بەشی دووەم و كۆتایی

پێشەكی

لەم ماوەیەی دواییدا بە هۆی كەمیی ڕێژەی باران بارین، بابەتی ئاو بووەتە جێی قسە و باسی میدیاكان لە هەرێمی كورستاندا، هەروەها بوو بە كێشەیەكی دیار كە بانگەشەی بۆ دەكرێت و جەختی لێ دەكرێتەوە. لە سەرەتاوە پێویستە باس لەوە بكرێت كە ئەگەر لە ساڵێكدا باران نەبارێت، یان لافاو ڕووبدات، ناكرێت كێشەكە گەورە بكرێت، ئەگەر سیستەمێكی تۆكمە و زانستیی پێشوەختە لە ئارادا هەبێت. ئەمە لەگەڵ ئەوەشدا ئاماژەیە بۆ كەمتەرخەمی لە سیاسەت و پاراستنی ستراتیژیی ئاو لە هەرێمی كوردستان و هەموو عێراقدا، چونكە تاكو ئێستا هیچ پلانێكی درێژخایەن بۆ ئەم مەبەستە لە هەرێم و عێراق دانەنراوە، لە هەمان كاتدا دانانی پلانێكی تۆكمە و پێشوەخت پێویستە بوودجەیەكی زۆری بۆ تەرخان بكرێت. ئەو دیراسەی كە لەم ڕاپۆرتەدا باسی ئاوی حەوزەكانی هەولێر دەكات، تیایدا ڕەوشی ئاوی ژێر زەوی لە هەولێر و چۆنیەتی بەڕێوەبردنی ئاو نیشان دەدات.

حەوزی كەپران: ئەم حەوزە دەكەوێتە بەشی باكوور بە ڕووبەری (915 كم2)، بە گوێرەی داتای ئەو بیرانەی كە لەو ناوچەیەدا وەرگیراون، پێكهاتەی جیۆلۆجییەكەی بریتییە لە چینەكانی (Gravel) و (coarse and medium sand silt، conglomerate and clay bed) . و داتاكان ئەوە نیشان دەدەن كە (specific yield ) ی ئەم چینە دەكاتە (0.26). وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو جەخت لە سەر توێژینەوەیەك دەكاتەوە كە لەلایەن سەنتەری فورات كراوە، كە تیایدا ئاماژە بەوە دەكات كە ژمارەی بیری هەڵكەندراو نابێت لە (225) بیر زیاتر بێت لە هەموو حەوزەكەدا، ئەمە لە كاتێكدا ژمارەی بیری هەڵكەندراو دەگاتە (2،554).

حەوزی ناوەند: ئەم حەوزە ڕووبەرەكەی پێك دێت لە (1،400 كم2)، بە گوێرەی داتای ئەو بیرانەی كە لەو ناوچەیەدا وەرگیراون، پێكهاتەی جیۆلۆجیەكەی بریتیە لە چینەكانی (Gravel) و (coarse and medium sand silt، conglomerate and clay bed) . و داتاكان دەیسەلمێنن كە (specific yield )ی ئەم چینە دەكاتە (0.244). بە گوێرەی دیراسەی ئاماژەپێكراو لە وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو، جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە ژمارەی بیری هەڵكەندراو نابێت لە (738) بیر زیاتر بێت لەو حەوزەدا، كەچی لە ئێستادا دەگاتە (4،257) بیر لەو حەوزەدا .

حەوزی باشتەپە: ئەم حەوزە ڕووبەرەكەی دەگاتە (885 كم2)، كە پێكهاتەی جیۆلۆجییەكەی بریتییە لە چینەكانی (Gravel) و (coarse and medium sand silt، conglomerate and clay bed). وە داتاكان دەیسەلمێنن ك (specific yield )ی ئەم چینە دەكاتە (0.225). هەمان توێژینەوە لە وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو پێشنیاری (500) بیر زیاتر دەكات لەو حەوزەدا، لە ئێستادا ژمارەی بیرەكان دەگاتە (583) بیر . واتە (83) بیر زیاترە لە ستاندەر.

داتای باران

باران بە یەكێك لە گرینگترین دیاردەكانی كەشوهەوا دادەنرێت، كە لە ماوەیەكی كورتدا گۆڕانكاری بەسەردا دێت، تێكڕای بارانبارینی ساڵانە لە (590مم/ساڵ) لە هەولێر، تێكڕای بارانبارینی ساڵانە لە (420-400-390) ملم/ساڵ، لە هەر سێ حەوزی باكوور و ناوەڕاست و باشوور بە پێوەر دادەنرێن.

بە گوێرەی ڕێژەی بارانبارین بڕی ئەو ئاوەی دەچێتە ئاوی عەمباری ژێرزەوی و ئەو بڕەی بۆ بەكارهێنان لە بیرەكان دەردەچێت، لە خشتەی خوارەوە پیشان دراوە:

 

ناوی حەوزەكان
ڕووبەر (كم2)
بڕی ئەو ئاوەی كە دەچێتە ناو حەوزەكان (م)
بڕی ئاوی دەرهێنراو(م)
ناوی حەوزەكان
كەپران
915
2.76
1.62
1.14
ناوەند
1400
2.23
1.64
0.59
باشتەپە
885
0.66
1.73
-1.07
كۆی گشتی
0.66
تێكڕا
0.22
 

 

ئەنجامەكان ئەوە نیشان دەدەن كە بە گشتی ئاستی ئاوی ژێرزەوی لە حەوزەكانی هەولێر زۆر دابەزیوە، حەوزی كەپران ئاستی ئاوی ژێرزەوی تێیدا (1.14م)ـە لە ساڵیكدا دادەبەزێت، لە كاتێكدا ئاستی دابەزینی ئاو لە حەوزی ناوەند لە دەوروبەری (0.59م) ە. تەنیا لە حەوزی باشتەپە ئەنجامەكان پێچەوانە دەبینرێن كە نزیكەی یەك مەتر زیاد دەبێت لە ساڵێكدا. ئەنجامەكان پەیوەندی بە ژمارەی بیرەكانەوە هەیە لە هەریەك لە حەوزەكان، هەروەها چالاكییەكانی كشتوكاڵ و چڕیی دانیشتووان، لە گەڵ ئەوەشدا تێكڕای كەمبوونی ئاستی ئاوی ژێرزەوی نزیكەی (0.22م)ـە لە ساڵێكدا، كە ئەمەش زەنگ و مەترسییە بۆ وشكەساڵی لە داهاتوودا.

چەند خاڵیكی گرینك بۆ پاراستنی سەرچاوەی ئاوی ژێر زەوی:

- بەڕێوەبردنی aquifer recharge

- بەكارهێنانی ئاوی ریسایكلینگ و ئاوی سەرزەوی.

- دەستەبەركردنی ئامانجەكانی ئاوی ژێر زەوی و پێشبینیكردنی بڕی ئاوی پێویست.

-  بەكارهێنانی سووڕی هایدرۆلۆجی و پڕۆسە سرووشتییەكان لە بەڕێوەبردنی ئاوی ژێر زەویدا.

- هەڵسەنگاندنەوەی بەڕێوەبردنی ئاوی ژێر زەوی بە شێوەیەكی بنەڕەتی.

- كەمكردنەوەی بەفیڕۆچوونی ئاو لە كاتی عەمباركردن و گواستنەوەی ئاوی ژێر زەوی.

- كاركردن بە یاسا و ڕێساكان، ڕێكخستن و هاندانی بە كارهێنانی ئاو بە شێوەیەكی بەردەوام و زانستی.

- بەرزكردنەوەی ئاستی هۆشیاری دەربارەی مانەوە و پاراستنی ئاوی ژێر زەوی.

-  پێوانەكردنی بەكارهێنانی ئاو و ئاستی ئاو، كە ئەمانە پێكهاتەی گرینگن.

-  زانین و بەڕێوەبردنی شوێنی عەمباركردنی ئاو (aquifer) وەكو پێكهاتەی شلۆق.

- زیادكردنی بڕی پارەی تەرخانكراو بۆ كۆكردنەوەی داتای ئاوی ژێر زەوی، كە زۆر پێویستە حكومەت و لایەنی دەسەڵاتدار پێی هەستن، بەگوێرەی ئاوی ژێر زەوی و پڕۆفیشناڵە تایبەتمەندەكانی وڵات.

- زۆر پێویستە حكومەت پاڵپشتی لە كۆكردنەوەی داتای كوالێتی ئاوی ژێر زەوی بكات، نەخشەكان و هەوڵدان بۆ توێژینەوی زانستی كە بە هەمان شێوە گرنگن.

- پاراستنی سەرچاوەكانی ئاو لە پیسبوون و چارەسەركردنی بەكارهێنانی ئاوی ژێر زەوی، بە گشتی و بە تایبەتی.

- راستكردنەوەی كۆد و یاساكان و كارپێكردنی نرخی كاریگەر لەسەر بەردەوامیی بەكارهێنانی ئاو بە شێوەیەكی دروست.

- بەكارهێنانی ڕێگای نوێ‌ بۆ دەرهێنانی ئاو و چاككردنەوەی بیرەكان، وەك بەكارهێنانی پەمپی مۆدێرن و بەكارهێنانی بیرەكان بە شێوەی گونجاو و ئامێرەكانی تێستی ئاو، هەروەها بەكارهێنانی تەكنەلۆجیای خاوێنكردنەوەی CO2 كە لە ناو بیرەكاندا هەیە و، بۆ خاوێنكردنەوەی بیرەكان بە كاردێت، كە ئەمەش بۆ دەستەبەركردنی بەرهەمی ئاوی بیر و زیادكرنی توانستی بیرەكانە.

ئاوی ژێر زەوی بە سەرچاوەیەكی ستراتیژیی ئاو دادەنرێت، بە هۆی بەرزیی كوالێتییەكەی و بەردەوام هەبوونی، لەگەڵ ئەوەشدا بەڕێوەبردنی ئاوی ژێر زەوی بە شێوەیەكی دروست، ڕۆڵێكی گرینگ دەبینێت لە بەكارهێنانی ئاو لە سەرتاسەری جیهان. ئاوی پارێزگای هەولێر بە شێوەیەكی سەرەكی، بەندە بە ئاوی ژێرزەوی، لە بەرئەوەی تەنیا سەرچاوەیە بۆ بەكارهێنان، گەشەسەندنی خێرای شارەكە و دەرهێنانی بەردەوامی ئاوی ژێر زەوی لە عەمبارەكان، لە ئەكویفەر و بوونی زیاتر لە سێ هەزار بیر و نەبوونی یاسای پاراستنی ئاوی ژێر زەوی، ئەم بوارە دەخاتە مەترسییەوە، كەمیی هۆشیاریی خەڵك و نەبوونی دەزگایەكی پەیوەندیدار، كاریگەریی خراپی دەبێت لە سەر كەمبوونی ئاستی ئاوی ژێر زەوی. ئەنجامەكان ئەوە نیشان دەدەن كە كەمبوونی ئاستی ئاوی ژێر زەوی ساڵانە نزیكەی (0.22م) دادەبەزێت، ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كە فەرامۆشكردنی بەرپرسیارێتیی بەكارهێنانی ئاو و سەرچاوەكانی، دەبێتە هۆی وشكەساڵی و كارەسات لە داهاتوویەكی نزیكدا و، كاریگەریی نەرێنی لە سەر ئابووری و كشتوكاڵ و ژینگە دروست دەكات.

چۆنێتیی چارەسەركردنی بەڕێوەبرنی ئاو لە شاری هەولێر لە رێگەی دیاریكردنی لە ڕووی گرینگییەوە :

ئاستی زەویی هەولێر بەراورد بە ئاستی شوێنە جوگرافییەكانی دەورووبەری نزمترە، كە حكومەت دەتوانێت سەرچاوەكانی ئاو ڕێك بخات، بە دانانی پلانی ستراتیژی كە تیایدا دەتوانێت هەل بقۆزیتەوە لە ناوچە شاخاوییەكان و شوێنە بەرزەكان بۆ گلدانەوەی ئاو لە وەرزەكانی لافاو و باران و گواستنەوەی ئاو بۆ ناوچە نزمەكان لە وەرزی هاویندا، بەبێ پێویستكردن بە دانانی پەمپ و تێچووی زۆر، بەم شێوەیە دەكرێت چارەسەری كێشەی كەم ئاوی بكەن لە هەولێر، بە هەمان شێوە بۆ شارەكانی دیكەی هەرێمی كوردستان، كە بریتییە لە كرداری گلدانەوە و گواستنەوە.

مانای وشەی «گلدانەوە» دروستكردنی خەزان و پۆند و بەربەستە لە كاتی لافاودا، بەڵام «گواستنەوە» واتە گەشەسەندنی هۆكارەكانی گواستنەوە بۆ شارەكان بە شێوەیەكی گونجاو، بە بێ پێویستی بە پەمپ لە وەرزی هاویندا.

پێشنیارەكان:

بە مەبەستی چارەسەركردن و بەرەوپێشبردنی سەرچاوەی ئاوی ژێر زەوی، پێویستە ئەم خاڵانە رەچاو بكرێن:

• پێویستە پێش ئەنجامدانی تێسی بیر (well testing) تێست (Step drawdown test)  ئەنجام بدرێت، بە مەبەستی دۆزینەوی توانست و تەمەنی بیر بە شێوەیەكی زانستی.

• پێویستە لەسەر لایەنی پەیوەندیدار كۆنتڕۆڵی بیری نایاسایی بكرێت، بە شێوەیەك كە نەهێڵدرێت بیری زیاد لێ بدرێت، تەنیا ئەگەر بە شێوەی زانستی ڕێگەی پێ بدرێت و دیراسەی بۆ بكرێت.

• پێویستە تێستەكانی بیر بە شێوازی ستاندەر و زانستی بكرێت و هەڵبكەندرێن.

• سەرچاوەی ئاوی ژێر زەوی پێویستی بە بەڕێوەبردن هەیە، بۆ مانەوەی بە بەردەوامی و بۆ نەوەكانی ئێستا و داهاتوو.

• سەبارەت بە داتای وەرگیراوی تێستەكان، تەنیا ئەرشیف دەكرێن، بە بێ ئەوەی شیكردنەوەی بۆ بكرێت، لە كاتێكدا ئەگەر شیكردنەوەی بۆ بكرێت، بارودۆخی بیرەكان دەزانرێت و توانای خەزنكردنی ئاو لە بیرەكانیش دەزانرێت، بەمەش بیرەكان لە وشكبوون دەپارێزێت.

• پێویستە ئامێری پێشكەوتوو و گونجاو لە كاتی ئەنجامدانی تێسی بیر (well testing) بە كاربهێنرێن.

• پێویستە بەردەوام چاودێریی ئاستی ئاوی ژێر زەوی بكرێت، لە بیری چاودێریی تایبەت بە ئاستی ئاو، نەك لە بیری بەرهەمهێنانەوە چاودێری بكرێت، چونكە لە بیری بەرهەمهێنانی ئاودا بەفیڕۆچوونی ئاو هەیە، بە هۆی كەیسینگ (well casing) و ساوندەر (sounder) بە ئامێری ترومپا دەئاڵێت و داتای ڕاستەقینە بە دەست ناكەوێت.

• هەروەها بەكارهێنانی زانستی پێشكەوتووی (modern isotope) بۆ حەوزەكانی هەولێر، بە تایبەت بۆ دیاریكردنی بڕی ئاو و چۆنێتیی بەڕێوەبردنی ئاو، بە تایبەتیش سەرچاوەی ئاوی ژێر زەوی و ئاراستەی كاتی مانەوەی ئاو لە ناو چینەكانی ئاوی ژێر زەویدا

 

 

 

ئەندامی بۆردی زانكۆی كوردستان- هەولێر

سەرۆكی بەشی شارستانی/كۆلێژی ئەندازیاری/ زانكۆی سەڵاحەددین