هەرێمی شینجیانگ Xinjiang گەورەترین هەر پێنج هەرێمی چینە كە بریتین لە(مەنگۆلیا Mangolia، گوانشی Guanqxi، تبت Tibet، نینگشیا Ninqxia، و شینجیانگ Xinjiang)، كە بابەتی باسەكەمانە. هەرێمی شینجیانگ رووبەرەكەی بەقەد نزیكەی رووبەری ئێرانە و دەوڵەمەندە بە سامانی سرووشتی، وەك غاز و خەڵووز و نەوت، شادەماری ئابووریی چینە، چونكە 80%ی پێویستیی چین پڕدەكاتەوە، چینیش ئامادەیە دەستبەرداری تایوان ببێت، بەڵام ئامادە نییە دەستبەرداری هەرێمی شینجیانگ بێت، كە دەكەوێتە رۆژئاوای چین و پایتەختەكەشی ئۆرومچی Urumqi)) یە و دەكەوێتە نێوان پێنج دەوڵەت (كازاغستان، قیرگیزستان، تاجیكستان، پاكستان، ئەفغانستان) واتای هەرێمەكە خاكی تازەیە، حكومەتی چین ناوە كۆنەكەی توركستانی رۆژهەڵاتی گۆڕی بۆ شینجیانگ، لە ساڵی 1760 چین توركستانی رۆژهەڵاتی داگیركرد و ناوی نا وڵاتی ئیگۆر خوی جیانگ HuChiang، لە ساڵی 1877 واتا دوای داگیركاریی دووەم مەرسومی ئیمپراتۆری ساڵی 1884 دەرچوو، ناوی توركستانی رۆژهەڵاتی گۆڕی بۆ شینجیانگ، دانیشتوانەكەی زۆرینەی موسڵمانن لە ئیگۆر Uygur و كەمینەكانی دیكە لە كزاگ و قیرگیز و ئۆزبەك و تاجیك پێكدێن، دواتر حكومەتی چین نەتەوەی (هان)ی نیشەجێ كرد بۆ گۆڕینی سیاسەتی گۆڕینی دیموگرافی (بەچینیكردنی هەرێمەكە)، ژمارەی دانیششتوانی لە (22)ملیۆن زیاترە و لە ساڵی 1949 ژمارەی چینییەكان 6% بوو و ژمارەی موسڵمانانی ئیگۆر80% بوو، بەڵام ئەو رێژەیە لەبەر سیاسەتی حكومەتەكان گۆردرا، چونكە ئیگۆر چینی نین بەڵكو توركن، لە دەوڵەتی سەربەخۆی توركستانی رۆژهەڵاتدا دەژیان، بە زمانی ئایگۆری كە زمانی قارلوقییە و یەكێكە لە زاراوەكانی توركی قسەیان دەكرد و پیتی عەرەبییان بەكاردەهێنا، بەڵام چین بە چینییان دادەنێت، كە خودی چین لە(56) نەتەوە پێكدێت.
لە سەدەی چوارەمدا ئیسلام گەیشتە ئەم ناوچەیە، ئیگۆر لە ساڵی 943ز لەسەر دەستی سەرۆكی ئیمپراتۆرییەتی قراخانی بوونە موسڵمان، لە 1043 قیرغیزیش بەهۆی ئەوانەوە بوونە موسڵمان، ئیگۆر توانییان بۆ دە سەدە حوكمی وڵاتەكەیان بكەن، لە ساڵی 1644 كاتێ بنەماڵەی فەرمانڕەوا(مانشۆ) چەوساندیانەوە مەینەتییەكەیان دەستی پێكرد، شەڕێكی خوێناوی رووی دا، زۆریان لێكوژرا، تا دواتر چین توركستانی رۆژهەڵاتی لە ساڵی 1760 داگیركرد، بەڵام ئیگۆر بەرگەی ئەو ستەم و چەوسانەوەیان نەگرت و لە ساڵی 1855 بە سەرۆكایەتیی(یەعقوب بەگ) شۆڕشێك و راپەڕینێكی میللییان بەرپاكرد و لە 1865 سەربەخۆییان بەدەستهێنا، لە ساڵی 1931 كە شاكر بێگ حوكمی دەكرد سەرۆكی پۆلیس دەستدرێژی كردەسەر ئافرەتێكی ئیگۆر، دەسەڵاتدارانی چین ناوچەكەیان دابەشكرد، بۆیە راپەڕین دەستی پێكرد، سەرۆكی پۆلیس و پاسەوانەكەیان كوشت، چینیش حاكمەكەی دوورخستەوە تاكو رەوشەكە هێورببێتەوە، دواتر دانی نا بە دەسەڵاتی ئیگۆری موسڵماناندا، لە ساڵی 1933مەولای ئەكبەر ئابیتی جارێكی دیكە سەربەخۆیی كۆماری توركستانی رۆژهەڵاتی ئیسلامی راگەیاند، (خوجا نیاز) بوو بە سەرۆك كۆمار و (سابت داملا) بوو بە سەرۆك وەزیران، تەنیا سێ مانگی خایاند، چونكە هەموو نەتەوەكانی چین دژی وەستانەوە، چین بە هەماهەنگی رووسیا كۆمارەكەیان رووخاند و ئەندامانی حكومەتەكەشی لەسێدارەدا، رێگەشی بە رووسیا دا لە هەرێمەكە بەدوای سامانی سرووشتیدا بگەڕێت، لە 1944 عەلی خان كۆماری توركستانی رۆرژهەڵاتی دامەزراندو بوو بە سەرۆك كۆمار، بەڵام لە 1946 كۆمارەكەی رووخا، لەو ساڵەداو دوای كۆتایی جەنگی دووەمی جیهانی ئیگۆر داوای سەربەخۆیی كرد، بەڵام دوای ئەوەی چین لە 1949 پەلاماری دا شكستی هێنا، لە هەمان ساڵدا رژێمی شیوعی بە سەرۆكایەتیی ماوتسی تۆنگ (كە لە ساڵی 1976مردووە) حوكمڕانی گرتەدەست، لە ساڵی 1950هەرێمی شینجیانگ بوو بە بەشێك لە چینی میللی، بەڵام مەیلی جیابوونەوە بەدرێژایی مێژوو هەر لە عەقڵی ئیگۆردا ماوەتەوە، چونكە دەوڵەتی سەربەخۆیان هەبوو، بەڵام چینییەكان بە ناحەق لێیان تێكدان، زۆرینەی بزووتنەوەكانی ئیگۆر تێكەڵەی مۆركی جیابوونەوە و ئاراستەی ئیسلامی بوون، مۆركی جیابوونەوە چونكە خۆیان بە چینی نازانن، بەڵكو دەیانەوێت دەوڵەتە داگیركراوەكەیان بگەڕێننەوە، ئاراستەی ئیسلامیش بۆ ئەوەی پشتیوانیی جیهانی ئیسلامی بەدەست بێنن، بە تایبەتیش گروپە ئیسلامییەكان، لەبەرامبەر ئەمە حكومەتی چین زۆر دڵڕەق بوو بەرامبەریان، چونكە جیابوونەوە گەورەترین هەڕەشەیە بۆ ئاسایشی نیشتمانی و ئابووری، بوونی دەوڵەتێكی ئیسلامیش لەناو جەرگەی چین هەڕەشەیە، بۆیە ئەو مامەڵە رەقە بەرامبەر هەرێمەكانی دیكە ناكرێت، وەك هەرێمی نینگشیا Ninqxia، كە موسڵمانی تێدایە، بەڵام تورك نین و چینیی موسڵمانن لە نەتەوەی (هەوی)و داوای جیابوونەوە ناكەن و گروپی ئیسلامیی توندڕەویان تێدا نییە، بەڵام دەترسێن وەك هەرێمی شینجیانگیان لێ بێت، ئەوەی پەیوەستە بە هەرێمی تبت كە بووزین، ئەوا هەندێ یاسا لەوێ كاریان پێ ناكرێت، وەك یاسای دیاریكردنی منداڵبوون، سەرۆكی دەوڵەتانیش وەك ساركۆزیی سەرۆكی فەرەنسا، پێشوازی لە سەركردەی رۆحیی تبت دالای لاما DalaiLam دەكەن، بەڵام دالای لاما وازی لە جیابوونەوە هێناو لە 1988بە ئۆتۆنۆمی رازی بوو، بەڵام ئەگەر ئیگۆر دەستبەرداری جیابوونەوە بووبان و تێكەڵی كۆمەڵگەی چینی بوونایە و ئایینەكەشیان بمایە، رەنگە هەڵوێستی حكومەتەكانی چین جیاواز بووایە، بەڵام ئەستەمە ئیگۆر وازبێنن، بۆیە موسڵمانانی چین كێشەیان لەگەڵ حكومەتدا نییە، چین رێزیان دەگرێت و پشتیوانییان دەكات، چونكە نایانەوێت نەدەوڵەتی ئیسلامی و نەدەوڵەتی نەتەوەیی دابمەزرێنن، بەڵكو لەپاڵ ئایینی ئیسلام شانازی بە دەوڵەت و شارستانی و مێژووی نەتەوەیی چین دەكەن، لە ماددەی (36)ی دەستووری چیندا هاتووە: هەموو هاووڵاتییەكی چینی ئازادیی بیروباوەڕو ئایینی هەیە، دەوڵەتیش درووشمە ئایینییەكانی هاووڵاتیان دەپارێزێت، بۆیە لەناو جەرگەی چیندا هاوبەندی ئیسلامیIslamicAssociationof China هەیە، كە لە ساڵی 1953 و لەسەردەمی ماوتسی تۆنگ دامەزرا، كە سەر بە حكومەتە و بورهان سەهیدی و كەسانی دیكە لە دە نەتەوەی موسڵمانی چین دایانمەزراند، بە جۆرێك كە لەبەردەم دەستەی راوێژكاریی پەرلەمانی چین كۆدەبێتەوە و وتار دەخوێنێتەوە و لە میدیای فەرمیش بڵاودەكرێتەوە، دەیەمین سەرۆكی ئەو هاوبەندییە یانگ فاو مبنگ دەڵێت: ئیسلام مێژوویەكی درێژو شكۆداری لە وڵاتدا هەیە، بەڵام هۆشداریشی داوە كە هەندێ گرنگیی زیاتر لە یاسای نیشتمانی بە رێنماییەكانی ئایین بدەن، داوای پابەندبوون دەكات بە ئیسلامی نەریتیی چینی كە پێشتر گەیشتۆتە چین، كە بە (قادی مو) ناوی دەبات، نەك ئیسلامی دەرەكی كە بەم دواییە پەیدابووە، لە ساڵی 1989 خۆپیشاندانی موسڵمانان لە چین دژی نووسەرێكی چینی كە سووكایەتی بە ئیسلام كردبوو دەستی پێكرد، حكومەت كتێبەكەی قەدەغەكرد و بە ئامادەبوونی نوێنەرانی كۆمەڵە ئیسلامییەكان و حكومەت سووتاندی، لە ساڵی 2003 ئەندامانی هاوبەندیی ئیسلامیی چین بە بۆنەی یادی پەنجا ساڵەی دامەزراندنییەوە بە ئامادەبوونی نوێنەری حزبی شیوعیی چین ئاهەنگیان گێڕا، بەڵام حكومەت زیاتر تەركیزی كردە سەر هەرێمی شینجیانگ لەبەر چەند هۆیەك: گرنگیی ستراتیجی و ئابووری و ترس لە جیابوونەوەی، كە هەرێمەكانی دیكەش هاندەدات جیابنەوە، هاوكات ترس لە بڵاوبوونەوەی ئیسلامی سیاسی بە فیكرەی رادیكالی لەنێوان سەرجەم موسڵمانانی چین، بۆیە بە توندی و ستەمەوە مامەڵەی لەگەڵ ئیگۆردا كرد، تەنانەت هەندێ جار رەشەكوژیی یان ئاوارەی دەكردن، بۆیە وەك پەرچەكردارێك دژی سیاسەتی ستەمكارانەی حكومەتی چین چەندین بزووتنەوەی نەتەوەیی و ئیسلامی و مەدەنیی ئیگور پەیدابوون و هەموویان بۆ رزگاركردنی ئیگور لە چەوسانەوەو ستەم داوای جیابوونەوەیان دەكرد، بۆ نموونە: خاتوو رەبیعە قەدیر تەمەن (62) ساڵەی پێشەوای ئیگۆر كە شەش ساڵ زیندانی كرابوو، چین بە تیرۆیست و جوداخوازی دادەنا، ئەو ئەندام بوو لە ئەنجومەنی نوێنەرانی شینجیانگ و نوێنەری چین بوو لە كۆنگرەی جیهانیی ئافرەتان، لەگەڵ مێردەكەی كە زیندانی بوو هەڵاتنە ئەمریكا و دوای دوو ساڵ دەستگیركرا و لە ساڵی 2000 بە هەشت ساڵ زیندانی حوكمدرا و لە 2005 بە هۆكاری تەندروستی ئازادكرا، دواتر بۆ ئەمریكا دوورخرایەوە و چینیش بە تۆمەتی جیاخوازی كوڕەكەی بە نۆ ساڵ زیندانی حوكمدا، بۆیە رەبیعە دەیگوت ئیگۆر لە زیندانێكی گەورەدا دەژین، چونكە حكومەت ملیۆنێك ئیگۆری خستۆتە زیندانەوە، حكومەتی چینیش دەڵێت كە ئەمە سەنتەری رۆشنبیركردنە بۆ شیاندنەوەیان، لە ساڵی 2007 ئەنجومەنی نوێنەرانی ئەمریكا داوای ئازادكردنی كوڕەكانی رەبیعە قەدیری كرد و چی دیكە ئیگۆر سەركوت نەكرێت، ساڵی 2009 بە سەرەتای راستەقینە دەژمێردرێت بۆ توندوتیژی و پشێوی لە هەرێمی شینجیانگ، ئیگۆرییەكان داوای جیابوونەوەیان دەكرد، چونكە بەرگەی ستەم و چەوسانەوە و رەشەكوژیی چین ناگرن، 200 كەس كوژران كە دژوارترین توندوتیژییە لە مێژووی هەرێمەكە، ئەردۆغان ئەوەی بە جینۆساید ناوبرد، بەڵام چین لەناویان دەبات و ئەو خەونەیان بۆ ناهێنێتەدی، لە ساڵی 1992 ئیگۆر كۆنگرەیەكی نیشتمانییان بۆ نوێنەرانی هەرێمی شینجیانگ لە ئەستەنبوڵ سازكرد، كە نوێنەرانی زیاتر لە سی رێكخراوی جوداخوازیی دەرەوەی ئیگۆر ئامادەی بوون، كۆنگرەكە لیژنەی نیشتمانیی هاوبەشی نێودەوڵەتی بۆ توركستانی رۆژهەڵات (هەرێمی شینجیانگ) پێكهێنا، دەوڵەتێك بڕیاردرا بەناوی (دەوڵەتی توركستانی رۆژهەڵات) لەگەڵ هەڵبژاردنی ئاڵایەكی نیشتمانی لە شێوەی مانگ و لە ناوەڕاستیش ئەستێرەیەك كە بەتەواوی لە ئاڵای توركیا دەچێت، بەڵام باكگراوندەكەی شینە، لە ساڵی 1993 كۆنگرەی دوومیان لە ئەستەنبوڵ بەست، چونكە سەنتەری سەرەكییان لەوێیە، حكومەتێكی هەندەرانیان دامەزراند و (روزابێگ)بە سەرۆك وەزیران دانرا، كۆنگرەكە داوای لە نەتەوە یەكگرتووەكان و رێكخراوی نێودەوڵەتیی مافی مرۆڤ و رێكخراوی كۆنگرەی ئیسلامی كرد تا دان بنێن بە دەوڵەتەكەیاندا كە لە چین جیابۆتەوە، لەهەمان ساڵدا حەسەن مەعسوم و جێگرەكەی عەبدولحەق یابوقوان بزووتنەوەی ئیسلامیی توركستانی رۆژهەڵاتیان دامەزراند، حەسەن مەعسوم خەڵكی شینجیانگە، پۆلیسی چینی لە 1993 دەستگیریان كرد، بەڵام توانی رابكات و بگاتە ئەفغانستان و پەیوەندی بە بزووتنەوەی تالیبانەوە بكات، دواتر لە 1998حەسەن مەعسوم بارەگای بزووتنەوەكەی گواستەوە كابوڵ تا لەژێر پارێزگاریی ولایەتی تاڵیبان چالاكی بكات، حەسەن مەعسوم و ئیشان مەخزومی چاویان بە ئوسامە بان لادن كەوت، هەروەها بە سەركردەكانی بزووتنەوەی ئیسلامی لە ئۆزبەگستان، لە 1999 ئیگۆر كۆنگرەیەكیان بە ئامادەبوونی نوێنەرانی چل بزووتنەوەی جوداخواز بەست، رێككەوتن كە چارەسەری سەربازی بۆ قۆناغی داهاتوو لەپێناو سەربەخۆیی گونجاوترە، بۆیە كادیرەكانیان ناردنە ئەفغانستان و شیشان و كشمیر بۆ فێربوونی هونەرەكانی شەڕ، (20) بنكەی مەشقیان درووستكرد، دروشمیان(توركستانی رۆژهەڵات بە ئاشتی ئازادناكرێت، پێویستە بۆ چارەسەری كێشەكە هێز بەكاربهێنرێت)بوو، لە ساڵی 2001 بزووتنەوەی تاڵیبان رازی بوو پشتگیریی دارایی ئیگۆر بكات و لەسەر حیسابی خۆی لە قەندەهار مەشقیان پێ بكات، لە جەلال ئاباد تیمێكی تایبەتی بۆ ئیگۆر تەرخانكرد، قاعیدەش بنكەیەكی مەشقی لە تۆرابۆرا بۆ تەرخانكردن تاكو بێنە نێو قاعیدەوە، لە ساڵی 1996 نوێنەرانی دە پارێزگای هەرێمی شینجیانگ بۆ دامەزراندنی حزبوڵای ئیسلامی كۆبوونەوە، ئەمریكا پشتیوانیی ئەو بزووتنەوە جوداخوازانەی كرد وەك چۆن لە سەرەتای هەشتاكان دژی یەكێتیی سۆڤییەت پشتوانیی بزووتنەوە ئیسلامییەكانی ئەفغانستانی كرد، لە ساڵی 1995 ئەمریكا رێگەی بە كۆمەڵەی توركستانی رۆژهەڵات دا مەكتەبی سیاسی لە واشنتۆن بكاتەوە، بارەگای سەرەكیش لە ئەستەنبوڵ بوو، دوو سەعاتیشی لە رادیۆیەكی ئەمریكا بۆ تەرخان كرا تا بەرنامە سیاسییەكانی پەخش بكات، كە ئاراستەی ئیگۆرییەكان دەكرێت لە هەموو جیهان بەتایبەتیش لە چین، بە دیاریكراویش هەرێمی شینجیانگ، لەوێ پتر لە جارێك بیڵ كلنتۆنی سەرۆكی پێشووتری ئەمریكا چاوی بە سەرانی ئیگۆر كەوتبوو، كۆنگرێسی ئەمریكاش گوێی لە كێشەكەیان گرتبوو، لە 1999 ئەمریكا چینی تۆمەتبار كرد بەوەی كە ئیگۆر دەچەوسێنێتەوە، بیڵ كلنتۆنیش چەندین دیكیومێنتی گرنگی لە (ئەنوەر) سەرۆكی راپەڕاندنی كۆنگرەی نیشتمانیی توركستانی رۆژهەڵات وەرگرت، كە تاوانەكانی چینی دەرخەق هەرێمی شینجیانگو ئیگۆر تێدا تۆماركرابوو، بەڵام رووداوەكانی 11ی سێبتێمبەر هاوكێشەكەی گۆڕی، دوای بوونی پەیوەندیی نێوان سەرانی بزووتنەوەكەو ئوسامە بن لادن و تاڵیبان ئەمریكا لە دۆستی ئەو بزووتنەوە ئیسلامییانەی ئیگۆڕەوە گۆڕدرا بۆ دوژمن، ئەمەش لە بەرژەوەندیی چیندا بوو بۆ لەگۆڕنانی خواستەكانی ئیگۆر، بۆیە هەموو دەوڵەتانی دراوسێی هەرێمەكە دەستیان كرد بە راونانی سەرانی بزووتنەوە ئیسلامییەكان، لێرەدا هەماهەنگییەكی ئەمنیی گەورە لەنێوان چین و ئەو دەوڵەتانە بە پشتیوانیی ئەمریكا هاتەئاراوە بۆ لەناوبردنی گروپە ئیسلامییە جوداخوازەكان، لە ساڵی 2001 حكومەتی ئەفغانستان بە سەرۆكایەتی حامید كەرەزای (20) ئیگۆری رادەستی چین كردەوە، لە 2002 حكومەتی قیرگیزستان دوو ئەندامی بزووتنەوەی ئیسلامی ئیگۆری رادەستی چین كردەوە بە تۆمەتی پلاندانان بۆ هێرشكردنە سەر باڵیۆزخانەی ئەمریكا، لە 2002 چین پشتیوانیی ئەمریكای بەدەست هێنا بە دانانی ناوی بزووتنەوەی ئیسلامیی توركستانی رۆژهەڵات لە لیستی تیرۆر لەبەر پەیوەندیی بە قاعیدەوە، دواتر نەتەوە یەكگرتووەكان لەسەر داوای ئەمریكا و چین رازی بوون ناوی بزووتنەوەی ئیسلامی ئیگۆری لە لیتسی تیرۆر تۆماربكەن، چین ئەم دەرفەتەی قۆستەوە و داوای لە كۆمەڵگای نێودەوڵەتی كرد یارمەتی بدات بۆ بەرەنگاربوونەوەی گروپە ئیسلامییە تیرۆریستەكان كە بریتین لە: بزووتنەوەی ئیسلامیی توركستانی رۆژهەڵات، رێكخراوی رزگاریخوازیی توركستانی رۆژهەڵات، كۆنگرەی جیهانیی لاوانی ئیگۆر، سەنتەری جیهانیی توركستانی رۆژهەڵات، بەڵام ئەمریكا و دەوڵەتانی دیكە لەسەر لیستی تیرۆری چین رەزامەند نەبوون، تەنیا بزووتنەوەی ئیسلامییان لەبەر بوونی پەیوەندی بە قاعیدەوە لە لیستەكە دانا، بۆیە ئەمریكا دەستبەرداری پشتیوانیی كێشەی ئیگۆر نەبووە و بەردەوامە لە پشتگیریی داخوازییەكانیان، (71) نوێنەر لە هەردوو حزبی كۆماری و دیموكراتی یاداشتنامەیەكیان واژۆكرد و داوایان لە وەزیری دەرەوە مایك پۆمبۆ و وەزیری گەنجینەی ئەمریكا ستیڤن منوشین كرد، سزا بەسەر چیندا بسەپێنن، چونكە پێشێلكاریی بەرامبەر هەرێمی شینجیانگ ئەنجام دەدات، وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا ئەو پێشێلكارییانەی چینی بەرامبەر ئیگۆر بەوە وەسف كرد كە خراپترینە لەوەتەی سییەكانەوە و، بە سەربازگەكانی ستالین و ئەڵمانیای نازیی چواند، لە ساڵی 2002 سەرۆكی پێشووتری ئەمریكا جۆرج دەبلیو بوش چاوی بە سەرۆكی پێشووی چین جیانگ زیمین كەوت و رێككەوتن كە پێویستە بەرەنگاری بزووتنەوەی ئیسلامیی توركستانی رۆژهەڵات ببنەوە، لەبەر پەیوەندیی بە قاعیدەوە، لە 2009 ئەمریكا حیسابی دارایی عەبدولحەق یابوقوان ناسراو بە ئەبو محەمەد توركستانی بلۆك كرد، دوای كوشتنی پێشەوای بووتنەوەی ئیسلامیی توركستانی رۆژهەڵات لەلایەن پاكستانەوە لە ساڵی 2003،ئەبو محەمەد توركستانی سەركردایەتیی حزبی ئیسلامی دەكرد، عەبدولحەقیش لە 2010 كوژرا، دوای پۆلێنكردنی بووتنەوەی ئیسلامیی ئیگۆر لە لیستی تیرۆر، سەركردە و ئەندامانی كاری توندوتیژییان لە چین ئەنجام داو بەرژەوەندییەكانی ئەمریكایان لە جیهان كردە ئامانج، هەروەها حكومەتێكی سەربەخۆیان لە هەندەران بەسەرۆكایەتیی ئەنوەر یوسف دامەزراند و دەستوورێكی تازەشیان لە ساڵی 2004 بۆ دەوڵەتەكە نووسییەوە. بەڵام دوای هەرەسی تاڵیبان و هەماهەنگیی ئەمنیی نێوان چین و دەوڵەتانی دەوروبەری هەرێمی شینجیانگ و پشتوانیی ئەمریكا بۆ لەوناوبردنی، بزووتنەوەكە رۆژ لەدوای رۆژ لاوازدەبێت، بۆیە ئەندامانی بزووتنەوەكە حزبی ئیسلامییان دامەزراند تا تۆمەتی تیرۆر لەخۆیان دوورخەنەوە، كە لە راستیدا درێژكراوەی بزووتنەوەی ئیسلامییە، ئەندامانی ئەم بزووتنەوەیە دوای رووخانی رژێمی بەعس لە 2003 لە عێراق بڵاوبوونەوە، دوای هەڵگیرسانی شۆڕشی سووریا لە 2011، زۆربەیان لە وێ گیرسانەوە و بەرەی نوسرە بە سەرۆكایەتیی ئەبو محەمەد جۆلانی یارمەتیی ئەندامانی ئەم بزووتنەوەیان دا تا لە سووریا جێگیر ببن، هەروەها سەربازگەی مەشقیشی بۆ كردنەوە، لە ئێستادا كەتیبەی ئیگۆر لە سووریا شەڕدەكات، كەتیبەی ئۆزبەكی بەناوی(كەتیبەی جیهاد و تەوحید) و كەتیبەیەكی شیشانی بە ناوی جنود ئەلشام لەوێن و هەموویان لەپاڵ بەرەی نووسرە ی سەر بە قاعیدە شەڕدەكەن، رێكخراوی داعش (2000) ئیگۆریی لە رەقەی پایتەختی خەلافەت و دێرزور نیشتەجێ كرد، بەپێی راپۆرتە نێودەوڵەتییەكان بەتایبەتیش چینیەكان، ئەو چەكدارانەی ئیگۆر بە هەماهەنگی لەگەڵ بەرەی نوسرەەی سەر بە قاعیدە و رێكخراوی داعش لەلایەن توركیاوە لە هەرێمی شینجیانگ بۆ سووریا دەگوازرێنەوە، بۆیە چین و دەوڵەتانی دیكە توركیا تۆمەتباردەكەن كە ئەندامانی قاعیدە و داعش دەحەوێننەوە، ژمارەی ئەوانەی لە شینجیانگەوە بۆ سووریا گوازراونەتەوە گەیشتۆتە(3500) چەكدار، ژمارەی ئیگۆر كە لە ساڵی 2014 بۆ توركیا هەڵاتوون گەیشتۆتە(7)هەزار كەس، لەبەرئەوە بەهۆی هەڵوێستی لەهەمبەر ئیگۆر چین رەخنەی لە توركیا گرت، هەرچەند توركیا گرنگی بە كێشەی ئیگۆر بدات ئەوەندە چین بەرامبەریان دڵڕەقتر دەبێت، توركیاش گرنگی بە ئیگۆر دەدات نەك لەبەر ئەوەی موسڵمانن بەڵكو توركن، بۆیە گروپە جوداخوازەكانی ئیگۆر بانگەشەدەكەن بۆ یەكگرتنی تەواوی ئەو دەوڵەتانەی بە توركی قسەدەكەن، رەهەندی نەتەوەیی بەسەر بانگەشەی ئەو گروپانەدا زاڵە، هەرچەندە ئیدیعای ئیسلام دەكەن، لەبەرئەوە دەبینین كە بارەگای سەرەكیی ئیگۆر لە ئەستەنبوڵە، ژمارەیەكی زۆریشیان لەوی دەژین، هەروەها هەڵوێستی توركیاش لەهەمبەر چین توندە كە مامەڵەی لەگەڵ ئیگۆر خراپە، لەبەرامبەر ئەمەشدا دەبینین كە چین زۆر بە ستەم و توندییەوە مامەڵە لەگەڵ ئیگۆر دەكات، زیندانێكی گەوەری بۆ كردوونەتەوە كە نزیكەی یەك ملیۆن ئیگۆری تێدایە، هەروەها سەرپۆشیشی لە شوێنە گشتییەكاندا قەدەغە كردووە، سزای پێبژاردنی(353) دۆلاری داناوە بۆ ئەو ئافرەتانەی لەو شوێنانە سەرپۆش دەپۆشن، هەروەها یاسای سنوورداركردنی زاوزێی سەپاندووە كە هەر خێزانێك نابێت زیاتر لە یەك منداڵی هەبێت، لەوەش سەرسامتر داوادەكەن قورئانەكان رادەستی دەوڵەت بكەنەوە، لە ساڵی 2014 حوكمی زیندانیی هەتاهەتایی بۆ ئیلهام تۆهتی دەركرا بە تۆمەتی هاندان بۆ جیابوونەوە، چونكە تۆڕێكی ئەنتەرنێتی تایبەتی بە مەینەتییەكانی ئیگۆری بەڕێوەدەبرد، هەروەها زۆر لە چالاكوانان كاتێ لەسەر شاشە قسەدەكەن لە ترسی دەسەڵاتدارانی چین دەموچاویان دەشارنەوە، لە ساڵی 2014 لە شاری یاركند و لە مانگی رەمەزاندا لەلایەن دەسەڵاتدارانی چینەوە توندوتیژی بەرامبەر ئیگۆر ئەنجام درا و تێیدا (96)كەس گیانیان لەدەست دا، ئیگۆرییەكانیش دەستەوەستان نەبوون، حزبی چاكسازیی ئیسلامی كە نهێنی بوو بارەگای سنوورداركردنی زاوزێ و دادگای پشكنینی لەیەك ساتدا تەقاندەوە، ئەوەش وەك تۆڵەكردنەوەیەك لە دەسەڵاتدارانی چین، چونكە منداڵی ساوای ئافرەتێكیان كوشت كە سەرپێچی یاسای سنوورداركردنی زاوزێی كردبوو، كە لە ئەنجامدا دایكەكە لەتاو منداڵەكە گیانی لەدەست دا، لە ساڵی 2009 بزووتەوەی ئیسلامی ئۆڵۆمپیادی پەكینی كردە ئامانج و ترس و دڵەڕاوكێی خستە نێو ئەوانەی سەردانییان كرد، مەحاڵە توركیا بتوانێت رووبەڕووی چین ببێتەوە، توركیاش بێ ئومێد بوو لە هەرشتێك كە بیكات لەئاست كێشەی ئیگۆر، بۆیە پلانێكی دیكە پەیڕەودەكات كە بریتییە لە نیشتەجێكردنی ئیگۆر لە سووریا لەپێناو گۆڕینی دیموگرافی، بەوەی ئیگۆر لە شینجیانگەوە دەگوازێتەوە بۆ سووریا تاكو ببنە زۆرینەی سووریا، بەو مەبەستەی لە ئاییندەدا دەستێوەردان بكات بۆ پاراستنی ئاسایشی ئیگۆرانی تورك.
بۆیە دەبینین ئیگۆر زۆرینەن لە شاری پردی شەغور لە پارێزگای ئیدلیبی سووریا، دەمەوێ بڵێم كە چین دژایەتیی ئیسلام ناكات، بەڵكو دژایەتیی ئەوە دەكات كە دەیەوێت بەشێكی لێ دابڕێت، پێی وایە كە شینجیانگ بەشێكە لە خۆی، دەستبەرداری نابێت بە هەر نرخێك بێت، ئەگەر دژایەتیی ئیسلامی بكردایە رێگەی بە موسڵمانانی نەدەدا لە هەرێمەكانی دیكەی وەك نیگشیا و پارێزگاكانی دیكە ئازاد بن، هەروەها هاوبەندی و كۆمەڵە و دامەزراوەی ئایینی دابمەزرێنن، بەتایەبتیش كە دەستوور رێگەی داوە، بەڵام كێشەكە ئەوەیە كە ئیگۆر چەند هەڵەیەكیان كردووە، لەوانە بانگەشەی جیابوونەوە كە مافی خۆشیانە، لەكاتێكدا چین هەماهەنگیی ئەمنیی لە ئاستی بەرزدا هەیە لەگەڵ دەوڵەتانی دراوسێ، هەڵەیەكی دیكە كە بزووتنەوەی ئیسلامیی توركستانی رۆژهەڵات كردوویەتی هەماهەنگیی كۆدن لەگەڵ گروپە توندڕەوەكانی وەك قاعیدەو بزووتنەوەی تاڵیبان و داعش و بەرەی نوسڕەیە، بۆیە ئەم گەلە داماوە هەمیشە لە مەینەتیدا دەژی، مادام بەدوای چارەسەرێكی لۆژیكی و واقیعیدا نەگەڕێت بۆ كێشەكەی، چینیش ئەو شتانەی لە موسڵمانان دەوێت، بە تایبەتیش لە شینجیانگ:
1. ئیسلام تەنیا بۆ لایەنی رۆشنبیری و رۆحی و باوەڕداری بێت.
2. ناسنامەی ئیسلامی لە ناسنامەی چینی كەمتر بێت.
3. پێویستە ئەو رێنماییە ئایینییانە رەتبكرێنەوە كە لەگەڵ ??