ڕۆژی25ی نۆڤەمبەر، ڕۆژی جیهانیی بەرەنگاریی توندوتیژیی بەرامبەر ئافرەتانە و بە شانازییەوە لە هەرێمی كوردستان هاوشێوەی وڵاتانی جیهان بایەخی پێ دەدرێت و كەمپەینی 16 ڕۆژەی هەڵمەتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان ڕێك دەخرێت و، تا ڕۆژی 10ی دیسەمبەر كە دەكاتە ڕۆژی جیهانیی مافی مروڤ ئەم هەڵمەتە بەردەوام دەبێت. بەشداربووانی ئەم ڕاپۆرتەی گۆڤاری گوڵان شرۆڤەی زیاتری پرسی توندوتیژی دەكەن.

 

گوڵان: كۆمەڵایەتی

 

بەپێی ئامارەكانی ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان لە كۆی سێ ئافرەت لە جیهاندا، یەكێكیان بە لایەنی كەمەوە جارێك لە ژیانیدا ڕووبەڕووی توندوتیژی جەستەیی دەبێتەوە و 120 ملیۆن ژن لە جیهاندا لە یەكێك لە قۆناغەكانی ژیانیاندا دەستدرێژیی سێكییان بەرامبەر كراوە و، زیاتر لە 700 ملیۆن كچ لە جیهاندا بە منداڵی و مێرمنداڵی بە شوو دراون.

تاڤگە عومەر بەڕێوەبەری گشتیی یاسا لە دەستەی سەربەخۆی مافی مرۆڤ، سەرەتا ئاماژە بەوە دەكات كە ئەوان وەكو دەستەی سەربەخۆی مافی مرۆڤ لە كۆتایی ساڵ بەپێی ئامارەكان دیراسەی دۆخەكە دەكەن، بەڵام ئەوەی كە تێبینی كراوە بۆ ئەمساڵ، «ڕێژەی كوشتنی ئافرەتان بەراورد بە ساڵانی پێشوو كەمتر بووەتەوە»، هاوكات دەڵێت: «ئێستا شێوازی دیكەی پێشێلكاریی مافەكانی ئافرەت تەشەنەی كردووە، لەم دواییانەدا بازرگانیكردن بە ئافرەت و بە منداڵان بە شێوەی جیا جیا ڕێژەكەی لە هەڵكشاندا بووە، بۆیە پێویستە بە گوێرەی یاسا مامەلەی لەگەڵ بكرێت. ئێمە یاسایەكمان هەیە كە یاسای ژمارە 28 ی ساڵی2012 یەو لە لایەن ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقەوە دەرچووە و، لە پەرلەمانی كوردستان ساڵی 2018 پەسەند كراوە و، لە هەرێمی كوردستان كاری پێ دەكرێت، چونكە كەیسی بازرگانیكردن بە ئافرەت لە ئێستادا بە شێوەیەكی بەرچاو لە میدیاكان و یانەكانی شەوان و ئەوانەش كە لە سۆشیال میدیا دەردەكەون، بە شێوەیەكەی زۆر زەق وای كردووە ئەو پرسە هیچ پێناسەیەك هەڵنەگرێت و، بڵاوكردنەوەی كەلتوورێكی نامۆیە بە خەڵكی كوردستان و، ئەوەش نەك تەنیا كاریگەری خراپی لەسەر خودی ئافرەتەكە دروست كردووە، بەڵكو بە شێوەیەكی نەرێنی كۆمەڵگەشی بە گشتی نیگەران كردووە، دیسان بابەتێكی دیكەی گرنگ كە هەڕەشەیە بۆ سەر مافەكانی ئافرەت ئەویش هەڵكشانی ڕێژەی جیابوونەوەی هاوسەرانە، دەتوانین بڵێین كە ئەو ڕێژەیە بە شێوەیەك زیادی كردووە، كەوا پێویستی بە هەڵوەستە لەسەركردنە، پێویستی بە دانانی پلانی زانستی گرنگ هەیە بۆ چارەسەركردنی ئەو گرفتە كۆمەڵایەتییە، لە ئێستادا هیچ میكانیزمێكی ئەوتۆمان لەبەر دەستدا نییە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەو گرفتە.» گوتیشی: «گرفتێكی دیكە كە ئێستا ڕووبەڕووی ئافرەتان بووەتەوە، بەكارهێنانی مادەی هۆشبەرە و لە ناو ئافرەتاندا ڕوو لە هەڵكشانە، ئافرەتێكی زۆر هەم ڕاگیراو، هەم حوكمدراو لە بەندیخانەكاندان كە بە هۆی بەكارهێنانی مادە هۆشبەر لە چاكسازییەكانی ئافرەتان هەر سێ پارێزگای هەرێمی كوردستان بە ڕێژەی جیا بوونیان هەیە، ئەوانە كۆمەڵێك پرسی گرنگن و مەترسیدارن، كە پێویستە لە ئێستادا كاری لەسەر بكەین و بە جددی پلانی بۆ دابڕێژدرێت».

ناز فەلەكەدین كاكەیی بەڕێوەبەری كتێبخانەی گشتی هەولێر، هێما بۆ ئەوە دەكات كە «كەسانێك ژن و باسی ژن لە بەرنامەكانی بەرەنگاریی توندوتیژی بەرامبەر بە ئافرەتان، وەك ڕێكلام و دانیشتن لە سەر كورسیی كۆبوونەوە كان دەبینن، بۆ ئەو پیاوانەی كە لە بەرنامە تەرخان كراوەكان لە پێش ژنان لە هۆڵەكان دادەنیشن و لە ماڵەوەشیان كەنیزەیەك بە ناوی ئافرەت لە چواردیواری ماڵ دەبەستنەوە، بۆ ئەوانەی ژن وەك مەزەی مەی خواردنەوەیانە.» هاوكات دەڵێت: «دۆخی ژن و گرفتەكانی تەنسا ڕێكلامی كاناڵەكان و فەیسبووك و وێنەگرتن لە شازدە ڕۆژی كۆنفرانسەكانی كێشەی ژنان نییە، بەڵكوو ئەو عەقڵییەتەیە كە واتای ژن، چێژە، جەستەیە و بچووكییە، زەعیفییە و بەس، كەسانێك گاڵتە بە جەستەی ڕووكەشی ژن دەكەن. بەڵام ژن واتای دایكە، گەورەتر لە واتای مرۆڤ، هێزە، گەورەتر لە هێزی چێژ و هەوەسی پەرپووتی ئاژەڵ بوون.» گوتیشی: «ئافرەت كۆمەڵێك لە داستان و وشەی ڕاستەقینەیە، پیاویش لە خۆێنی پڕ لە هەستی ژنێك لە دایك دەبێت، ژن جوگرافیایەكی ئاڵۆزە، كە بە حەز و بۆچوونی گەمژەكان كەشف نابێت، تەنیا جەستەی ڕووكەشی بۆ بیر و بۆچوونی تەسك و پڕ لە نەخوشیی مێشكە بیمارەكان كۆتایی نایەت، بەڵكو هەست و ڕەگ و دەمار و ڕۆحی ئافرەت پڕە لە نەخشەی نەناسراو، كە تا ئێستا هیچ (كریستوف كلۆمب)ێك كەشفی نەكردووە، ژن، پورنۆگرافی و جەستە بازاڕی نێو خەیاڵەكان نییە. بەڵكو تێكۆشانێكە بۆ گەشانەوەی مرۆڤایەتی و باوشێكە بۆ خۆشەویستی و عەشقی ئینسانی، عەشقی ژن سیاسەتی ژیان دەگۆڕێت، بەڵام ژن بەردەوامە لەگەڵ كۆسپە ناڕەواكان، لەگەڵ چاوە برسییەكان كە جەستەی بە چێژێك دەبینن، ژن ڕێكلام نییە، بەڵكو وڵاتە».

پارێزەر شاد ڕزگار بەرپرسی ئەنجومەنی هەڵەبجەی یەكێتی ئافرەتانی كوردستانە و سەرەتا بەم جۆرە پێناسەی توندوتیژی دەكات: «توندوتیژی هەر كردارێكە، یان هەڕەشەكردنێكە كە ببێتە هۆی ئازارێك، یان زەبرێكی جەستەیی، یان سێكسی، یان دەروونی. ئەگەر هاتوو ئەم توندوتیژییە لەلایەن خزم و كەسی نزیك وەك هاوسەر و خزم تا پلە چوار ئەنجام درا، ئەوا ئەو توندوتیژییە دەبێت بە توندوتیژی لە چوارچێوەی خێزاندا و یاساییەكی بۆ دەرچووە بە ناوی یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی و بە یەكێك لە یاسا گرنگەكانێ هەرێم هەژمار دەكرێت» هاوكات دەڵێت: «توندوتیژی دەستەواژەیەكی جیهانییەوە شتێك نییە بە تەنیا لە وڵاتەكەی ئێمە هەبێت، بەڵام شێوازی توندوتیژییەكە و جۆر و چەندایەتییەكەی لە وڵاتێك بۆ یەكێكی دی گۆڕانی بەسەردا دێت. بە كورتی لە هەر شوێنێك ئافرەت هەبێت، توندوتیژییش هەیە، چ بە ئاشكرا و چ بە نهێنی، ئاسەواری دیار بێت، یان ناوەكی و نادیار، توندوتیژی هەیە و ناكرێت بڵێین ڕەوشی ئافرەتان زۆر باشە و دوورن لە توندوتیژی، ئەوە شتێكە هەتا ژیان ماوە، توندوتیژی بنبڕ ناكرێت، بەڵام دەكرێت بە هەموومانەوە هەوڵی كەمكردنەوەی بدەین، مەرجیش نییە ئەو ئافرەتەی توندوتیژی بەرامبەر كراوە، نەخوێندەوار بێت، یان ئافرەتی ماڵەوە بێت، یان كارمەند و دەوڵەمەند یان هەژار بێت، جوان، یان ناشیرین بێت، لە هەموو چینەكانی زۆر جار ڕووبەڕووی توندوتیژی دەبنەوە لە لایەن ڕەگەزی بەرامبەر، مەرجیش نییە هەر لەلایەن ڕەگەزی بەرامبەر بێت، زۆر جار توندوتیژییەكە لە لایەن خودی ئافرەت بەرامبەر بە ئافرەتی دیكە دەكرێت». گوتیشی: «زۆرجار كاتێك پرسیاری ئەوەمان ئاراستە دەكرێت كە ئایا توندوتیژی لە شارەكە بوونی هەیە، بە ڕاشكاوی دەڵێین: بەڵێ هەیە و، ڕێژەكەشی بەرزە، كەچی ڕووبەڕووی ڕەخنە دەبیینەوە و كەسانێك دەڵێن: نەخێر توندوتیژی نییە، ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە زۆرێك لە خەڵك توندوتیژی تەنیا لە كوشتن و بڕین و ئازاری جەستەیی دەبینن و بیر لەوە ناكەنەوە كە چەندین جۆر لە توندوتیژی بوونی هەیە و، دەكرێت هەندێك جۆری شاراوەی هەبێت و، بە ئاشكرا بە كەسەكەوە دیار نەبێت كە توندوتیژی بەرامبەر كراوە، زۆر جار ئەو توندوتیژییە شاراوە و نادیارانە بۆ هەندێك ئافرەت چەندین جۆری نەخۆشیی دەروونی و خەمۆكی دروست كردووە، كە ئەگەر توندوتیژییەكەش بەردەوام بوو، دەبێتە گرێی گەورەی دەروونی و دواجار بە خۆكوشتن، یان كوشتنیش كۆتایی دێت».