كاتێ بەریتانیا لە سەدەی حەڤدەیەمدا لە رێگای كۆمپانیا بارزرگانییەكانیەوە هیندستانی داگیركرد، چاویشی بڕییە ئەفغانستان، ئەوە بوو هێزە هیندستانی و بەریتانییەكان لە ساڵانی 1838 بۆ 1842 هێرشیان كردە سەر ئەفغانستان و (شا شۆجاه)یان كردە پاشای ئەو وڵاتە، بەڵام پاشا لە ساڵی 1842 كوژرا و دوای ئەم شكستەش بەریتانیا كشایەوە، بەڵام لە ساڵانی 1878-1880 جارێكی دیكە گەڕایەوە و ئەم جارەش بەهۆی بەرگریی ئەفغانستان و یەكگرتنیان، تەماعكاریی كۆلۆنیالیزمی بەریتانیا شكستی هێنا، لە ساڵی 1919 منیر ئەمانوڵا سەربەخۆیی ئەفغانستانی لە داگیركاریی بەریتانیا راگەیاند، لە ساڵی 1923 دەستوورێكی تازەیان بۆ وڵات دەرچوواند، لینین كە (1924 كۆچی كردووە) دوای سەربەخۆیی ئەو وڵاتە نامەیەكی بۆ ئەمانوڵا نارد بۆ بەتینكردنی پەیوەندی و ئاڵوگۆڕیی باڵیۆز، پەیوەندییەكانی نێوانیان بەردەوام بوون، دواتر ستالین كە لە ساڵی (1953 كۆچی كردووە) هات و رێككەوتننامەیەكی لەگەڵ ئەفغانستان واژۆكرد، لە ساڵی 1929 ئەمانوڵا لەناوبرا، حەبیبوڵا هات و نۆ مانگ حوكمی كرد، تا ئەو كاتەی محەمەد نادر شا لەسەر حوكم لایبرد و خۆی بوو بە پاشای ئەفغانستان، ئەو محەمەد هاشمی كردە سەرۆك وەزیران و دەستوورێكی تازەی لە ساڵی 1930 دەركرد، محەمەد نادر لە ساڵی 1933 كوژرا، ئینجا محەمەد زاهیرشا كە تاكە كوڕی بوو و تەمەنی 19 ساڵان دەبوو هاتە شوێنی، كە ئەمە بە دوایین شای ئەفغانستان دادەنرێت و چل ساڵ حوكمی كرد، محەمەد هاشم لە پۆستەكەیدا مایەوە، لە ساڵی 1946 هاشمی برای لەدوای ئەو بوو بە سەرۆك وەزیران، لە ساڵی 1953 محەمەد داود تا ساڵی 1963 سەرۆك وەزیران بوو، ناچاركرا دەستبەرداری سەرۆكایەتیی حكومەت بێت، لە ساڵی 1965 لەلایەن (شا)وە رەزامەندی دارا لەسەر هەمواركردنەوەی دەستوورو جیاكردنەوەی هەر سێ دەسەڵات و ئەنجامدانی هەڵبژاردن بۆ حكومەتێكی هەڵبژێردراو لە جیاتی ئەوەی شا دایبمەزرێنێت، دكتۆر محەمەد یوسف بوو بە یەكەم سەرۆك وەزیرانی هەڵبژێردراو، دواتر لە ساڵی 1965 دەستوورێكی تازە دەرچوو، لە 1973 كاتێ شا لە سەردانی ئەوروپادا بوو، ئامۆزاكەی و زاواكەی (محەمەد داود)ی سەرۆك وەزیرانی پێشوو، كودەتایەكیان دژی ئەو بەرپاكرد و رژێمی پاشایەتییان بۆ كۆماری گۆڕی، محەمەد زاهیر تا رووخانی تاڵیبان هەر لە ئیتاڵیا مایەوە،لە ساڵی 2002 گەڕایەوە و بوو بە سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای ئەفغانی (لویا جیرگا)، دواتر لە ساڵی 2007 لە كابولی پایتەخت كۆچی دوایی كرد، لە ساڵی 1978 محەمەد نور تەراقی كودەتایەكی بەرپاكرد و حكومەتی محەمەد داود خانی رووخاند و خۆی و خێزانەكەیشی كوشت و خۆی بوو بە سەرۆكی ئەفغانستان، لە ساڵی 1979 حەفیزوڵا كودەتایەكی دژی سەرۆك محەمەد نور تەراقی بەرپاكرد و كوشتی، كە ئەو كاتە جێگری بوو، بۆیە بە پاڵپشتیی ئەمریكا هەماهەنگی لەگەڵ قەلبەدین حیكمەتیار كرد، كە لە پاكستان بوو و بەڵێنی پێ دا بۆ سەرۆك وەزیران كاندیدی بكات و ئەویش ببێتە سەرۆك كۆمار، بەڵام موخابەراتی یەكێتیی سۆڤییەتی پێشوو KBG تیرۆری كرد، دواتر هێزەكانی یەكێتیی سۆڤییەت چوونە نێو ئەفغانستانەوە بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەكانی خۆیان و حكومەتەكە، باراك كارمل كە سەرۆكی حزبی شیوعی(باشرام) بوو، كرا بە سەرۆكی ئەفغانستان و لە ساڵی 1979وە تا 1986 حوكمی كرد، بە فشاری یەكێتیی سۆڤییەت سەرۆك كارمل لادراو نەجیبوڵا لە 1987 تا 1992 حوكمی كرد، بەڵام پێش ئەوە بە چەند ساڵێك و بە دیاریكراویش لە ساڵی 1980 هاوپەیمانییەك بە سەرۆكایەتیی بورهانەدین رەبانی پێكهات بۆ كۆكردنەوەی حزبە ئیسلامییەكان لە بیشاوری پاكستان بە پاڵپشتیی ئەمریكا و سعودیە و پاكستان بۆ رووبەڕووبوونەوەی یەكێتیی سۆڤییەت و شیوعییەت، كە ئەمانەبوون:
1. حزبی ئیسلامیی ئەفغانی بە سەرۆكایەتیی قەلبەدین حیكمەتیار.
2. حزبی كۆمەڵی ئیسلامی بە سەرۆكایەتیی بورهانەدین رەبانی.
3. حزبی بەرەی نیشتمانیی ئەفغانی بە سەرۆكایەتیی سبغەتەڵا موجەددی.
4. حزبی ئیسلامی بە سەرۆكایەتیی حاجی دین محەمەد.
5. بزووتنەوەی شۆڕشی ئیسلامی بە سەرۆكایەتیی محەمەد بن محەمەد.
6. حزبی نەتەوەخوازانی ئەفغانی(ئەفغان میللەت) بە سەرۆكایەتیی غوڵام محەمەد فەرهاد.
بەڵام حزبەكانی ئەفغانی ئەوانەی بارەگایان لە ئێران بوو، هاوپەیمانییەكی هەشت لایەنانەیان پێكهێنا لە(موجاهیدی گەلی ئەفغانی، بزووتنەوەی رەعد، نەسر، جیهان، نیدائو ئەلحەق، دەنگی ئیسلام، كۆمەڵی شورا). لە هەموو ئەو حزبانە بەهێزتر حزبی گەلی دیموكراتیی ئەفغانییە كە لە 1965ساڵی دامەزرا، دوای ئەویش حزبی ئیسلامیی قەلبەدین حیكمەتیار كە لە 1976ساڵی دامەزرا.
لەبەرئەوەی بەرگریی ئەفغانی بە بۆچوونی خۆی بەهێزبوو بۆ رووبەڕووبوونەوەی حكومەتی بەكرێگیراوی نەجیبوڵا، ئەوەی هێزی بەرگری زیاتركرد دەستێوەردانی سەربازیی سۆڤییەت بوو لە ساڵی 1979، ئەمریكا لە سەرەتای دەستێوەردانی سەربازیی سۆڤییەت قەناعەتی وابوو كە گەلی ئەفغانی ناتوانێت رووبەڕووی هێزەكانی سۆڤییەت ببێتەوە، بەڵام دوای بەرگریی توندی گەلی ئەفغانی بە تێپەڕبوونی كات ئەمریكا دەركی بەوە كرد كە كاتی هاتووە پشتگیریی بكات، ئەویش وەك تۆڵەكردنەوەیەك بوو لە سۆڤییەت كە دژی ئەمریكا پاڵپشتیی ڤێتنامی دەكرد، بۆیە كۆنگریسی ئەمریكا بڕیاری دا پاڵپشتیی بەرگریی ئەفغانی بكات، هەروەها لەپێناو بەرگرتن لە هەژموونی سۆڤییەت پشتیوانیی سعودیە و ئیمارات و پاكستان و دەوڵەتانی دیكەی عەرەبی و ئیسلامیش هەبوو، بۆیە دەبینین كە بۆ بەشداریكردن لە بەرگریی دژی سۆڤییەت ئەفغانستان پڕی بوو لە عەرەب لە سەرتاپای وڵاتانی عەرەبی و بەتایبەتیش لە كەنداو، بەم شێوەیە سۆڤییەت زیانێكی زۆری بەركەوت، بۆیە ناچاربوو لە ساڵی 1989 بكشێتەوە و حكومەتەكەی نەجیب بەتەنیا خۆی مایەوە، نەجیب داوای راگرتنی شەڕو دەستپێكردنی گفتوگۆی ئاشتیی كرد، بەڵام بەرگریی ئەفغانی رەتی كردەوە، لە ساڵی 1992 بەرگریی ئەفغانی حكومەتەكەی نەجیبوڵای رووخاند، ئەویش هەڵاتە نێو بارەگای نەتەوە یەكگرتووەكان، بەرگریی دەوڵەتی ئیسلامی پێكهێنرا و بورهانەدین رەبانی بوو بە سەرۆكی كاتیی ئەو بەرگرییە.
ناكرێ باسی بەرگریی ئەفغانی بكەین بەدەر لە باسكردنی رۆڵی عەرەب، ئەو عەرەبانەی بەشدارییان لە بەرگری كردبوو بە عەرەبی ئەفغان ناسرابوون، ئەفغانستان و پاكستان دەرگایان بۆ واڵاكردن لە هەموو دەوڵەتانی عەرەبی و ئیسلامییەوە، ئەمەش بۆ بەرگرتن لە هەژموونی شیوعی، ئەمریكا لە رێگەی هەواڵگرییەوە CIA فیزای سەفەری هەمیشەیی و نیشتەجێبوونی لە بیشاوری پاكستان بۆ ئاسان دەكردن، یەكەم كەس لە عەرەبان دكتۆر عەبدوڵا عەزامی فەلەستینی بوو كە لە ساڵی 1981بەشداریی بەرگریی ئەفغانی كرد، كە مامۆستای زانكۆی عەبدولعەزیز بوو لە جدە و پەیوەندی كرد بە زانكۆی ئیسلامیی جیهانییەوە لە ئیسلام ئاباد، دوای چەند ساڵێك گەڕایەوە سعودیە و دەستی لەكاركێشایەوە و پەیوەندیی كرد بە نووسینگەی موجاهدینی سەر بە یەكێتیی ئیسلامی بە سەرۆكایەتیی (عەبد رەب رەسوڵ سەیاف) كە پێكەوە بۆ پەرەپێدانی نووسینگەكە بۆ پێشوازیكردن لە گەنجانی عەرەب كاریان كرد، ژمارەی عەرەب لە نێوان ساڵانی 1982-1984 زیادیكرد، هەموو عەەربیش بەشداریی شەڕیان نەكرد، هەندێكیان بۆ كاری فریاگوزاری هاتبوون وەك ئوسامە بن لادن، هەندێكی دیكەش بۆ ژیان هاتبوون و لە ترسی رژێمەكانی وڵاتی خۆیان هەڵاتبوون، وەك ئەندامانی كۆمەڵەی ئیسلامی و كۆمەڵەی جیهادی كە هەردووكیان میسری بوون دوای تیرۆركردنی (ئەنوەر سادات)ی سەرۆكی میسر لە ساڵی 1981 وڵاتیان جێهێشتبوو، هەروەها بزووتنەوەی جیهادیی سووریا بە سەرۆكایەتیی ئەبوموسعەبی سووری، كادیرانی كۆمەڵی ئیسلامی دژی قەزافی لە ساڵی 1986 كودەتایان بەرپاكرد، بەڵام شكستیان هێنا، هەندێكیشیان هاتبوون بۆ ئەوەی شارەزایی سەربازی بەدەستبهێنن وەك ئەندامانی گرووپە ئیسلامییەكانی باشووری رۆژهەڵاتی ئاسیاو ئەفریقیا، هەندێكی دیكەش لە كوردستانەوە رۆیشتبوون تاكو ئەم ئەزموونە بگوزانەوە بۆ كوردستان، بینیشمان كە هەندێ كادیری بزووتنەوەی ئیسلامی لە كوردستان بە سەركردەكانی ئەفغانی سەرسام بوون، تەنانەت كار گەیشتە ئەوەی لە پۆشاك و خواردن و خواردنەوە و جووڵانەوەشیان لاساییان بكەنەوە، تەنانەت هەندێكیان هۆنراوە و سروودیشیان بۆ نووسین. جارێك مشتومڕم لەگەڵ سەركردەیەكیان كرد كە كتێبی عەبدولقادر عەبدولعەزیز(العمدة في إعداد العدة في الجهاد في سبیل الله)م لەدەستی بینی كە وەك پرۆگرامێكی گەنجانی بزووتنەوەكە پەیڕەوكرابوو، پێمگوت: ئەم كتێبە خاوەنەكەی بۆ جیهاد دژی كافران دایناوە و ناكرێ ئەمە دژی موسڵمانان لە نەتەوەكەی خۆت لە كوردستان پیادەبكرێت، لەگەڵ ئەوەی كە نووسەرەكەی لە پەراوێز و سەرچاوەكان و وەڵامدانەوەی توندی ئەیمەن زەواهیری ئەمەی دووپات كردۆتەوە، كە گوتبووی: «ئەم كتێبەم تایبەت بۆ موجاهیدین لە ئەفغانستان دژی داگیركاریی سۆڤییەت داناوە» بەڵام بێ سوود بوو، ژمارەی عەرەب كە بە چل هەزار كەس دەخەمڵێنرا، بەهۆی سامانی ئوسامە و فیكری عەزامەوە شاری بیشاور بوو بە سەنتەری عەرەبی ئەفغان، ئوسامەش بوو بە یاریدەدەری عەزام و پارەدەری سەرەكیی بەرگری، چونكە یەكێك بوو لە دەوڵەمەندانی سعودیە، جیهادی كردەیی عەرەبی ئەفغان لە ساڵی 1984 دەستی پێكرد، ئوسامە بن لادن دوای ناكۆكی لەگەڵ عەزام لە ساڵی 1987 چەندین سەربازگەی بۆ خۆی كردەوە، ئوسامە تەركیزی لەسەر گەنجانی كەنداو بوو كە سەر بە رەوتی سەلەفیی جیهادی بوون لەگەڵ پشتیوانیكردن لە گرووپە جیهادییەكانی میسر، ئەوە بوو ئەیمەن زەواهیری بوو بە یاریدەدەری كە پزیشك بوو لە نەخۆشخانەی هیلالی كوێتی لە بیشاور و لە ساڵی 1985 گەیشتبووە ئەوێ، بۆیە پارەداركردن لە ئوسامە و شارەزاییش لە گرووپە جیهادییەكانی میسر، بەڵام عەزام لەگەڵ عەبد رەب رەسوڵ سەیاف كە سەركردەیەكی ئیخوان موسلمین بوو، كاری دەكرد، بۆیە تەركیزی كردە سەر گەنجانی نێو ئیخوان موسلمین.
ئوسامە بن لادن سەنتەری (نور)ی لە بیشاور بۆ بڵاوكردنەوەی كتێب و نامە ئایینییەكان كە پەیوەندییان هەبوو بە جیهاد و حوكمداری و وەلا و بەڕا دامەزراند، تاكو ببێتە دەستپێكی رێكخراوی قاعیدە لە ئەفغانستان، بۆیە رێكخراوی قاعیدە لە ساڵی 1987 دامەزرا، وشەی قاعیدەش لە قاعیدەی بەیاننامە و زانیاری دەربارەی عەرەبەوە هاتووە، ئەوانەی هاتبوونە ئەفغانستان بۆ بەشداریكردن لە كوشتار دژی یەكێتیی سۆڤییەت، عەزام نەهاتە نێو قاعیدەوە چونكە فیكری تەكفیری و توندڕەویی قاعیدەی رەتدەكردەوە، لەبەر ئەوەی كە عەزام مامۆستای شەریعەت بوو و لە ئەزهەر خوێندبووی و بۆ یارمەتیدانی گەلی ئەفغانی هاتبووە ئەفغانستان، نەهاتبوو تا فیكری تەكفیری بڵاوبكاتەوە كە دووبەرەكی و ناكۆكی دەخاتە نێو ئەفغانییەكان و عەرەبە ئەفغانییەكان و گرووپە ئیسلامییەكان لە هەموو جیهاندا، بە تایبەتیش لە جیهانی ئیسلامیدا، بۆیە لە ساڵی 1989 عەبدوڵا عەزام تیرۆركرا، عەبد رەب رەسوڵ سەیاف رازی نەبوو لە ترسی دووبەرەكی بكوژانی ئاشكرابكات، هەرچەندە لە قسەكانیشی دیاربوو كۆمەڵەیەكی دیاریكراوی ئیسلامی تیرۆریانكردووە، بەڵام پەنجەی تۆمەت ئاراستەی ئوسامە بن لادن دەكرا.
دوای ئەوەی لە ساڵی 1992 بەرگریی ئەفغانی كابوڵی پایتەختی كۆنتڕۆڵ كرد، ناكۆكی كەوتە نێوانیانەوە، بەتایبەتیش نێوان حیكمەتیار و رەبانی، ئەحمەد شامەسعودیش پشتیوانیی رەبانیی دەكرد، شەڕی ناوخۆ لەنێوانیان روویدا، هەرچەندەش هەردووكیان لەوەتەی 1974 دوو هاوپەیمانی بەهێز بوون و لە بیشاوری پاكستان بەیەكەوە كاریان دەكرد، دوای شەڕەكە عەرەبی ئەفغانی دابەشبوون، هەندێكیان چوونە لای حیكمەتیار و هەندێكیشیان بۆ لای ئەحمەد شامەسعود، هەندێكی دیكەش لە سەربازگەكاندا مانەوە كە ئوسامەو عەزام دروستیان كردبوو، بەڵام هەندێكیان ئەفغانستانیان جێهێشت و بۆ شەڕكردن چوونە بۆسنە و شیشان و كشمیر و سۆماڵ و كینیا و سعودیە، چەندین تەقینەوە و كاری تیرۆركردن و بێسەروبەریی روویاندا، ئەوەش وای كرد كە ئەو رژێمانە بە توندی مامەڵەیان لەگەڵدا بكەن، زۆركەس وایدەزانی كە ئەگەر بگەڕێتەوە وڵاتەكەی رێزی لێدەگیرێت و وەك رزگاركەر سەیردەكرێت، وەك ئوسامە بن لادن.
لە هەمان ساڵدا واتا لە 1992 حەوت حزبی بەشدار لە یەكێتیی ئیسلامیی موجاهیدینی ئەفغانستان لەگەڵ حزبی یەكێتیی شیعە و بزووتنەوەی ئیسلامیی شیعە لە بیشاور لەسەر پێكهێنانی حكومەتێك بە سەرۆكایەتیی سەبغەتەڵا موجەددی بۆ ماوەی دوو مانگ كە دواتر بۆ چوار مانگ بورهانەدین رەبانی بێتە شوێنی رێككەوتنێكیان واژۆكرد، بەڵام حیكمەتیار دوای واژۆكردن رەتی كردەوە و رێككەوتنەكە دوای درێژكردنەوەی ماوەی سەرۆكایەتیی رەبانی هەڵوەشایەوە، لە ساڵی 1993 ئەو حزبانە لە ئیسلام ئاباد بە بەشداریی سعودیە و پاكستان كۆبوونەوە و رێككەوتننامەیەكیان بە ناوی ئیسلام ئاباد واژۆكرد، كە بەدەق دەڵێت: «بورهانەدین رەبانی بۆ ماوەی 18 مانگ دەبێتە سەرۆك، حیكمەتیاریش دەبێتە سەرۆك وەزیران» بەڵام بەهۆی ناكۆكیی نێوان حیكمەتیار و رەبانی رێككەوتننامەكە هەڵوەشایەوە، لە 1994 كودەتایەكی شكستخواردوو بە سەرۆكایەتیی حیكمەتیار لەگەڵ عەبدولرەشید دۆستم و سەبغەتەڵا موجەددی و حزبی یەكێتیی شیعە روویدا، بەهۆی ئەمە سەرۆكایەتیی رەبانی بۆ ماوەی ساڵێكی دیكە درێژكرایەوە، بزووتنەوەی تاڵیبانیش سەریهەڵدا، كە رەبانیی هاندا تا وتووێژ لەگەڵ ئۆپۆزسیۆن قبوڵبكات، لە ساڵی 1996 هەردوو نەیار (حیكمەتیار و رەبانی) رێككەوتن كە دەسەڵات دابەش بكەن، بەڵام دوای چی، دوای ئەوەی بزووتنەوەی تاڵیبان كۆنتڕۆڵی پایتەختی كرد و هەمووانی وەدەرنا، حیكمەتیار لە تاران گیرسایەوە و ئەوانی دیكەش لە باكووری ئەفغانستان ببوونە نەیاری تاڵیبان، تاڵیبان نەجیبوڵای سەرۆكی پێشووتری كوشت، ئەفغانستانی وەك میرنشینێكی ئیسلامیی راگەیاند و مەلا عومەری كردە ئەمیری بڕواداران، ئوسامە بن لادن-یش دوای كشانەوەی سۆڤییەت گەڕایەوە بۆ سعودیە بۆ ئەوەی بیروبۆچوونەكانی لەنێو گەنجانی سعودیە بڵاوبكاتەوە، بەڵام سەفەری لێ قەدەغەكرا و سامانەكەشی بلۆك كرا، دواتر گەڕایەوە ئەفغانستان، دوای چەند تەقینەوەیەكی خوێناوی لە سعودیە و دەوڵەتانی دیكە كە ئوسامە دەستی تێدا هەبوون، هاوكات دەستیشی كرد بە دژەلێدوان، ئوسامە وشەی (جەزیرە)ی لە رقی سعودیە بەكاردەهێنا، بە فشاری سعودیە لە ئەفغانستان دەركرا و لە ساڵی 1992 رووی كردە سودان، لەوێ حەسەن تورابی سەرۆكی كۆنگرەی میللیی عەرەبیی ئیسلامی پێشوازی لێكرد، سعودیە رەگەزنامەی لێ سەندەوە، بە فشاری ئەمریكا لە سودانیش دەركرا و دوای كۆنتڕۆڵی بزووتنەوەی تاڵیبان گەڕایەوە ئەفغانستان، ئەوە بوو لەژێر پارێزگاریی مەلا عومەر مایەوە تا رووخانی میرنشینەكەی لە ساڵی 2001، لەو كاتەوەی گەیشتەوە ئەفغانستان لە ساڵی1996سەرلەنوێ دەستیكردەوە بە سەركردایەتیكردنی رێكخراوی قاعیدە كە لەگەڵ ئەیمەن زەواهیریی یاریدەدەری لە 1987 دایمەزراندبوو، كە چەندین كردەوەی تەقینەوەی ترسناكی ئەنجام دا، ئەمەش وای لە هۆزەكانی ئەفغانستان كرد، فشار بخەنە سەر مەلا عومەر تا دووری بخاتەوە، بەڵام دەری نەكرد و بەڵێنی لێ وەرگرت كە لەسەر خاكی ئەفغانستان پەلاماری هیچ دەوڵەتێك، یان شوێنێك نەدات، ئەویش خاوەنی بەڵێنەكەی نەبوو لەگەڵ مەلا عومەر.
دەگەڕێینەوە بۆ تاڵیبان، ئەم بزووتنەوەیە لەلایەن قوتابیانی قوتابخانە ئایینییەكانەوە بە ناوی تاڵیبان (بە زمانی پشتو دەكاتە كۆی وشەی قوتابی) لە ساڵی 1994 لەسەر دەستی مەلا محەمەد عومەر لە ویلایەتی قەندەهاری باشووری رۆژئاوای ئەفغانستان و لەسەر سنووری پاكستان دامەزرا، ئەوان لەسەر مەزهەبی سوننەی حەنەفین لە نەتەوەی پشتو، ئامانجیان دامەزراندنی حكومەتێكی ئیسلامییە لەسەر بەرنامەی خەلافەت، مەلا عومەر سەركردەی گرووپێكی چەكداری سەربە كۆمەڵەی ئیسلامیی بورهانەدین رەبانی بوو دژی داگیركاریی سۆڤییەت، ئەندامێكی بزووتنەوەی كودەتای ئیسلامی بوو كە مەولەوی محەمەد نەبی سەركردایەتیی دەكرد، لە قەندەهارەوە چالاكییەكانی دەست پێكرد و دواتر تەشەنەی كرد و ویلایەتەكانی ئەفغانستان بەدەستی ئەوان كەوتن، بەتایبەتیش دوای ئەوەی گەلی ئەفغانستان لە ئیسلامییەكان بێزاربوون كە پێش دەسەڵات رێككەوتبوون و دواتر ناكۆك بوون، بۆیە بزووتنەوەی تاڵیبان كابوڵی پایتەختی كۆنتڕۆڵكرد، لافیتەیەك لێی نووسرابوو: (بە كەرێك رازی دەبین، نەك بە حەوت كەر)، مەبەستیان ئەو حزبانە بوو كە لەسەر دەسەڵات دوای شكستی هێزەكانی سۆڤییەت تێك بەرببوون، لە ساڵی 1996كابوڵ لەلایەن تاڵیبانەوە كەوت و لە ساڵی 1997 سعودیە و پاكستان و ئیمارات دانیان بە حكومەتەكەدا نا، لە ساڵی 2000 تاڵیبان دەستیان بەسەر زۆربەی خاكی ئەفغانستاندا گرت، لە باكووری ئەفغانستان ژمارەیەك چەكداری ئەفغانستان كە لە تاڵیبان هەڵاتبوون بەرەیەكیان بەناوی بەرەی یەكگرتووی ئیسلامیی نەتەوەیی بۆ رزگاریی ئەفغانستان پێكهێنا، كە لەمانە پێك هاتبوو:
1. كۆمەڵی ئیسلامیی ئەفغانی بەسەرۆكایەتیی بورهانەدین رەبانی.
2. بزووتنەوەی ئیسلامیی نەتەوەیی بەسەرۆكایەتیی جەنەراڵ عەبدولرەشید دۆستەم.
3. حزبی یەكێتیی شیعە بە سەرۆكایەتیی عەبدولكەریم خەلیلی.
4. بزووتنەوەی ئیسلامیی ئەفغانی سەر بە حزبی یەكێتی بە سەرۆكایەتیی ئایەتوڵا محەمەد ئاسف موحسینی.
5. یەكێتیی ئیسلامیی بۆ رزگاریی ئەفغانستان بەسەرۆكایەتیی عەبد رەب رەسوڵ سەیاف.
6. ئەنجومەنی شورای رۆژهەڵات كە درێژكراوەی ئەنجومەنی شورای جەلال ئاباد بوو، حاجی عەبدولقەدیر ناودارترین سەركردەیان بوو.
ئەم بەرەیە حكومەتێكی لە باكووری ئەفغانستان پێكهێنا كە لە نێودەوڵەتی و ئیقلیمییەوە دانی پێدانرا، بەڵام حیكمەتیار سەرۆكی حزبی ئیسلامی دوای خۆشاردنەوە بۆ چەند دەیەیەك لە تاران پشتگیریی تاڵیبانی كرد، بەتایبەتیش دوای دەستێوەردانی ئەمریكا لە ساڵی 2001، بێگومان رێكخراوی قاعیدە بە سەرۆكایەتیی ئوسامە بن لادن و ئەیمەن زەواهیریی جێگری هۆكاری سەرەكی بوو لە رووخانی تاڵیبان، مەلا عومەر لەگەڵ ئوسامە رێككەوتن كە لەنێو دەوڵەتەكەوە هیچ دەوڵەتێك نەكەنە ئامانج، ئوسامە رازی بوو، بەڵام پێشێلی كرد، تەقینەوەگەلێكی زۆری لە چەند وڵاتێكدا ئەنجام دا، بەهێزترینیان بەئامانجگرتنی سەنتەری بازرگانیی جیهانی ئەمریكی World Trade Center بوو لە ساڵی 2001، قاعیدە ئەم هێرشەی خستە ئەستۆی خۆی، بەمەش تاڵیبان تووشی دەردەسەرییەكی زۆر بوو، بۆیە سعودیە و ئیمارات دانپێدانانەكەیان لە تاڵیبان كشاندەوە، سەرەڕای ئەمەش بڕیارەكانی تاڵیبان رای جیهانی و ناوخۆی تووڕە كرد، لە ساڵی 2001 پەیكەرە مێژووییەكانی بوزایان رووخاند، ئەمەش وای لە راهیبەكانی بوزا كرد لە میانمار كە كوشتارگەیەك دەرحەق بە رۆهینگای موسڵمان لە ولایەتی ئاراكان ئەنجام بدەن، بزووتنەوەی تاڵیبان بەهۆی رەفتارەكانی قاعیدە و بڕیارەكانی سەرۆكەكەی مەلاعومەر پشتیوانیی نێودەوڵەتی و ناوخۆیی لەدەست دا، بۆیە ئەمریكا میرنشینی تاڵیبانی رووخاند و سەردەمێكی تازە دەستی پێكرد، هێزەكانی ناتۆش بۆ ماوەی (13)ساڵ تا بارودۆخی سیاسی سەقامگیر دەبێت پاراستنی ئاشتییان گرتەئەستۆ، حزبە ناكۆكەكانی پێشوو كە بەرەیەكیان لە باكووری ئەفغانستان دژی تاڵیبان پێكهێنا هاتنە نێو كابوڵی پایتەختەوە، هەموویان لە ساڵی 2001 بەشدارییان لە كۆنگرەی بۆن لە ئەڵمانیادا كرد، ئەنجومەنی باڵا (لۆیا جیرگا) كە ئەنجومەنێكی نوێنەرانی هۆزە ئەفغانییەكان بوو كۆبۆوە و حكومەتێكی كاتییان بە سەرۆكایەتیی حامد كەرەزای پێكهێنا تا كاتی ئەنجامدانی هەڵبژاردنێكی ئازادو بێگەرد، حامد كەرەزای لە هەڵبژاردنەكانی 2004 سەركەوتنی بەدەست هێنا، لە هەمان ساڵدا دەستووری تازەی بۆ وڵات نووسییەوە، لە هەڵبژاردنەكانی 2009 كەرەزای سەرلەنوێ بردییەوە، لە ساڵی 2010 بورهانەدین رەبانی بوو بە سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای ئاشتی بۆ ئەنجامدانی ئاشتبوونەوەی نیشتمانی، لە ساڵی 2011 حیكمەتیار بانگەشەی شۆڕشی دژی حكومەتەكەی كەرەزای كرد بە بیانووی ئەوەی نۆكەری ئەمریكایە، بەتایبەتیش دوای ئەوەی نەیارە سەرسەختەكەی (بورهانەدین رەبانی) بوو بە سەرۆكی ئاشتبوونەوەی نیشتمانی، ئەمریكا حیكمەتیاری لە لیستی تیرۆر تۆماركرد و بە تیرۆریستی جیهانیی وەسفكرد، لە ساڵی 2011 بورهانەدین رەبانی تیرۆركرا، لە ساڵی 2012 كەرەزای داوای گفتوگۆی لە بزووتنەوەی تاڵیبان كرد، بەڵام رەتیان كردەوە، ئەمەش دوای ئەوەی كە كەرەزای لە كۆنتڕۆڵكردنی دۆخی ئەمنی بێ ئومێد بوو كە تاڵیبان بزووتنەوەیەكی بەهێزە، لە ساڵی 2014 ئەشرەف غەنی لە هەڵبژاردنەكاندا سەركەوت و بوو بە سەرۆكی وڵات، بەمەش ئەركی ئاشتیپارێز لەلایەن ناتۆوە كۆتایی هات، لە ساڵی 2015 مەلا عومەر كۆچی دوایی كرد، ئەمریكاش (10)ملیۆن دۆلاری تەرخان كردبوو بۆ ئەو كەسەی زانیاری دەربارەی مەلا عومەر پێ بدات، یان هاوكاریی دەستگیركردنی بكات، دواتر ئەنجومەنی شورای تاڵیبان لە ساڵی 2015 كۆبۆوە و مەلا ئەختەر مەنسوری بە ئەمیری كۆمەڵەكە هەڵبژارد، لە ماوەی بزربوونی مەلا عومەر زۆر لە ئەندامانی تاڵیبان چوونە نێو داعش، عەبد رەب رەسوڵ سەیاف پێی وابوو كە داعش درێژكراوەی تاڵیبانی ئەفغانستانە، لە ساڵی 2016 حیكمەتیار سەرۆكی حزبی ئیسلامی كە بەهێزترین حزبی ئیسلامییە رازی بوو بە وتووێژ لەگەڵ حكومەتی ئەفغانستان كاتێ بەشداریكرد لە پەیماننامەی ئاشتی بە بەشداریی پاكستان و چین و ئەمریكا لەپاڵ حكومەتی ئەفغانستان، رێككەوتننامەیەك لەگەڵ نەیارەكەی حكومەت و شازدە ساڵ پشتیوانی بۆ تاڵیبان واژۆكرا، ئەوە بوو ناوی لە لیستی تیرۆر دەرهێنرا و زیندانییەكانی حزبەكەی ئازادكران و چەكیشی دانا، لە