لە مێژووی دامەزراندنی دەوڵەتی عێراقەوە كوردی فەیلی ڕووبەڕووی پەراوێزخستن و ڕاپێچكردنی بەزۆرەملێ بۆ ئێران بوون و كۆمەڵكوژ كراون، ئەم كۆمەڵكوژییە دەچێتە چوارچێوەی تاوانی نێودەوڵەتییەوە و بە جینۆساید ناسراوە، چونكە دژی پێكهاتەیەكی ڕەسەنی كورد و هاووڵاتی عێراقی ئەنجام دراوە و مەبەست لێی گۆڕینی دیموگرافیای بەغدا و ناوچەكانی ڕۆژهەڵاتی دیجلە بووە. ئەم تاوانكارییە وێڕای ئەوەی لە چەند قۆناغ و بە پیلانی داڕێژراو ئەنجام دراوە، بەڵام لە سەرەتای ساڵانی هەشتاكانەوە شاڵاوەكە زۆر فراوانتر و دڕندانەتر بووە، بە ڕاددەیەك باس لە كوشتن و بێسەروشوێنكردنی زیاتر لە 20 هەزار گەنجی كوردی فەیلی و دەستگیركردنی ژمارەیەكی زیاتر و بە زۆرەملێ دەركردنی دەیان هەزار خێزان بۆ ئێران دەكرێت. هەر لەم بارەیەوە و لە دیداری ئەم جارەی گۆڤاری گوڵاندا، چەند پرسیارمان ئاراستەی دكتۆر ئەكرەم هەواس، خاوەنی بڕوانامەی دكتۆرا لە پەرەپێدان و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان كرد، كە لە چەندین زانكۆی نێودەوڵەتیی وەك (دانیمارك و بۆرگ و كۆبنهاگن) وانەی وتووەتەوە و خاوەنی چەندین توێژینەوەی نێودەوڵەتییە.

 

* بەو پێیەی شارەزاییت لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان هەیە و هەر خۆیشت لە ناو خێزانێكی شاری مەندەلی گەورە بوویت و تا ڕاددەیەكی باش شارەزاییت لەسەر پرسی جینۆسایدی كوردی فەیلی هەیە، ئایا ئەو ڕەشبگیری و كۆمەڵكوژی و دەركردنی بە زۆرەملێی كوردی فەیلی لەژێر چ پاساوێكدا ئەنجام درا؟

- كۆمەڵكوژیی كوردی فەیلی و بە زۆر ڕاپێچكردنیان بۆ ئێران و تاڵانكردنی ماڵ و حاڵیان و كوشتنی گەنجەكانیان قسە و باسێكی زۆر هەڵدەگرێت و زۆر لایەنی سیاسی و ئەجێندە و مەبەستی شۆڤێنی و تەنانەت دزین و تاڵانیی تێدایە، جینۆسایدەكە تێكەڵ بە مێژووی خوێناویی دەوڵەتی عێراق و ئەو سەردەم و قۆناغانە تێپەڕ بووە، چونكە ڕاستە لە سەرەتای هەشتاكانی سەدەی ڕابردوو كوردی فەیلی ڕووبەڕووی جینۆسایدێكی دڕندانە و فراوان بوونەوە، بەڵام مێژووی ئەم ڕق و كینە و دژایەتییە بۆ پێشتر دەگەڕێتەوە، ئەو كاتەی كوردی فەیلی توێژێكی مەدەنی و ڕۆشنبیر بوون و زۆربەیان فەرمانبەر بوون لە ناو دامودەزگاكانی دەوڵەتدا و لەناو جەرگەی بەغدا پێكهاتەیەكی گەورەیان پێك دەهێنا، بەردەوام دژی زوڵم و چەوسانەوە و ئەو دەسەڵاتدارانە بوون كە كۆمەڵگەی عێراقیان برسی و ماڵوێران كردبوو. هەربۆیە لە ناو بزووتنەوە شۆڕشگێڕییەكان و حزبەكانی وەكو حزبی شیوعی عێراقی و پارتی و دواتریش زۆر حزبی دیكە كە دامەزران، فەیلییەكان ڕۆڵێكی كارایان هەبوو. من وەكو شارەزایەكی نێودەوڵەتی دەتوانم بڵێم كوردە فەیلییەكان وەكو زۆر لە پێكهاتەكانی دیكەی كوردستان و عێراق بوونەتە قوربانی ململانێیەكی گەورەی ئیقلیمیی نێوان زلهێزەكانی ناوچەكە و جیهان، بە واتایەكی دیكە هۆكاری جینۆسایدەكە بۆ هۆكاری نێوخۆیی و ئیقلیمی و نێودەوڵەتییش دەگەڕێتەوە. ئەی ئەوە نەبوو ئەو هەموو گەنجەی كوردی فەیلی ڕاپێچی زیندانەكان كران و دواتر بێسەروشوێن كران و بە دەیان هەزار خێزان بە زۆرەملێ دەركران و ماڵ و حاڵیان داگیركرا، كەچی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و وڵاتانی زلهێز بێدەنگ بوون، تەنیا لەبەر ئەوەی پاڵپشتیی دەسەڵاتەكەی ڕژێمی بەعسیان دەكرد. من خۆم لە خێزانێكی خەڵكی مەندەلیم و منداڵیم لەوێ بردووەتە سەر، لەبیرمە ماوەیەك لە مەندەلی تەنانەت قسەكردنیان بە زمانی كوردی قەدەغە كرد، تەنانەت كار گەیشتە ئەوەی بە بڕیاری مەجلسی سەورە ژن و ژنخوازییان لەگەڵ كوردی فەیلی قەدەغە كرد و دەستیان بۆ پیرۆزیی خێزانەكانیش برد. بۆیە پەیوەندییەكانی ئەو سەردەمەی حكومەتی عێراق لەگەڵ وڵاتانی ئێران و توركیا و جیهان هاوكار و یارمەتیدەر بوو بۆ تۆمەتبەخشینەوە و پاساوی دەركردنی كوردی فەیلی لە عێراق و تەعریبكردنی ناوچەكانیان، بەتایبەتی كە كێشەی عێراق و ئێران كێشەیەكی كۆن و ئاڵۆزە و لەگەڵ دامەزراندنی دەوڵەتی عێراقەوە ئەم كێشەیە هەیە، بەتایبەتی سنووری عێراق لەگەڵ ئێران بە وردی و باوەڕپێكراو دیاری و دەستنیشان نەكرابوو، بۆیە ڕژێمی ئەو سەردەمە ئەوەی بەباش دەزانی كە تەواوی ئەو ناوچەیە لە پێكهاتەیەكی كوردی فەیلی كە خزم و خزمایەتی و دۆستایەتییان لەگەڵ ئەودیو سنوور هەیە لەگەڵ براكانیان لەیەك داببڕن، هاوكاتیش مەرامە گەورەكەی خۆیان جێبەجێ بكەن لە تەعریبكردنی تەواوی ناوچەكە و بە بڕوای ئەوان كۆتاییهاتن بێت بە هەیمەنەتی ئێرانی لە ناوچەكەدا.

* كەواتە دەرئەنجامی جینۆسایدەكە گۆڕینی دیموگرافیای ناو جەرگەی بەغدا و ناوچەكانی ڕۆژهەڵاتی دیجلە و شار و شارۆچكە و گوندەكانی كوردی فەیلی لێ كەوتەوە، ئایا دەتوانین بڵێین ئامانج و مەرامی داگیركردنی خاك و تەعریبكردنی ناوچەكە یەكێك بووە لە ئامانجەكانی جینۆسایدەكە؟

- وەكو ئاماژەم پێدا، پەراوێزخستن و دەربەدەركردنی كوردی فەیلی دیموگرافیای تەواوی ناو جەرگەی بەغدا و ناوچەكانی كوردی فەیلیی گۆڕی، دەركردنی ئەو ژمارە زۆرەی خێزانی كوردی فەیلی بۆ دەرەوەی وڵات و دواتر دوورخستنەوەیان بۆ ناو شارەكانی دیكە و بڵاوەپێكردنەوەیان تا ئەمڕۆ ڕەنگی داوەتەوە لەسەر دانیشتووانی ناوچەكانیان، بۆیە لەو سەردەمەدا بابەتی تەعریب یەكێك لە مەرام و سیاسەتە هەڵەكانی ڕژێمەكانی عێراق بوو، بەتایبەتی كە هزری قەومچێتی و شۆڤێنی ڕووی لە زیادبوون دەكرد و لە دوای كودەتاكەی سەر عەبدولكەریم قاسم ئەم هێڵە شۆڤێنییە پەرەی سەند و تا ئەمڕۆ زیانی گەورەی بە عێراق و عێراقییەكان و كوردستانیان بە پلەی یەكەم گەیاندووە، چونكە كەوانەی تەعریب و تەرحیل و دەركردن بە چەند قۆناغێك دەستی پێكرد هەر لە ساڵانی 1969 – 1972 دواتر لە 1974 بۆ 1975 و شاڵاوە گەورەكەش لە 1980- 1990 بەردەوامیی هەبوو، لە هەموو ئەم شاڵاوانەدا ماڵ و حاڵی كوردی فەیلی تاڵان دەكرا و گوندەكانیان تەعریب دەكرا و بە زۆرەملێ گوندەكانی كوردی فەیلی لە تەواوی ڕۆژهەڵاتی دیجلە بە گوندنشینەكان چۆڵ دەكران، دواتر خێزانە عەرەبەكانیان دەهێنا و تێیاندا نیشتەجێ دەكران.

* زۆر باسی ڕەشبگیری و زیندانیكردن و دواتر بێسەروشوێنكردنی گەنجەكانی كوردی فەیلی دەكرێت. ئایا ئەم پاكتاوكردنە نەژادییە دژ بە كورد تاچەند توانراوە لە ناوەندە نێودەوڵەتییەكاندا بورووژێندرێت؟

- كەس ناتوانێت نكۆڵی لەو ڕەشبگیری و كوشتار و گۆڕەبەكۆمەڵانە بكات كە ڕژێم لە دوای خۆی بەجێی هێشتوون، بەتایبەت دژ بە پێكهاتە كوردییەكان، جێگەی داخیشە دەسەڵاتدارانی هەرێم لە 30 ساڵی ڕابردوودا بەتایبەتی لەلایەن هەردوو حزبی دەستڕۆیشتوو یەكێتی و پارتی نەیانتوانیوە ئەم بابەتە زەق بكەنەوە و هەر هیچ نەبێت مۆنۆمێنت و بەڵگەنامە و دیكۆمێنتەكان كۆبكەنەوە و بە دنیای دەرەوەی بناسێنن. ئەم بابەتەی باسی دەكەن، بە دامەزراوە و حزب و حكومەت و بودجە دەكرێت، واتا لە چوارچێوەیەكی نەتەوەیی و مرۆییدا پاڵپشتی بكرێت. ئایا كورد لە خۆی پرسیوە تائێستا چ كار و بڵاوكراوە و فلیمێكی دیكۆمێنتاری و بەڵگەنامەیی لەسەر زیندانەكانی ئەبوغرێب و نوگرەسەلمان و پێشتر قەسر نهایە و تا دەگاتە زیندانەكانی موخابەرات لە شارەكانی كوردستان كردووە؟ ئێ خۆ نازم گزار لاشەی شەهیدەكانیشی دەخستە ناو حەوزی تێزابەوە و ژمارەیەكی زۆری دیكەشیانی دەخستە ناو ڕووباری دیجلەوە، دواجار قەدەر وای كرد كە ناكۆكی لە نێو خۆیاندا دروست بوو، ئەو نازم گزارەی كوردە فەیلییەكانی دەكوشت، ڕووی لە مەندەلی كرد بۆ ئەوەی لە ئێرانەوە بچێتە دەرەوەی وڵات و هەر لەوێش دەستگیر كرا. لێرەدا ئایا بەدواداچوون بۆ هەموو ئەم تاوانانە كراوە؟ ئایا تاچەند كورد بەردەوام بووە لە گەڕان بە دوای گۆڕەبەكۆمەڵەكان و چارەنووسی بێسەروشوێنەكاندا؟ بۆ نموونە لە دوای بڕیارەكەی مەجلسی قیادەی سەورە لە ساڵی 1980 چارەنووسی ئەو هەموو خێزان و گەنجە چییان بەسەردا هات؟ لە دوای ئازادكردنی كوردستان و دواتر ئازادكردنی عێراق تا چەند هاوشێوەی تاوانەكانی دیكەی ڕژێم كار لەسەر جینۆسایدی كوردی فەیلی كراوە؟ ئەمانە هەمووی پرسیارن.

* پێت وانییە دوای هەموو ئەو مەینەتی و قوربانییانە كەچی كوردی فەیلی لە عێراقدا مافی تەواوەتی خۆیان پێ نەدراوە؟ بۆچی كەیسی جینۆسایدی كوردی فەیلی لە دوای ساڵی 2003 و ڕووخانی ڕژێمی ئەو سەردەمەی بەعسیشەوە پشتگوێ خراوە و گرنگیی پێ نەدراوە؟

- تەنیا حكومەتی عێراق نەبوو كە كەیسی كوردی فەیلی پشتگوێ خستبوو، بەڵكو حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی كوردستانیش جگە لە بۆنەكان و یادی جینۆساید كە مەراسیمێك، یان گوتارێك دەدرێت، كارێكی زانستی و درێژخایەن و دامەزراوەیی نابینین. دەیان ڕێكخراوی كوردی فەیلی لە نێوخۆی كوردستان و عێراق و دەرەوەی وڵات هەن، لەبەر بێ ئیمكانی و نەبوونی توانای دارایی ناتوانن كار لەسەر لایەنی كەلتووری و كەیسی جینۆسایدەكە و دەرخستنی پەراوێزخستنەكەیان بكەن، لە دوای ڕووخانی ڕژێمیش بە هۆی ناسەقامگیری و كوشتار و شەڕی ناوخۆی سوننە و شیعە و كوردەوە، كوردە فەیلییەكان زۆریان نەگەڕانەوە بۆ هەرێمی كوردستان و عێراق، تەنانەت بابەتی قەرەبووكردنەوەیان بووە حیكایەتێكی دوور و درێژ و بابەتی دادگاكان و یەكلانەكردنەوەیان، وابزانم زۆربوونی كێشەكان وای كردووە، گۆشەگیری زاڵ بێت و وەكو هۆز و تیرە كوردەكانی فەیلی كۆنەبنەوە. لە ئێستادا لە ئەوروپا و وڵاتانی دنیا ڕێژەیەكی زۆری كوردی فەیلی هەیە و لە ناو ئەو كۆمەڵگە گەورانەدا پەرش و بڵاو بوونەتەوە. بیرۆكە و بۆچوون و پێشنیار زۆرە، بەڵام پێویستیان بە سەركردە و حزب و دامەزراوەی گەورە هەیە، تا كۆیان بكاتەوە. كاتی ئەوە هاتووە لە پایتەختی هەرێمی كوردستان دوور لە بابەتی حزبایەتی و ئایدیۆلۆژیەتی تەسك، كوردەكانی فەیلی ببنە خاوەنی دامەزراوە و سەنتەر و ڕێكخراوی بەهێز. لە ساڵی 2005 لە دوای شەڕی ناوخۆ و مەینەتییەكانی كورد بۆ یەكەمین جار لە هەولێر كۆنگرە و كۆنفڕانسی باش بۆ كوردی فەیلی بەڕێوە چوو، من ئەو سەردەمە پێشنیارم كرد، هەرچی كوردی فەیلی هەیە لە سەرانسەری عێراق با لە دەرەوەی هەرێمیش بێت، لە بەغدا و شارەكانی ناوەڕاست و خوارووی عێراق و دەرەوەی وڵاتیش، پێویستە بە هاووڵاتی هەرێمی كوردستان دابنرێن، با كوردی فەیلی لە سەرانسەری جیهان ئەم هەرێمە وەكو دەوڵەتی خۆیان سەیر بكەن، ئەمەش پێویستی بە كار و ئیجرائاتی ئیداریی و یاسایی و كارئاسانی هەیە.