت ڕۆڵێكی ئەرێنی و كاریگەر ببینێت و، سەرەتا هەوڵ بدات، بەر لەوەی كەیسەكە بكەوێتە دادگا، ڕۆڵی ئاشتەوایی ببینێت و، چارەسەرێكی گونجاویان بۆ بدۆزێتەوە و، پەشیمانیان بكاتەوە، بۆ ئەمەش پارێزەر پێویستە تەواو ئینسانییانە بیر بكاتەوە. دواتر ئەگەر بە هەر جۆرێك بوو، كەیسەكە گەیشتە دادگا، حاكم لە ڕێگای خۆی و داواكاری گشتی و توێژەری كۆمەڵایەتی هەوڵی ئەوە دەدات كە جیابوونەوە تاكە ڕێگا نەبێت بۆ هاوسەران و بڕوایەكی دیكەیان بۆ دروست بێت. تا ڕاددەیەك لەم ڕێگایانە و لە ڕێگای كۆمەڵایەتیش هەوڵدان هەیە بۆ چارەسەركردنی كێشەی نێوان هاوسەران و دوورخستنەوەیان لە بژاردەی جیابوونەوە، بەڵام ئەوەی جێگای سەرنجە، ئەوەیە كە كێشە كۆمەڵایەتییەكان بە ڕاددەیەك تەشەنەی كردووە، كە زۆر جار جیابوونەوە تاكە بژاردە دەبێت، ئەمەش دەگەڕێتەوە سەر كۆمەڵێك فاكتەر، كە بریتین لە بەكارهێنانی ماددەی هۆشبەر و خواردنەوەی كحول كە زۆر جار كارەسات و توندوتیژی لێ دروست دەبێت، هەروەها خیانەتی هاوسەری و فێڵكردن لە یەكتر و تەداخولكردنی كەسانی دی لەناو خێزان هۆكاری سەرەكیی جیابوونەوەن كە لەو بوارانەش میكانیزمی ئاشتەوایی و ڕۆڵی دادگاكان كاریگەری لەسەر جیانەبوونەوە نابێت، بۆیە پێویستە سەرەتا لەناو كۆمەڵگە و لە ڕێگای ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و حكومەت و گشت لایەنەكانی پەیوەندیدار هەوڵی چارەسەری ئەو كێشانە بدرێت.