جۆن تیرمان بەڕێوەبەری سەنتەری پەیمانگای تەقەنی ماساشوسێتس بۆ دیراساتی نێودەوڵەتی بۆ گوڵان: ئارامی و سەقامگیریی عێراق بەندە بە چارەسەركردنی كێشەی تایفەگەری لەم وڵاتەدا
جۆن تیرمان بەڕێوەبەر و توێژەری باڵایە لە سەنتەری پەیمانگای تەقەنی ماساشوسێتس بۆ دیراساتی نێودەوڵەتی. شارەزای چەند بوارێكی گرنگە، وەك چارەسەری ناكۆكی، پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان، ناكۆكیی ئیتنی، سیاسەتی دەرەوە، تیرۆریزم و مافەكانی مرۆڤ. گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجامدا كە تەوەرە سەرەكییەكانی پەیوەست بوون بە بارودۆخی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئایندەی پەیوەندییەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و عێراق و چەند پرسێكی دیكەی پەیوەندیدار.
* ئاشكرایە كە كێشەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كێشەی درێژخایەن و ئاڵۆزن و هەوڵەكانی چارەسەركردنیشیان بە شكست و نائومێدی كۆتایی پێ دێت، تێڕوانینی ئێوە لەم ڕووەوە چییە؟
- لە ڕاستیدا یەكێك لە كێشە درێژخایەن و ئاڵۆزەكانی ئەم ناوچەیە بریتییە لە كێشەی تایفەگەری، بە تایبەتی ناكۆكیی نێوان شیعە و سوننە، كە ڕیشەیەكی دوور و درێژ و ڕەهەندێكی ئایدیۆلۆژی و سیاسی هەیە و، بووەتە كێشە و ناكۆكییەكی درێژخایەن. چونكە ئەگەر ئێمە بگەڕێینەوە بۆ مێژوو، ئەوا دەبینین ئەم ناكۆكییە هەڵكشان و داكشانی بەخۆوە بینیوە، بەڵام لە سەدەی 16وە ئەم ململانێی دەسەڵاتە زەقتر بووەتەوە، بە تایبەتی لە میزۆپۆتامیا/عێراقدا. لە ڕۆژگارێكی دیاریكراودا، ئیمپراتۆریەتی فارسی-شیعە- توانی كۆنتڕۆڵی ناوچەكە بكات، بەڵام زۆربەی كات ئەم ناوچەیە لە ژێر كۆنتڕۆڵی ئمیپراتۆریەتی عوسمانی-سوننە- دا بوو. لە ئێستادا دووبارەبوونەوەی ئەم ڕكابەرییە بەدی دەكەین لە نێوان توركیا و ئێران و لە نێوان گرووپە جیاوازەكان وەك حەشدی شەعبی و ئەل قاعیدە و داعشدا.
* چۆن دەكرێت بارودۆخی كۆمەڵگەكانی ئەم ناوچەیە گۆڕانكاری بەسەردا بێت، كە بینیمان دەستتێوەردانە دەرەكییەكان، بە تایبەتی دەستتێوەردانی سەربازیی ئەمریكا و هەوڵەكانیان بۆ برەوپێدانی دیموكراسی و بنیاتنانی نەتەوە شكستیان هێناوە؟
- من پێم وانییە هیچ گۆڕانكارییەكی ڕاستەقینە ڕووبدات، ئەگەر سەرچاوەی ئەو گۆڕانكارییە خودی كۆمەڵگەكان نەبێت. ئێمە دەتوانین لەم ڕووەوە ئاماژە بە ئەزموونی ئەفغانستان بكەین، ئەوە بوو ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بۆ ماوەی 20 ساڵ هەوڵی دا دامەزراوە دیموكراتییەكان لەو وڵاتەدا بچەسپێنێت، بەڵام سەرەنجامەكەی شكستێكی گەورە بوو. نموونەیەكی دیكە لەم ڕووەوە بریتییە لە عێراق كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هەمان هەنگاوی هەڵگرت و هەمان ڕێچكەی دووبارە كردەوە. لە ڕاستیدا، ئەو بیرۆكەیەی پێی وایە هێزێكی دەرەكی دەتوانێت دەستتێوەردان بكات و دیموكراسی بنیات بنێت بۆ وڵاتێكی دیكە، یان كۆمەڵگەیەكی دیكە كە ئامادەی گۆڕانكاری نەبێت، بیرۆكەیەكی شێتانەیە. هەر ئەمەش هۆكاری شكست و سەرنەكەوتنی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بوو لە ئەفغانستان، بە تێڕوانینی من ئەمریكا لە عێراقیشدا سەركەوتن بەدەست ناهێنێت. هەرچەندە لەم ڕووەوە ئەمریكا دوو ئەزموونی سەركەوتووی هەیە لە بنیاتنانی دیموكراسی لە دوای جەنگی دووەمی جیهانییەوە، ئەڵمانیا و یابان. هەرچۆنێك بێت، ئەو كۆمەڵگەیانە لە هەلومەرجێكدا بوون كە بتوانرێت پەرە بە دیموكراسی بدرێت، مەبەستم ئەوەیە بناغەیەكی بەهێز و پتەویان هەبوو بۆ بە دیموكراتیكردنی وڵاتەكە، واتە كەم تا زۆر كۆمەڵگەی یەكڕەنگ بوون، كە هیچ یەكێك لەم خەسڵەت و ڕەهەندانە لە ئەفغانستان، یان عێراقدا لە ئارادا نین.
* كێشەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست زۆرن و لە هەمان كاتدا كێشەی قورس و ئاڵۆزن، یەكێك لەو كێشە درێژخایەن و ئاڵۆزانەی لەم ناوچەیەدا هەیە، بریتییە لە ناكۆكیی فەلەستین و ئیسرائیل، كە تا ڕاددەیەك بێ ئومێدی هەیە لە پەیوەندی بە چارەسەركردنی ئەم ناكۆكییەوە، ئێوە چۆن لەم مەسەلەیە دەڕوانن و ئایا دەكرێت هیچ بەرەوپێشچوونێك بە ئاراستەی گەیشتن بە چارەسەری ئەو ناكۆكییەدا بەدی بێت؟
- بە تێڕوانینی من ئەگەری ئەوە هەیە بۆ ڕۆژگارێكی دوور و درێژ ئەم ناكۆكییە درێژە بكێشێت، چونكە فەلەستینییەكان بوونی ئیسرائیل قبووڵ ناكەن و شەرعییەت بەوە نادەن كە دەبێت جوولەكە دەوڵەتی خۆی هەبێت. لەم ڕووەوە، كورد و جوولەكە بە دەست هەمان كێشەوە دەناڵێنن. نەتەوەكانی ئەم ناوچەیە شەرعییەت بە جوولەكە و بە كورد نادەن بۆ ئەوەی دەوڵەتی خۆیان هەبێت. بۆ نموونە كاتێك ئیسرائیل، تاكلایەنانە لە غەززە كشایەوە، بە ئومێدی ئەوەی ئەو كۆمەڵگەیە بتوانێت خۆی جڵەوی چارەنووسی خۆی بگرێتەدەست و گۆڕانكاری ئەنجام بدات و ببێتە سەنگافورەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. بەڵام ئەوەی ڕووی دا، بریتی بوو لە كۆنتڕۆڵكردنی غەززە لەلایەن حەماسەوە. هەروەها لە ساڵی 1993دا و لە شاری ئۆسلۆ، ئیسرائیل گەیشتە ڕێككەوتن لەگەڵ یاسر عەرەفات، بەڵام ئەوە بوو نەیتوانی كۆمەڵگەكەی پابەند بكات بە ڕێككەوتنەكەوە. لەبەر ئەوە، پێم وایە ئەم ناكۆكییە درێژە دەكێشێت، تا ئەو كاتەی فەلەستینییەكان بوونی ئیسرائیل قبووڵ دەكەن. ئەگەرنا سەركردایەتیی ئیسرائیل پێی وایە دەبێت وڵاتەكەی هێندە بەهێز بێت كە بوار نەدات لەلایەن ئەم هێزانەوە تێكبشكێندرێت.
* بەڵام ئێوە دەڵێن دەوڵەتانی ئەم ناوچەیە شەرعییەتی بوونی دەوڵەتی ئیسرائیل قبووڵ ناكەن، كەچی ساڵێك زیاتر بەر لە ئێستا چەند وڵاتێكی عەرەبی بڕیاریان دا پەیوەندییەكانیان لەگەڵ ئیسرائیلدا ئاسایی بكەنەوە و ڕێككەوتنی ئاشتی لەگەڵدا واژۆ بكەن، ئێوە چۆن لەم پەرەسەندنە دەڕوانن و ئایا پێتان وایە خزمەت بە سەقامگیریی ناوچەكە دەكات و هۆكارێك دەبێت بۆ كەمكردنەوەی گرژی و ئاڵۆزییەكان؟
- لە ڕابردوودا كێشەی فەلەستین هۆكارێك بوو بۆ یەكخستنی هەڵوێستەكانی وڵاتانی عەرەبی دژ بە ئیسرائیل. بەڵام چیتر مەسەلەكە بەم شێوەیە نەماوەتەوە، ئێستا ئەو وڵاتانەی شەرعییەتێكی زیاتریان هەیە، لەوە دەڕوانن كە خۆیان لە وڵاتە ڕادیكاڵەكان دوور بخەنەوە و پەیوەندی لەگەڵ ئیسرائیلدا دابمەزرێنن. ڕاستە پاڵنەرێكی نوێ هەیە كە ئەم دەوڵەتانە یەك دەخات، كە ئەویش بریتییە لە ترس و نیگەرانی لە ئێران. هەرچۆنێك بێت، ئێمە دەتوانین ئاماژە بە وڵاتی مەغریب بكەین كە هیچ نیگەرانییەكی نییە لە بارەی ئێرانەوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا بڕیاری دا، ئاشتی لەگەڵ ئیسرائیلدا بەرپا بكات و، لەم ڕووەوە بە چەشنی وڵاتانی كەنداو كێشەی فەلەستین نەكاتە ئاستەنگ و بەربەستێك. پێدەچێت ئەو وڵاتانەی ڕێككەوتننامەی ئاشتییان لەگەڵ ئیسرائیلدا واژۆ كردووە، بەو ئامانجە ئەم كارەیان كردبێت كە لە ڕووی ئابووری، و تەكنەلۆژییەوە پەرە بە خۆیان بدەن، لە بری ئەوەی خۆیان گرفتار بكەن بە كێشەی فەلەستینەوە، چونكە پێیان وایە كە هیچ دەرئەنجامێكی لێ ناكەوێتەوە. كەواتە ئەم وڵاتانە توانیویانە گۆڕانكاری لە خۆیاندا بەدی بهێنن، ئەویش لە بەشێكیدا لەبەر ترس و نیگەرانییەكانیان لە ئاست ئێراندا. لێرەدا ئەوەی دەمەوێت جەختی لەسەر بكەمەوە، ئەوەیە تێكڕای ئەو كۆمەڵگەیانە گۆڕانكارییان تێدا بەدی هاتووە لە ڕووی قبووڵكردنی جوولەكە و ئیسرائیلەوە. هەر ئەمەش هۆكاری ئەوە بوو كە سەرەڕای شەڕەكەی ئەم دواییە غەززە هیچ گۆڕانكارییەكی گەورە لە هەڵوێستی وڵاتانی كەنداودا نەهاتەئاراوە لە ئاست ئیسرائیلدا. هەروەها ئەمە ئاشتییەكی جیاوازە بە بەراورد بەو ئاشتییەی كە ئیسرائیل ئەنجامی داوە لەگەڵ میسر و ئەردەن كە وەك ئاشتییەكی سارد ماوەتەوە. مەبەستم ئەوەیە بڵێم ئەم ڕێككەوتنانە- لەگەڵ میسر و ئەردەن- زۆر گرنگ بوون لە ئاستی ستراتیژیدا، بەڵام وەك ئاشتییەكی ڕووكەشی مانەوە لەسەر ئاستی كۆمەڵایەتی، واتە نەبوونە ئاشتی لەسەر ئاستی نەتەوەكان. بە پێچەوانەوە، ڕێككەوتنەكان لەگەڵ وڵاتانی كەنداو و وڵاتی مەغریب بوونەتە ئاشتی لە نێوان نەتەوەكان و دەكرێت ببێتە مۆدێلێك بۆ ئەوەی وڵاتانی دیكەی عەرەبی پیادەی بكەن. ئەگەر ئەمە ڕووبدات، ئەوا كاریگەرییەكی گەورەی دەبێت لەسەر سەقامگیری و گەشەكردنی ناوچەكە.
* ئەگەر باسی بارودۆخی عێراق و پەیوەندییەكانی نێوان ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و عێراق بكەین، ئایا ئێوە چۆن لە هەلومەرجی ئەم وڵاتە و كێشەكانی دەڕوانن و ئایا وێنای چ پەیوەندیەك لە نێوان ئەم دوو وڵاتەدا دەكەن؟
- من پێم وانییە بتوانرێت كێشەكانی عێراق، یان بارودۆخی ئەم وڵاتە بە گشتی بە ئاقاری ئارامی و سەقامگیریدا ببردرێت، ئەگەر كێشەی تایفەگەری لەم وڵاتەدا چارەسەر نەكرێت، ئەگەر ئێران بەردەوام بێت لە وێناكردنی عێراق وەك ڕێڕەوێك بۆ گەیشتن بە سووریا و لوبنان و ئیسرائیل. لەم ڕوانگەیەوە دەكرێت بوترێت كە دەرفەتێكی كەم لە ئارادایە كە شەراكەتی ستراتیژیی نێوان ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و عێراق بتوانێت ئەم كێشانە بنبڕ بكات. ئەمەش لەبەر ئەوەی ئێران وڵاتێكی دراوسێ و نزیكە و ئەمریكاش دوور. ئێران پابەندە بە بەدیهێنانی ئامانجەكەی كە بریتییە لە برەودان بە هەژموونی خۆی لە عێراقدا، لە كاتێكدا ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە سایەی ئیدارەی سەرۆك جۆ بایدن دەیەوێت عێراق جێ بهێڵێت، چەندین میلیشیای بەهێز هەن كە پشتیوانیی ئێران دەكەن، لە كاتێكدا سوپای عێراق- كە ئەمریكا پشتیوانی لێ دەكات تەواو لاوازە بە بەراورد بە هێزی میلیشیاكانی ئەو وڵاتە. ئێمە لاوازیی سوپای عێراقمان بینی لەسەروەختی شەڕی دژ بە داعشدا. كەواتە ئەگەرچی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هێزێكی مەزنترە بەراورد بە ئێران، بەڵام لایەنە لاوازەكەیە لە پەیوەندی بە ڕكابەرییەكەوە لە عێراقدا.
