ئۆفران بینگیۆ تایبەتمەندی كاروباری عێراق و كورد بۆ گوڵان: هەر كاتێك كۆمەڵگەی كوردستان یەكڕیز و بەهێز بووبێت دەستكەوتی گەورەی بەدەست هێناوە

ئۆفران بینگیۆ  تایبەتمەندی كاروباری عێراق و كورد بۆ گوڵان:  هەر كاتێك كۆمەڵگەی كوردستان یەكڕیز و بەهێز بووبێت دەستكەوتی گەورەی بەدەست هێناوە

 

 

ئۆفران بینگیۆ پڕۆفیسۆر و توێژەری باڵایە لە سەنتەری موشێ دایان بۆ دیراساتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقیا لە زانكۆی تەل ئەبیب و، سەرۆكی بەشی پڕۆگرامی دیراساتی كوردییە لە هەمان سەنتەر، هەروەها وانەبێژە لە كۆلێژی شالێم، لە قودس، تایبەتمەندی چەند بوارێكی گرنگە وەك: مێژووی هاوچەرخی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، سیاسەتی مۆدێرن و هاوچەرخی عێراق، توركیا و كورد. هەروەها بایەخ دەدات بە كولتوور و ئەدەبییاتی كۆمەڵگەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسێكی لەگەڵدا تاوتوێ كرد، كە بە شێوەیەكی گشتی پەیوەست بوون بە بارودۆخ و كێشە و قەیرانەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و، بەتایبەتی هەلومەرجی هەرێمی كوردستان و ئایندەی ئەم هەرێمە لە عێراقدا.

 

 

* چۆن لە بارودۆخی ئێستای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەڕوانیت و، ئایا ئەو پەرەسەندنانە چین كە مایەی زۆرترین نیگەرانین؟

- ئەوەی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەدی دەكرێت، بریتییە لە بوونی چوار سەنتەری سەرەكی، كە هەر یەكەیان بە ڕێگەی دیاریكراوی خۆی پەرە دەستێنێت، یەكەم و گەورەترینیان بریتییە لە جیهانی عەرەبی، كە خۆی لە خۆیدا بەسەر دوو گرووپی سەرەكیدا دابەش بووە: وڵاتە عەرەبییە سەرەكییەكان و وڵاتە لاوەكییەكان، ئەوەی پەیوەست بێت بە وڵاتە سەرەكییەكانەوە كە لە ڕابردوودا سەركردەی جیهانی عەرەبی بوون و هەڵگری پرۆژەی پان-عەرەبیزم بوون، لە ئێستادا لە لاوازترین، یان ناسەقامگیترین بارودۆخدان، كە سووریا، لوبنان، عێراق و میسر لەخۆ دەگرن، كە بەدەست شڵەژان و نائارامییەوە گرفتارن، هەروەها بەدەست كێشە كۆمەڵایەتی، ئابووری، دیموگرافی و سیاسییەكانەوە، كە ئەم كێشانەش بە تێپەڕبوونی كات خراپتر و ئاڵۆزتر دەبن. ئەوەی پەیوەندیدار بێت بەو وڵاتانەی پێیان دەگوترێت وڵاتە لاوەكییەكان، وەك وڵاتانی كەنداوی عەرەبی، یان مەغریب، ئەوا سەقامگیرترن و خاوەنی شەرعییەتێكی زیاترن بەراورد بە وڵاتە سەرەكییەكان، كە حكومەتەكانیان شەرعییەتێكی كەمتریان هەیە. هەر ئەمەش هۆكاری ئەوەیە كە ئەم وڵاتانە هەندێ هەنگاوی بوێرانە هەڵدەگرن، وەك واژۆكردنی ڕێككەوتن لەگەڵ ئیسرائیلدا. سەنتەری دووەم بریتییە لە ئێران كە بە پێداگرییەوە كار دەكات بۆ بڵاوكردنەوەی شیعەگەرایی و بەهێزكردنی هەژموونی خۆی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، هەر لە عێراقەوە بۆ سووریا تاوەكو لوبنان، ئامانجە سەرەكییەكەشی بریتییە لە تێكشكاندنی ئیسرائیل. سەنتەری سێیەم بریتییە لە توركیا كە لەوەتەی پارتی داد و گەشەپێدان دەسەڵاتی گرتووەتە دەست لە ساڵی 2002، ئەوا گۆڕانكاریی دراماتیكی بەخۆوە دەبینێت لە ڕووی سیاسەتی ناوخۆیی و دەرەكییەوە. توركیاش بە چەشنی ئێران ئامانجی سەرەكیی ئەوەیە كە ببێتە هێزێكی هەژموونكار بەسەر ناوچەكەدا، ئەویش وەك بەشێك لە زیندووكردنەوەی عوسمانیزم، ئەمەش سەری كێشاوە بۆ هێرشكردنە سەر ناوچە كوردییەكان لە سووریا و عێراق و، بە شێوەیەكی ئاشكرا، یان پەنهانی ململانێ لەگەڵ ئێران، یان ئیسرائیلدا دەكات، دوایین سەنتەر بریتییە لە ئیسرائیل كە یەكێكە لە بەهێزترین وڵاتانی ناوچەكە لە ڕووی ئابووری، سەربازی و زانستییەوە، ئەگەر پوختی بكەینەوە ئەوا ئەم چوار سەنتەرە هەندێ جار ململانێ لەگەڵ یەكتردا دەكەن و، هەندێ جار لە یەكتری نزیك دەبنەوە.       

* بە شێوەیەكی گشتی، چۆن لە هەوڵەكانی بە دیموكراتیكردن دەڕوانیت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، بە تایبەتی دوای بەهاری عەرەبی، ئایا دەتوانین بڵێین كە ئەگەری بەدیموكراسیبوون لەم ناوچەیەدا زۆر لاوازە؟

- لە ڕاستیدا دوو كێشەی كۆمەڵایەتیی گەورە هەن كە بوونەتە بەربەست لەبەردەم پەرەپێدان و بەهێزكردنی دیموكراسی لە نێو وڵاتانی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، یەكەمیان بریتییە لە سیستمە پەرورەدەییەكە، چونكە تا ئەو كاتەی ئەم سیستمە كار لەسەر ئەوە دەكات قوتابییەكان تەنیا ئەو بابەتانە بزانن كە مامۆستاكانیان پێیان دەڵێن، بێ ئەوەی خۆیان بە شێوەیەكی ڕەخنەگرانە بیر بكەنەوە و، بە ئازادانە پەرە بە بیرۆكەكانیان بدەن و، دەستپێشخەریی خۆیان هەبێت، ئەوا ئەگەرێكی لاواز لە ئارادا دەبێت بۆ هاتنەئارای دیموكراسی. ئەوەش ڕاستە كە بەهاری عەرەبی ڕووی دا، بە پێشەنگیی لاوان بووە هۆی هەڵكشانی ئومێد بە هاتنەئارای دیموكراسی، بەڵام لەبەر ئەوەی ژێرخانی پەروەردەیی زۆر لاواز بوو، ڕژێمە تاكڕەوەكانیش توانییان ئەم دەستپێشخەرییانە لە ناو ببەن. دووەم كێشەی گەورەی ئەم كۆمەڵگەیانە بریتییە لە پەراوێزخستنی ڕۆڵی ئافرەتان لە ڕووی سیاسی، ئابووری و كۆمەڵایەتییەوە، بەو پێیەی كە تا ئەم كەموكوڕییانەی نێو سیستمە پەروەردەییەكە و كێشەكانی پەیوەست بە ئافرەتان بەردەوام بن لەم كۆمەڵگەیانەدا، ئەوا ئەگەری بەدیهێنانی دیموكراتی لاواز دەبێت. سەبارەت بەو ڕژێمانەی ترسیان لە كرانەوەیەكی لەم چەشنە هەیە، ئەوا هەموو كارێك دەكەن بۆ ڕێگریكردن لە ئەنجامدانی چاكسازیی قووڵ، لەبەر ئەمەشە كە ئەم كۆمەڵگەیانە لە بازنەیەكی بەتاڵدا دەسووڕێنەوە.

* هەندێ جار وا دەردەكەوێت كە سەرجەم هەوڵەكانی چارەسەركردنی ناكۆكی و تەحەددییەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بێ ئاكام بن، لێكدانەوە و ڕاڤەی ئێوە لەم بارەیەوە چییە؟

- بە تێڕوانینی من كۆمەڵگەكانی هەندێ لە وڵاتە عەرەبییەكان و تەنانەت توركیا و ئێرانیش ئەوەیە كە گرفتارن بە دەست هەندێ كێشەوە، كە دەبنەهۆی ئەوەی نەتوانرێت ناكۆكییەكان چارەسەر بكرێن، یەكێك لە كێشە گەورەكان بریتییە لەوەی ئەم كۆمەڵگەیانە لە ڕابردوو دەڕوانن، كە بە تێڕوانینی ئەوان ڕابردوویەكی مەزنە و لەم ڕووەوە ئەوان هیچ لە ئایندە ناڕوانن، بەو پێیە ئەوان پەرۆشن بۆ سەردەم و سەروەختێك كە ئیمپراتۆریەت بوون، ئیدی ئیمپراتۆریەتی موسڵمانان، فارسەكان، یان عوسمانییەكان بێت. ئەمەش سەری كێشاوە بۆ زیندووكردنەوەی ڕابردوو، یان لاساییكردنەوەی ڕابردوو، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی نەتوانن بەرەوپێشچوونی ڕاستەقینە بەدی بهێنن لە بواری سیاسی، زانستی، یان پەروەردەیی، یان ڕێككەوتن بكەن و بەرەوپێش بچن. بۆ نموونە، میزۆپۆتامیا/عێراق سەنتەری ئیمپراتۆریەتی عەبباسی بوو، بەڵام دوای داگیركاری مەنگۆلییەكان ئەم ئیمپراتۆریەتە لە ئارادا نەما، كەچی هێشتا پەرۆشە بۆ ئەو سەردەمە، ئەمە لە كاتێكدا كە گرفتارە بەدەست ئەو كێشانەی لەسەرەوە ئاماژەمان پێ كردن. نموونەیەكی دیكە بریتییە لە داعش كە ڕۆژگار و سەروەختی سەرهەڵدانی ئیسلام بە شێوازی خۆی ڕاڤە دەكات و لێكی دەداتەوە و، هەموو جۆرە تاوانكارییەك دەكات لە پێناو بەرژەوەندییەكانی خۆیدا. كێشەكەی دیكە بریتییە لە لەئەستۆنەگرتنی بەرپرسیارێتی و بەردەوامبوون لەوەی ئۆباڵی كێشەكانی كۆمەڵگەكانیان بخەنە ئەستۆی ئەوانی دیكە، وەك كۆڵۆنیاڵیستەكان، ڕۆژئاوا و ئیسرائیل. بەو پێیە، سەركردایەتیی ئەم وڵاتانە هەوڵ نادەن گۆڕانكاریی ئەرێنی لە بارودۆخەكەدا بكەن، بەڵكو گرتنەبەری ڕێگای ناكۆكییان پێ باشترە، كە پێیان وایە بەم شێوەیە دەتوانن باشتر كۆمەڵگەكانیان ئامادە و ئیحتیوای بكەن.

* هەروەك دەزان چەندین گرووپ و تاقمی توندڕەو و تیرۆریستی لەم ناوچەیەدا هەن، كە كاولكاری و كوشتارێكی زۆریان ناوەتەوە، بەدیدی ئێوە، كێشە بونیادییەكان چین كە دەبنەهۆی سەرهەڵدانی ئەم گرووپانە و ئایا دەتوانرێت چی بكرێت بۆ بەرەنگاربوونەوە و بەرپەرچدانەوەیان؟

- كێشەكە ئەوەیە ئەم گرووپانە پشتیوانیی كۆمەڵگەكانیان بەدەست دەهێنن، واتە ئەم گرووپانە لە بۆشاییەوە دروست نابن، بەڵكو بەشێكی دانەبڕاوەی كۆمەڵگەكانیانن، كە شەرعییەت و پشتیوانییان بۆ دەستەبەر دەكەن، بۆ نموونە: داعش بە بێ پشتیوانیی گرووپە سوننەكان سەركەوتوو نەدەبوو، ئەو سوننانەی نائومێد بوون بە هۆی لەدەستدانی سەدان ساڵی هەژموونیان بەسەر میزۆپۆتامیا/عێراقەوە. هەروەها ئەوە ڕاستە ئەم گرووپە تیرۆریستییانە كەمینەیەكی بچووكن، بەڵام لە زۆر حاڵەتدا كەمینەكان بڕیار دەدەن چی ڕووبدات لە هەندێ شوێنی دیاریكراودا. لەلایەكی دیكەوە، ئافرەتان لە زۆربەی ئەم كۆمەڵگەیانەدا، بەشدارییەكی چالاكییان نییە لە سیاسەتدا، بەو پێیە ناتوانن بەشداری لە پرۆسەكانی ئاشتی لە ناوچەكەدا بكەن، لە ڕاستیدا چارەسەرێكی سیحری نییە بۆ ئەم كێشانە، بەڵام هەرچۆنێك بێت پێویستە لە پەروەردەوە و، لە گۆڕینی دیدگایان بۆ ئایندە دەستپێبكەن و ئافرەتان توانادار بكەن، بۆ ئەوەی بە فیعلی ببنە نیوەی كۆمەڵگە.

* چۆن لە بارودۆخ و ئایندەی كوردستان دەڕوانیت لە عێراقدا؟

- ئەوەی پەیوەست بێت بە ئایندەی هەرێمی كوردستانەوە، ئەوا ئەمە بەندە بە بەهێزیی كۆمەڵگەكەوە، كێشە سەرەكییەكان كە دەبێت كار لەسەر چارەسەركردنیان بكرێت، بریتین لە كێشەكانی بەدیموكراتیكردن، پەروەردە، گەندەڵی، ڕۆڵی ئافرەتان و لە هەمووی گرنگتر، یەكگرتوویی نێو كۆمەڵگەیە. بە هەمان شێوەی ڕابردوو هێشتا كێشەی یەكڕیزی كێشەی سەرەكییە، كە كاریگەریی بووە لەسەر چارەنووسی كورد بە تێكڕا. پێویستە ئەوە بە بیر بهێنینەوە كە هەر كاتێك كورد یەكگرتوو بووبێت، ئەوا دەستكەوتی گەورەی بەدەست هێناوە، هەروەك لە دوای ساڵی 2003دا بەدیمان كرد، كە بوونە پارسەنگی هاوكێشەكە و پۆستی گرنگیان لە حكومەتی مەركەزیدا بەدەست هێنا و كاریگەر و دەستڕۆیشتوو بوون لە نووسینەوەی دەستووردا، كەواتە ئایندەی كوردستان بەندە بە بەهێزیی كۆمەڵگە و بە توانای حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە بۆ تێپەڕاندنی كێشە ناوخۆیی و هەرێمایەتییەكان.

 

Top