مەترسیی ماددە تیشكاوەرەكان

مەترسیی ماددە تیشكاوەرەكان

ماددە تیشكاوەرەكان لە خاكدا بە شێوەی سرووشتی هەن، وەك یۆرانیۆم و رادیۆم ء .. ئەوانی دیكە، بەڵام لە ئەنجامی بەكارهێنانی ئەم ماددانە لە زۆر دروستكراو و لە دامەزراوەی سەربازی ء مەدەنیدا و لە خراپ بەكار هێنان ء هەڵگرتنی ئەم ماددانەدا و لە لاوازیی چاودێریكردنیدا، بە درێژایی ساڵانی رابردوو زۆر كارەساتی مرۆیی گەورە كەوتوونەتەوە، هاوكات لە بواری بەكارهێنانی وزەی ئەتۆمی بۆ ئامانجی ئاشتیخوازانەی وەك بەرهەمهێنانی كارەباشدا لەحاڵەتی تەقینەوە، یان هەرەسهێناندا، مرۆڤایەتی تووشی كارەساتی ژینگەیی گەورە دەكات.
بۆیە بەپێی زانیارییەكانی كۆمپانیای كارەبای تۆكیۆ (تیپكۆ) ئەو وێستگە ئەتۆمییەی (فۆكۆشیما) كە رووبەڕووی بوومەلەرزە و تسۆنامی بووەوە لە (11)ی ئاداری(2011)دا، بڕێكی زۆری ماددەكانی وەك (سیزیۆم) و (سترۆنتیۆم) و (تریتیۆم)ی خستە نێو زەریای هێمنەوە، كە كۆمپانیای كارەبای تۆكیۆ (تیپكۆ) بە (300) تۆن ئاوی پیسبوو بەو ماددانەی كە رژانە نێو زەریاوە لەهەر رۆژێكدا مەزەندەی كردبوو.
بۆیە لەساڵی (2011) بۆ ساڵی (2013) نزیكەی دە هەزار ملیار بیكریل لە ماددەی (سترۆنتیۆم90) و بیست هەزار ملیار بیكریل لە ماددەی (سیزیۆم) چۆتە نێو زەریاوە.
(بیكریل) یەكەیەكی جیهانییە بۆ پێوانەكردنی چالاكیی ماددە تیشكاوەرەكان، بە ناوی زانای فیزیك (هێنری بیكریل) ناونراوە.
عێراقیش لە ساڵانی هەشتاكانی سەدەی رابردوودا بڕێكی بەرچاوی لەو ماددانە بەكارهێنا لە هەندێك دامەزراوەی تایبەتدا، هەروەها لە ئەنجامی بۆردومانكردنی دامەزراوەی ئەتۆمیی عێراقیش لەلایەن فڕۆكەكانی ئیسڕائیلەوە لە ساڵی (1981) و، دواتریش لە جەنگی عێراق هاوپەیمانان لە دژی عێراق لە ساڵی (1991) و، ئینجا جەنگی عێراق - ئەمریكا لە پڕۆسەی ئازادكردنی عێراقدا لە ساڵی (2003)دا بڕێك لە پاشماوەی دامەزراوە ئەتۆمییەكان ء شتومەكە سەربازییەكان ء تانك ء زرێپۆش ء كەرەستەی نێو دامەزراوە مەدەنییە ئەتۆمییەكان دزران و مامەڵەی فرۆشتن و كڕینی ئاساییان پێوە كرا.
ماددە تیشكاوەرەكان مەترسیی گەورەیان لەسەر پیسبوونی ژینگە و زیانگەیاندن بە تەندروستی مرۆڤ بۆ ماوەی زۆر درێژخایەن هەیە، چونكە ئەم ماددانە لە دوای ماوەیەكی زۆر درێژدا كاریگەریی توخمە تیشكاوەرەكانیان لە كار دەكەوێت، كە بە نیوەی تەمەن (Half Time) دەناسرێت، جاری واش هەیە، سەدان ساڵ دەخایەنێت.
ئێمە لە وەزارەتی ژینگەی عێراق تەنیا لە ساڵی (2003)دا، نزیكەی (385) رووپێوكردنی تیشكاوەریمان بۆ نموونەكانی خاكء ئاو كرد، نزیكەی (571) رووپێویش بۆ ماددە خۆراكییەكان كرد، بە مەبەستی شیكردنەوەو زانینی ئاستەكانی تیشك لە عێراقدا، كە دەركەوت لە هەندێك شوێندا رێژەی بوونی ئەو ماددانە سێ هێندە زیاتر بووە لە رێژەی رێگەپێدراو، تەنانەت لە هەندێك شوێنی سەربازیی بۆردمانكراویشدا (11) جار بڕی ئەو ماددانە لە رێژەی رێپێدراو زیاتر بوون.
تاڵانكردنی دامەزراوەی (تووەیسە)و، بەكارهێنانی یۆرانیۆمی خامۆشكراو (دی یو) لە پێكهاتەی ئەو تەقەمەنییانەی كە دژ بە تانك ء زرێپۆش ء ئۆتۆمبێلە سەربازییەكانی عێراق بەكارهات، پاشماوەی تیشكیی زۆری لە ناوچەكانی ئەبوغرێب ء توێریج ء رێگای بەغدا- بابل ء دوو پێگەش لە سەماوە بەجێ هێشت، چونكە عێراق بە شێوەیەكی گشتی لەپێش ساڵی (2003)دا لە نزیكەی (18) دامەزراوەی سەربازی ء مەدەنیدا ماددەی تیشكاوەری بەكار دەهێنا، بۆ بواری زانستی ء سەربازی ء تەندروستی .
ئەوەی جێگەی مەترسی بوو، ئەوە بوو كە ئەو ماددانە رۆڵێكی زۆریان لە زیادكردنی جۆرەكانی نەخۆشیی شێرپەنجە لە عێراقدا هەبوو، بە جۆرێك كە نەخۆشیی شێرپەنجە لە عێراقدا تا ساڵی (1989) لە پلەی حەوتەمدا دەهات لە ریزبەندیی نەخۆشییەكاندا، بەڵام لە ساڵی (1993) بەدواوە بە پلەی چوارەم هات.
مەترسییەكی دیكەش ئەوە بوو كە خەڵكانێك لە عێراق و هەرێمی كوردستاندا بە مەبەستی بازركانیكردن بەو ئاسن ء وردە ئاسنەی كە لە پاشماوەی تانك ء زرێپۆش ء ئۆتۆمبێلە سەربازییەكاندا مابوونەوە پاش بۆردمانكردنیان، راستەوخۆ مامەڵەیان بەو پاشماوانە كرد و كڕین ء فرۆشتنیشیان پێوە دەكردن، كە ئەمەش هۆكارێكە بۆ زۆر نەخۆشیی ترسناك كە لە ئەنجامی كاریگەریی ئەو مادە تیشكاوەرە تەمەن درێژانەی كە بەسەر ئەو پاشماوە سەربازییانەوە هەبوون، بۆیە پێویستە حكومەت رێگا نەدات بە هێنانی ئەم جۆرە پاشماوانە بۆ هەرێمی كوردستان.

Top