ئەگەر بە دوای تایتڵێكی گەورەدا بگەڕیین بۆ ئەوەی بارودۆخی ئێستای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی تێدا پێناسە بكەین، تایتڵە گەورەكە بریتی دەبێت لە: «لەبەریەكهەڵوەشانەوەی سیستەمی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست»، ئەم لەبەریەكهەڵوەشانەش لە لەسەر ئاستی دەوڵەتە، ئەمەش نەك تەنیا لەسەر ئاستی عێراق و سووریا، بەڵكو لە سەر ئاستی تەواوی ناوچەكە لە دڵی باكووری ئەفریقیاوە تا دەگاتە دەوڵەتانی كەنداو، لەناو ئەم بارودۆخەدا سیستەمی مۆڕالییش (Moral Order) بە مانای ئەوەی (چی گونجاوە بكرێت و، ماقووڵە مەزندە بكرێت)، لەبەریەكهەڵوەشاوە و، گەڕاوەتەوە بۆ تەنگژەی مەزهەبگەرایی و خێڵەكی و، لە هەمانكاتدا كەلتووری پێكەوەژیان لە نێوان مەزهەب و ئیتنییە جیاوازەكان نەماوە.

سیستەمی ئیقلیمی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە زۆر جاران پێیشی دەڵێین: سیستەمی «سایكس – پیكۆ»، ئەم سیتمەش لە ماوەی 4-5 نەوەی سیاسەتمەداران ئەوەی فێركردین كە ئەم سیستەمە ئیقلمییە خراپە كە لەلایەن كۆلۆنیالیستە دەرەكییەكانەوە بەسەر ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا سەپێندراوە و، لە ئێستادا هەست بەوە دەكەین، بەدیلی ئەو سیستەمە خراپە شەڕی دژبەیەكی كردووەتە دیاردەیەكی كۆمەڵایەتی و بەرەو بێ سیستەمیی تەواو دەڕوات.

كاراكتەرە نێودەوەڵتییە گەورەكان وەك ئەمریكا و ئەوروپا ناتوانن جارێكی دیكە بگەڕێنەوە و ناوچەكە و سیستەمێكی نوێی ئیقلیمی بونیاد بنێننەوە، كاراكتەرە ئیقلیمییەكانیش ئەو توانا و لێهاتووییەیان وەك دەوڵەتمەدار تێدا نییە كە بتوانن كارێكی لەو جۆرە بۆ بونیادنانی سیستەمیكی ئیقلیمیی تازە وەك ئەوەی كۆنگرەی ڤێننای ساڵی 1815ی ئەوروپا ئەنجام بدەن و كۆنسێرتی هێز دروست بكەنەوە و سیستەمەكە ڕێكبخەنەوە.

لەناو ئەم بارودۆخەدا ئەگەر لە خۆمان بپرسین: ئیمە لە كوێین؟ ئەگەر وەڵامی ئەو پرسیارە ئەوە بیت، ئێمە لەو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەی كە پێشتر ناسیومانە، ئەوا لە ئێستادا نازانین بەرەو كوێ هەنگاو هەڵدەگرین؟ بەڵام ئەوەی لەبەر چاومانە و ئەوەی دەبینین، ئەوەیە كە ئەو گرێبەستە كۆمەڵایەتییەی دەوڵەتە دەسەڵاتخوازەكانی ئەم ناوچەیەی لەسەر دامەزراوە، چیدیكە كاری پێ ناكرێت. هەر بۆیە ئەگەر لەسەر ئەم بنەمایە سەیری داهاتووی دیمۆگرافیا و ئابووریی سیاسیی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بكەین، ئەوا مەزندەی ئەوە دەكەین، لە ماوەی 10-20 ساڵی داهاتوو، هیچ دەوڵەتیكی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەم شێوەیەی ئێستا بوونی نابێت، ئەوەی لە ئێستای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا جێگەی تێڕامان و هەڵوەستە لەسەر كردنە ئەوەیە:

1- بۆ یەكەمین جارە هەر دوو دەوڵەتی عێراق و سووریا ڕۆڵی چالاكیی جیۆپۆلیتیكیان لە دەستداوە و بوونەتە شانۆی ئایدیۆلۆژیەتی ئیسلامی سیاسیی جیاواز و بكەرە جیۆپۆلیتیكییەكانی دیكە.

2- بۆ یەكەمین جارە، سنووری دەوڵەتەكان توانای ئەوەی نەماوە شەڕی ناوخۆی وڵاتەكەی ئیحتوا بكات و، ئێستا شەڕە ناوخۆییەكان سنووری دەوڵەتەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەبەزێنن.

3- بۆ یەكەمین جارە، وێڕای شەڕە گەورەكانی نێوان فەلەستین و ئیسرائیل، نابنە سەردێڕی هەواڵەكان لەناو ڕووداوەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.

لەناو كۆی ئەم بارودۆخە ئاڵوز و بێ سیستەمییەی لەم ناوچەیە هەیە، كۆتایی ئەو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە دەبینین كە ئێمە ناسیومانە.

 

ڤۆلكەر پێرتس پڕۆفیسۆر و سیاسەتمەداری ئەڵمانی و نووسەری كتێبی «كۆتایی ئەو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەی كە ئێمە ناسیومانە»

 

 

 عێراق لەناو ڕۆژهەڵاتێكی ناوەڕاستی بێ سیستەمدا

ناتوانرێت لە دەرەوەی سیستەمە ئیقلیمییەكەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، یان ئەوەی زۆر لە پسپۆڕانی زانستی سیاسەت پێی دەڵین: سیستەمی «سایكس – پیكۆ»، باس لە بارودۆخی سیاسی و كێشە و تەنگژەكانی ئێستای عێراق بكەین، ئەوجا وەك پڕۆفیسۆر و سیاسەتمەداری ئەڵمانی ڤۆلكس پیتەر لە كتێبی (ئەو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەی ئیمە ناسیومانە - Das Ende des Nahen Ostens، wie wir ihn kennen) باسی دەكات و دەڵیت: ئەگەر بمانەوێت تایتڵێك بۆ پێناسەی سیستەمی ئەقلیمیی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بدۆزینەوە، ئەوا ئەو تایتڵە «لەبەر یەكهەڵوەشانی سیستەمە ئیقلیمییەكەیە»و، ئەم ناوچەیە لە ماوەی 10-20 ساڵی داهاتوو لەناو پرۆسەیەكی بنەڕەتی و ڕیشەیی بونیادی گەورەیە و، بەرەو وەرچەرخان و گۆڕانكاریی گەورە هەنگاو هەڵدەگرێت. پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە: ئایا ڤۆلكەر پیرتس لەسەر چ بنەمایەكی مێژوویی كۆتایی سیستەمی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ڕادەگەیەنێت؟ بێگومان لە وەڵامدا دەڵێین: ئەمە پاشخانێكی تیۆریی لە پشتە كە لە شەستەكانی سەدەی ڕابردووەوە برنارد لویس لە چوارچێوەی داڕشتنەوەیەكی تازە بۆ دەوڵەتەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بانگەشە بۆ لەبەریەكهەڵوەشان و پارچە پارچە بوونی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكات و، پێشنیاری كردووە بەوەی پێوستە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ببێتە 50 دەوڵەت، هەروەها پیتەر ڕالف – Peter Ralph- لە دووبارە دروستكردنەوەی نەخشەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا (Maps of Blood) پێشنیاری كردووە كە دەبێت سەرلەنوێ نەخشەی ئەو ناوچەیە دابڕێژدرێتەوە و زیاتر لە 30 دەوڵەتیشی تێدا بێت.

پرسیار لێرەدا ئەوەیە: ئایا سیاسەتسازانی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا و دەوڵەتانی ئەوروپی كار بەم پێشنیار و تیۆرانە دەكەن؟ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە دوو ئاراستەیە (ئاشكرا و نهێنی)، لەوانەیە لە سیاسەتی دەرەوەیان، بە ئاشكرا باس لەم ئاراستەیە نەكەن، بەڵام مێژووی سیاسیی ناوچەكە پێمان دەڵیت، بە نهێنی لەسەر ئەم ئاراستەیە ڕۆیشتوون، هەروەك پڕۆفیسۆر ڤۆلكەر-یش لە كتێبەكەی ئاماژەی پێ كردووە، دەوڵەتانی هاوپەیمانی دژی داعش، بۆ ئەوە نەهاتوون بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە دووبارە بە شێوەیەكی دیكە هەندەسەی دەوڵەت بونیاد بنێننەوە، بەڵكو هاتوون بۆ ئەوەی مەترسی و هەڕەشەكانی تیرۆریستانی داعش لە خۆیان دوور بخەنەوە و لەم ناوچەیەدا ئیحتوای بكەن.

بەپێی ئەم میتۆدە، ئەگەر لە سەر خاڵێكی گرنگ هەڵوەستە بكەین و بپرسین: سەرەتا هەنگاوی پراكتیكی بۆ ئەم وەرچەرخانە دینامیكییە لە كەیەوە دەست پێ دەكات؟ ئەوا بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە دەبێت بگەڕێینەوە بۆ ئەو چەمكە گرنگەی هنتگتن كە لە نەوەدەكانی سەدەی ڕابردوو بە ناونیشانی (پێكدادانی شارستانیەتەكان) ڕایگەیاند، ئەم پێكدادانەش بە ڕاشكاوی لە 11ی سێپتەمبەری 2001 و بە تەقاندنەوەی هەر دوو تاوەری ڕێكخراوی بازرگانیی جیهانی لە نیویۆرك بینیمان و پاشانیش كاردانەوەكانی ئەمریكامان بە داگیركردنی هەردوو دەوڵەتی – عێراق و ئەفغانستان- بینی و، دوای 20 ساڵ ئاكامەكەشی لەبەر چاوە، لە ئەفغانستان جارێكی دیكە خەریكە تالیبان دەگەڕێتەوە بۆ دەسەڵات و عێراقیش لە دووڕێیانی – دەوڵەت و بێ دەوڵەت-یدایە و، ئاماژەكانیش بەرەو ئەوەن كە عێراق ئیستا زیاتر بەرەو نەمانی سیستەم و دەوەڵەت هەنگاو هەڵدەگرێت، نەك بونیادنانەوەی دەوڵەت و گێڕانەوەی سەروەری و شكۆ بۆ دامەزراوەكانی دەوڵەت.

كەواتە كێشەی كۆی سیستەمە ئیقلیمیەكەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەوەیە ئەو پێشبینییانەی بۆ دووبارە دابەشكردنەوەی دەوڵەتەكانی دەكرێت، لەناو سیستەمە تەقلیدییە ئەقلیمییەكەی سایكس- پیكۆ نابێت، قۆناخێكی بێ سیستەمی دەست پێدەكات و، لەناو ئەو ژینگە بێ سیستەمییەدا دەوڵەتەكان لەبەر یەك هەڵدەوەشێن، بەڵام نازانرێت ئەو بەدیلەی جێگەی ئەم سیستەم و دەوڵەتانە دەگرێتەوە، چی دەبێت؟ ئەم ناڕۆشنی و نادڵنیاییە بووەتە ئیشكالیەت و كێشەیەكی گەورە بۆ دەوڵەتە گەورەكانی جیهان، وەك ئەمریكا و دەوڵەتانی ئەوروپی و تەنانەت ڕووسیاش.

 نەبوونی دەوڵەتمەداری ئیقلیمی و

لاوازیی ڕۆڵی كاراكتەرە نێودەوڵەتییەكان

ئەگەر سیستەمی ئیقلیمی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست (سیستەمی سایكس – پیكۆ) كە لەلایەن بەریتانیا و فەرەنسا لە دوای شەڕی یەكەمی جیهانی بە سەر ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا چەسپێندرا، ئەمە مانای ئەوەیە بۆ ڕێكخستنەوەی ئەم سیستەمە تەقلیدییە پێویستە كاراكتەرە گەورە و بەهێزەكان لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی بگەڕێنەوە بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و، دووبارە سیستەمێكی نوێ دابڕێژنەوە، بەڵام ئێستا ئەم خواستە لەلایەن كاراكتەرە بەهێزە نێودەوڵەتییەكانەوە بەدی ناكرێت، هۆكاریش بۆ ئەوەی هێزە گەورەكان نەتوانن ڕۆڵێكی كاریگەر بگێڕن، دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی:

1- جێگرەوەی ئەم سیستەمە ئیقلیمییەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جێگرەوەی دەوڵەتەكان نازانرێت، ئەمەش واتە نازانرێت «Output» چۆن دەبێت.

2- لە ناوچەكەدا كاراكتەری تازەی نێودەوڵەتی دەركەوتوون، كە ناتوانرێت مامەڵەیان لەگەڵ بكرێت، وەك ڕێكخراوی تیرۆریستیی داعش و چەندین گرووپ و میلیشیای جیاواز كە پێیان دەڵین: «لە یاسا دەرچوو».

3- شەڕ و كێشەكان تەنیا لە چوارچێوەی سنووری دەوڵەتدا نییە، بەڵكو سنووری دەوڵەتەكان توانای ئیحتوای شەڕ و كێشە ناوخۆییەكانیان نەماوە، هەر بۆ نموونە گرووپ و میلیشیا چەكدارەكانی عێراق هێرش دەكەنە سەر كونسوڵخانە و بنكە سەربازییەكانی ئەمریكا لە ئەنبار و هەولێر، ئەمریكا لە سنووری سووریا كاردانەوەی دەبێت.

4- پاراستنی بەرژەوەندیی هێزە گەورەكان لەم ناوچەیە كەوتووەتە مەترسییەوە و، زۆر بە قورسیش ناتوانن بە تەواوەتی بیپارێزن. لەسەر ئەم پرسە ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ سیناتۆری ئەمریكی كریس مارڤی كە لە شوباتی 2021 وتارێكی لە گۆڤاری فۆرین ئەفێرز بە ناونیشانی (سیاسەتی ئەمریكا بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست سەردەمی بەسەر چووە و لە مەترسیدایە . American Middle East policy is outdated and dangerous)، ئەمەش مانای ئەوەیە لەبەر ئەوەی بارودۆخی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست جێگیر نییە، كە جێگیر نەبوو، هێزە گەورەكان شپرزە دەبن، هەروەك چۆن ئێستا هێزەكانی ئەمریكا بە دەست گرووپ و میلیشیا چەكدارەكانەوە شپرزە و ڕەزیل بوون.

لەسەر ئەم پرسە ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ فاكتەرەكانی ناو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەو پرسیارە بكەین: ئایا سەرۆك دەوڵەتانی ئەم ناوچەیە ناتوانن بە هاوشێوەی سەرۆك دەوڵەتەكانی ئەوروپای دوای شەڕی دووەمی جیهانی و شەڕی سارد كۆببنەوە و سیستمێكی هاوسەنگی ئیقلیمی بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بونیاد بنێننەوە؟ لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا پسپۆڕانی زانستی سیاسەت لەسەر ئەوە كۆكن كە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بە هاوشێوەی ئەوروپا، دەوڵەمەتداری لێهاتوو بوونی نییە، كە لەسەر كۆمەڵیك خاڵی هاوبەشی سیاسی و ئابووری و ستراتیژی ڕێك بكەون و، هاوسەنگی بۆ ناوچەكە بگێڕنەوە، ئەمەش ئاستەنگێكی دیكەیە و بەرەو ئەو بۆچوونەمان دەبات، كە بارودۆخێك هاتووەتە پێشەوە كە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەرەو «بێ سیستەمی» دەبات.

ئەگەر جارێكی دیكە لە ناو كۆی سیستەمی ئیقلیمیی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بگەڕێینەوە بۆ بارودۆخی سیاسیی ئێستای عێراق، دەبینین عێراقیش لە بناخەوە پێویستی بە بونیادنانەوەی دەوڵەت هەیە، بونیادنانەوەی دەوڵەتیش وەك پڕۆفیسۆر فرانسیس فۆكۆیاما ئاماژەی پێ كردووە، پێوستی بە دوو ژێرخانی پتەو هەیە، كە بریتین لە:

1- بونیادنانی دامەزراوەی بەهێز لە هەموو بوارەكانی (سوپا، ئاسایش، خوێندن و فێركردن، تەندروستی و خزمەتگوزاری و.. هتد).

2- سەروەریی و حوكمی یاسا.

كە ئەم دوو ژێرخانە گرنگە دروست بوو، شكۆ و سەروەری بۆ دەوڵەت دەگەڕێتەوە و، وەك ماكس ڤیبەر ئاماژەی پێ كردووە، دەوڵەت شەرعیەتی مۆنۆپۆلكردنی هێز و بەكارهێنانی هێزی دەبێت.

پرسیار لێرەدا ئەوەیە: ئایا هەنگاوی پراكتیكی بۆ ئەم دوو ژێرخانە گرنگە هەڵگیراوە؟ بێگومان لە وەڵامدا دەڵێین» نەخێر، ئاكامەكەی لەو بێهێزییەدا دەیبینین كە ئێستا دەوڵەت لە هەموو بوارەكانی (سوپا، ئاسایش، خوێندن، تەندورستی، خزمەتگوزاریی سەرەكی و.. هتد) بەدەستییەوە دەناڵێنێت و، لە هەمانكاتدا گوشاری ناوخۆیی و ئیقلیمی و نێودەوڵەتیش هەن، كە نایانەوێت عێراق ببێتەوە بە دەوڵەت، هەر بۆ نموونە: گوشاری ناوخۆیی بریتییە لەو میلیشیا و گرووپە چەكدارانەی كە یاسای پەلەرمان و حكومەتی عێراقی بوونەتە بەشێك لە دامەزراوەی سەربازی و ئاسایشی عێراق، بەڵام ددان بە حكومەتەكەدا نانێنن و، خۆیان لە دامەزراوە شەرعییەكانی دەوڵەتی عێراق بە گەورەتر دەزانن و، هەڕەشە لە سەرۆك وەزیران و تەواوی دامەزراوەكانی عێراق دەكەن، لەسەر ئاستی ئیقلیمیش دەوڵەتانی ئیقلیمی نایانەوێت عێراق ببێتەوە بە دەوڵەتێكی بەهیز لەناوچەكەدا، بۆیە هەوڵەكانیان بەو ئاراستەیەن خۆیان چارەنووسی ئایندەی دەوڵەتی عێراق دیاری بكەن.

پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە: ئایا دەتوانین لە ئێستادا بڵێین دەوڵەتی عێراق دەوڵەتێكی شكستخواردووی لەبەر یەك هەڵوەشاوەیە؟ لە وەڵامی ئەم پرسیارەشدا دەڵێین: لە ئێستادا عێراق نەبووەتە دەوڵەتێكی شكستخواردووی لەبەریەكهەڵوەشاوە، بەڵام ڕەوتی ڕووداوەكان بەرەو شكستخواردوویی و پاشاگەردانی هەنگاو هەڵدەگرن، بۆیە پێویستە ئەمە ڕابگیرێت، بەڵام چۆن دەتوانرێت ئەمە ڕابگیرێت، بێگومان ئەمە پێوستی بە دەوڵەتمەدار هەیە، ئەگەر بپرسین: ئایا لە عێراقدا دەوڵەتمەدار بەو ئاستە هەیە، كە بتوانێت ئەمە ڕابگرێت؟ لە وەڵامی ئەمەشدا دەڵێین: نەخێر، ئەمەش لەبەر ئەوە نییە كە بڵێین لە عێراقدا دەوڵەتمەدار نییە، بەڵكو لەبەر ئەوەیە ئەوانەی دەوڵەتمەدارن ئەو نفووز و هێزەیان نییە كە بتوانن ئاراستەی شكستخواردوویی و لەبەریەكهەڵوەشانی دەوڵەتەكە ڕابگرن، ئەم حاڵە عێراق بەرەو دووبارەكردنەوەی ئەزموونی سۆماڵ دەبات، ڕاشكاوانەتر دەوڵەتەكە وەك ناو بوونی دەمێنێت، بەڵام سەروەری نابێت و هەر گرووپ و تاقمێك خۆیان حوكمڕانیی خۆیان دەكەن.

 لە هەڵبژاردنەكانی ئۆكتۆبەری داهاتوودا

كێ دەچێت بۆ دەنگدان و كام كاندید هەڵدەبژێرێت؟

وا بڕیار دراوە كە لە ڕۆژی 10ی ئۆكتۆبەری داهاتوو پرۆسەی هەڵبژاردن لە سەرتاسەری عێراق بەڕێوە بچێت، بۆ ئەمەش هەر سێ سەرۆكایەتییەكەی عێراق، نەتەوە یەكگرتووەكان و ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی و حكومەتی ئەمریكاش وەك لە ڕێككەوتنی ئەم دواییەدا جەختی لەسەر كراوەتەوە، كۆكن بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنەكە، ئەمەش واتە لەسەر دامەزراوە دەوڵەتییەكانی ناوخۆی عێراق و ئەمریكا و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی پشتیوانییەكی گەورە بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردن هەیە، بەڵام ئەوەی چاودێری سیاسی تووشی حاڵەتێكی هیستریایی دەكات، ئەوەیە ئاراستەكان لەسەر ئاستی سیاسەتی ناوخۆی عێراق ئەوەی لێ دەخوێندریتەوە، هەڵبژاردنەكان نەكرێن، یان هەتا ئەگەر گریمانەی ئەوەش بكرێت كە دەكرێت، بەڵام ئاكامی هەڵبژاردنەكە بێ بەها و بێ مانا دەبێت، لەبەر ئەم هۆكارانە:

1-     بارودۆخی ئاسایش و سەقامگیری بۆ هەڵبژاردنیكی پاك و بێگەرد فەراهەم نەكراوە.

2-     دەتوانین بڵێین بە ڕێژەی زیاتر لە 50 تا60%ی هێزە كاریگەرەكانی عێراق كشانەوەی خۆیان لەسەر شەقام بۆ هەڵبژاردنەكان ڕاگەیاندووە، ئەمە لەگەڵ ئەوەی ئەم هەنگاوە لە ڕووی یاساییەوە پەسەند نییە.

3- باس لە بەكارهێنانی چەك و پارەی سیاسی دەكرێت بۆ قۆرخكردنی ئاكامی هەڵبژاردنەكە.

4- مەترسیی كوشتن و ڕفاندنی كاندیدەكان بوونی هەیە و ئەنجامیش دراوە.

ئەگەر تەنیا ئەم چوار خاڵە وەك ئاستەنگی بەردەم ئەنجامدانی هەڵبژاردنەكە وەربگرین و بڵێین:

ا- دیارە ئەو لایەنانەی پاشەكشەی خۆیان لە هەڵبژاردنەكە ڕاگەیاندووە، بە شێوەیەكی یاسایی ناتوانن ئەو كارە بكەن، ئەمەش مانای ئەوەیە ناوەكانیان لەسەر لیستی دەنگدان دەمێنێتەوە.

ب- لە حاڵەتێكدا ئەو لایەنانەی كە پاشەكشەیان ڕاگەیاندووە، بە جەماوەر و لایەنگرانی خۆیانیان وت بایكۆتی هەڵبژاردن بكەن و، مەچن بۆ دەنگدان، ئایا تا چەند ئەم بایكۆتە كاریگەری لە سەر مسداقیەتی ئاكامی هەڵبژاردنەكە دەبێت؟

ج – ئەگەر تەنیا ئەو لایەنانە مانەوە كە پاشەكشەیان نەكردووە و، بەپێی ئاكامی هەڵبژاردنە دەرچوون، پرسیارەكە ئەوەیە: ئایا دەتوانن حكومەتێك پێكبهێنن، جێگەی ڕەزامەندیی هەمووان بێت و هەمووان كۆبكاتەوە؟

كەواتە لەم بارودۆخەدا هیچ ڕوون و ڕاشكاوییەك نییە، ئەوەش نادڵنیایی گەورەی دروست كردووە و، نانزانرێت چارەنووسی دەوڵەتی عێراق لە ئایندەدا بەرەو كوێ هەنگاو هەڵدەگرێت، هەروەك چۆن لە ئێستاشدا نازانریت، كێن ئەوانەی دەچنە سەر سندوقەكانی دەنگدان و دەنگەكانیشیان بە كام كاندید دەدەن؟

روون و ئاشكرایە ئەو هێز و لایەنانەی كە ئێستا پاشەكشە لە بەشداریكردنی هەڵبژاردن دەكەن، تەنیا نیشانەی پرسیار لەسەر ئاكامی هەڵبژادنەكە دروست ناكەن، بەڵكو هەتا ئەگەر ئاكامی هەڵبژادنەكەش وەك ساڵی 2018 شەرعییەتی پێ درا، ئەوا نیشانەی پرسیار لەسەر شەرعییەتی ئەو حكومەتە دروست دەكەن، كە لەسەر ئاكامی ئەو هەڵبژاردنە پێك دەهێندرێت، ئەمەش بەو مانایەی ئەو هێز و لایەنانەی كە بەشداریی هەڵبژاردنەكەیان نەكردووە، دەستەوەستان بەرامبەر بە حكومەت دانانشین و، پەنا بۆ هێزی دیكە دەبەن، بۆ لاوازكردن و ڕووخاندنی ئەو حكومەتە، هەروەك چۆن لە بەرامبەر حكومەتەكەی عادل عەبدولمەهدی لە 2020 بینیمان، ئەمەش تەواو ئەو ڕێگەیە كە عێراق بەرەو دووبارەكردنەوەی ئەزموونی سۆماڵ دەبات، ئەزموونی سۆماڵیش پێمان دەڵێت، ئەوا ماوەی 30 ساڵە ئەو دەوڵەتە لەبەریەكهەوەشاوە و هیچ ترووسكاییەكیش نییە بۆ ئەوەی دووبارە وەك دەوڵەت بونیاد بنرێتەوە.

 هەرێمی كوردستان لەناو پاشەگەردانیی سیاسیی عیراق و هەڵبژاردنەكانی ئۆكتۆبەری داهاتوودا

لە كۆتایی ساڵی 2014 و پێكهێنانی حكومەتەكەی د.حەیدەر عەبادی-یەوە تا دەگاتە ئێستا كە بەرەو كۆتایی 2021 دەچین، هەرێمی كوردستان هەموو ساڵێك لەگەڵ حكومەتی عێراقدا دەگاتە ڕێككەوتن لەسەر پڕۆژە یاسای بودجەی عێراق و ئەم پڕۆژە یاسایەش لە ناو پەرلەمانی عێراق دەنگی لەسەر دەدرێت و، دەبێتە یاسا و دەبێت حكومەتی عێراق پێوەی پابەند بێت و جێبەجێی بكات، بەڵام لە ماوەی حەوت ساڵی ڕابردوودا ئەم یاسایە جێبەجێ نەكراوە و بە یاسای بودجەی ئەمساڵیشەوە و، تەنانەت ئەو بڕە پارەیەشی مانگی پێشوو لە بەغدا بۆ هەولێر ناردرا، حكومەتی عێراق ڕاشكاوانە ڕایگەیاند ئەم پارەیە لە چوارچێوەی یاسای بودجە نییە و تەنیا وەك سولفە بۆ هەرێمی كوردستان ناردراوە.

ئەمەی باسم كرد، تەنیا یەكێكە لە كێشەكانی نێوان حكومەتی عێراق و هەرێمی كوردستان و چەندین كێشەی دیكە ماون، كە زۆر لە كێشەی یاسای بودجە گەورەترن.

بەڵام مەبەستم بوو، ئاماژە بەو یاسایە بكەم، وەك نموونەیەك بۆ لاسەنگیی پەیوەندییەكانی هەرێم لەگەڵ حكومەتی ناوەندیدا و، ئەو پرسیارە جارێكی دیكە دووبارە دەكاتەوە، بەوەی: ئایا بەڕاستی هەرێمی كوردستان هەرێمێكە لە چوارچێوەی دەوڵەتی فیدڕاڵیی عێراقدا، یان بوونی دەوڵەتی فیدڕاڵی لە عێراقدا بێجگە لە وەهمێك شتیكی دیكە نییە؟ بێگومان وەك لە وتارێكی دیكەمدا هەر لە گۆڤاری گوڵان ئاماژەم پێ كردووە، عێراق نەبووەتە دەوڵەتێكی فیدڕاڵی و بێجگە لە وەهمێك شتێكی دیكە نییە.

ئەم پێشەكییەم بۆ ئەوە بوو، ڕاشكاوانە ئەو پرسیارە بورووژێنم: كێن ئەو هێز و لایەنە سیاسییانەی ڕێگرن لەوەی عێراق ببێتە دەوڵەتێكی فیدڕاڵی؟ بێگومان هەر ئەو هێز و لایەنە سیاسییانەی پێكهاتەی شیعەن كە لەم هەڵبژاردنەدا بەشداری دەكەن، بۆیە پرسیار لێرەدا ئەوەیە هەرێمی كوردستان لە هەڵبژاردنی ئۆكتۆبەری داهاتوو بەشدار دەبێت، بەڵام دوای هەڵبژاردن لەگەڵ كام لیست و هاوپەیمانی ڕێككەوتن دەكات، بۆ پێكهێنانی حكومەتی داهاتووی عێراق؟ یان ئایا ئەو هێز و لایەنە سیاسییانەی حكومەتی داهاتووی عێراق پێكدەهێنن، هەنگاو هەڵدەگرن بۆ ئەوەی دەوڵەتی عێراق بكەنە دەوڵەتێكی فیدڕاڵیی ڕاستەقینە، یان بەرەو دەوڵەتێكی ئیسلامی سیاسی دەبەن؟

لەناو ئەم هەموو ئەگەر و سیناریۆ ئاڵۆز و ناڕۆشنانەدا، گرنگە بەڕێز سەرۆك مسعود بارزانی پاراستنی قەوارەی سیاسیی هەرێمی كوردستان بكاتە ستراتیژ و ڕۆژانەش بە شێوەیەكی تاكتیكی لەگەڵ پێشهات و ڕووداوەكان جووڵە بكات. بێگومان لێرەدا زۆر گرنگە ئاماژە بە ڕۆڵی بەڕێز نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بكەین لەناو ستراتیژیەتی پاراستنی قەوارەی هەرێمی كوردستان، كە وەك دەوڵەتمەدارێكی سەركەوتوو توانیویەتی ڕۆئیای بەڕێز سەرۆك مسعود بارزانی تەرجەمە بكات، ئەمەش بە ڕاشكاوی لە جووڵە و هەنگاوەكانی دەركەوتووە، بەتایبەتی كە تەلاری سەرۆكایەتیی هەرێمی كردووەتە چەترێك بۆ كۆكردنەوەی لایەنە سیاسییەكانی كوردستان لە پرسە چارەنووسسازەكاندا، لە هەمانكاتدا لە ئاستی پەیوەندییە هەرێمی نێودەوڵەتییەكانیشدا ڕۆڵێكی كاریگەر و دیاری هەیە، بەتایبەتی لە سەردانی یەك دوو ڕۆژی ڕابردووی بەڕێز نێچیرڤان بارزانی بۆ كۆماری ئیسلامیی ئێران و كۆبوونەوەی لەگەڵ سەرۆكی هەڵبژێردراوی ئێران سەركەوتنێكی گەورەی دیپلۆماتی بوو بۆ هەرێمی كوردستان و پاراستنی قەوارەی هەرێمی كوردستان، هەر بۆیە جووڵە و هەنگاوە دیپلۆماتییەكانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لەگەڵ ئەوەی پیشاندانی توانای خۆیەتی وەك دەوڵەتمەدار و بەهێزیی پێگەی هەرێمی كوردستان، بەڵام سەرەنجام هەمووی لە پێناوی ئامانجی ئەو ستراتیژەیە كە پاراستنی قەوارەی هەرێمی كوردستانە، ئەمەش ڕۆئیا و سیاسەتی سەرۆك مسعود بارزانی-یە.

پاراستنی قەوارەی هەرێمی كوردستان لەم قۆناخەدا كە عێراق بەرەو دووبارەكردنەوەی ئەزموونی سۆماڵ هەنگاو هەڵدەگرێت، هەرێمی كوردستان دەكاتە ئەزموونێكی حوكمڕانیی سەركەوتوو لە ناو دەوڵەتێكی شكستخواردوودا، یان وەك پرۆفیسۆر ڤۆلكەر پیترس لە موحازەرەكەیدا لە سەنتەری ویلسن سەبارەت بە – كۆتایی ئەو ڕۆژهەلاتی ناوەڕاستەی ناسیومانە- ئاماژەی پێ كردووە، لە حاڵەتێكی لەم جۆرەدا هەرێمی كوردستان دەبێتە كاراكتەری نادەوڵەتیی پەسەند و بە ئاسانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەتوانێت مامەڵەی لەگەڵدا بكات.