لە رۆژی جیهانیی زەویدا، ئەركی ئێمە چییە؟
عه‌بدولره‌حمان سدیق
1. بەخۆداچوونەوە بە زۆرێك لەو شێوازی ژیانكردنە هەڵەیەی كە زۆرێك لە مرۆڤەكان ئالوودەی بوون.
2. گرنگیی گەڕانەوە بۆ نێو سرووشت و هەڵسوكەوتی هاوڕێیانەی مرۆڤ لەگەڵ سرووشتدا.
3. دووركەوتنەوە لەو رەفتارە هەڵەیەی كە مرۆڤی فێری زۆرخواردن و كەم چالاكیی كردووە.
4. هەوڵدان بۆ پەرەپێدان بە كەلتووری سەوزكردن و چاندنی زانستییانە.
5. كەم بەكارهێنانی ئۆتۆمبێل و بایەخدان بە پایسكل و پیادەڕۆیی.
6. خواردنی خۆراكی فرێش و دووركەوتنەوە لە خواردەمەنییە قوتووبەندەكان.
7. باش بەكارهێنانی ئاو و دووركەوتنەوە لە زیادەڕەویكردن لە بەكارهێنانیدا.
چیرۆكی ئەم رۆژە لەوەوە دەست پێدەكات كە لە هەمان بەروار و لە ساڵی (1970) نزیكەی (20) ملیۆن كەس لە تەواوی ئەمریكادا بە سەركردایەتیی سێناتۆر (گایلۆرد نیلسۆن) بۆ دەرخستنی مەترسییەكانی پیسبوونی ژینگە بە هۆی كارگە پیشەسازییەكانەوە خۆپیشاندانیان كرد.
خۆپیشانداندەران داوای دامەزراندنی ئاژانسی پاراستنی ژینگە و یاساكانی پاراستنی ژینگەیان دەركرد، كە لە دواجاردا كۆنگرێس هەردوو داواكانیانی پەسەند كردو، ئەم رۆژەش لە ئەمریكادا بوو بە رۆژی زەوی.
بەڵام لە دواییدا نەتەوە یەكگرتووەكان بە بڕیاری ژمارە (278/63)، رۆژی (22)ی نیسانی هەموو ساڵێكی كردە رۆژی زەوی بۆ گشت جیهان. ئەم راگەیاندنەش ددانپێدانانێكە بەو راستییەی كە زەوی و سیستمە ئیكۆلۆژییەكەی سەرچاوەی سەرەكیی ژیان و بژێویی گشت دانیشتووان و گیانلەبەرانە. هەروەها ددانپێدانانێكە بە بەرپرسیارێتیی گشتی كە راگەیاندنی كۆنگرەی زەوی لە (ریۆدی جانیرۆ) لە ساڵی (1992) داوای كردووە بۆ زیاتر تەبایی و كۆكبوون لەگەڵ سرووشت و زەویدا، لە پێناو دابینكردنی هاوسەنگییەكی دادپەروەرانە لە نێوان پێداویستییە ئابووری و كۆمەڵایەتییەكانی نەوەكانی ئێستا و داهاتوودا. وەك وەبیرهێنانەوەیەكیش لە ساڵی (2013) لە رۆژی جیهانی زەویدا، (بان كی مۆن) سكرتێری گشتیی نەتەوە یەكگرتووەكان گوتی:
«رۆژی جیهانیی دایكە زەوی هەلێكە بۆ دووبارە جەختكردنەوە لە بەرپرسیارێتی هەموومان بۆ ئاشتبوونەوە لەگەڵ سرووشتدا، لەو كاتەی كە هەسارەكەمان رووبەڕووی مەترسیی گۆڕانی كەشوهەوا و خراپ بەكاربردنی دەرامەتەكان و زۆر كێشەی دیكە دەبێتەوە، كە دەستكردی مرۆڤەكانن، بۆیە كاتێك دەبینە هەڕەشە لەسەر هەسارەكەمان، ئەوسا خۆمان ئەم ماڵە تاقانەیەی خۆمان دەڕووخێنین. با پەیمان تازە بكەینەوە بە بۆنەی ئەم رۆژە جیهانییەوە، رێز لەم دایكەزەوییەمان بگرین.»
بۆ یادكرنەوەی ساڵانەی رۆژی زەوی، نەتەوە یەكگرتووەكان دروشمی جیا جیا هەڵدەبژێرێت لەپێناو هاندانی ملیۆنەها لە دانیشتووانی گۆی زەوی بۆ بونیادنانی ژینگەیەكی تەندروستی بەردەوام لە رێگەی سەوزكردنی كۆمەڵگەكان لە سەرتاسەری جیهاندا، چونكە ئەمڕۆ نیوە زیاتری دانیشتووانی جیهان لە نێو شارەكاندا دەژین، بۆیە لەگەڵ زیادبوونی دانیشتووان و ئاسەوارەكانی گۆڕانی كەشوهەوادا پێویستە ستایلی ژیانیش لە نێو شارەكاندا بگۆڕێن بە ئاراستەی سەوزكردن.
لەم بۆنەی رۆژی زەوییەدا، ئێستا كاتی وەبەرهێنانە لە بواری وزە نوێبووەوەكان و دووبارە بونیادنانەوەی شارو شارۆچكەكانمان و، دەستكردن بە چارەسەركردنی كێشەی كەشوهەوا، بۆ ئەوەی لە ماوەیەكی كورتدا و بە جووڵەیەكی خێرا ئاسەواری باشی ئەم گۆڕانكارییە دەربكەوێت.
لە (22)ی نیسانی هەموو ساڵێكدا نزیكەی یەك ملیار كەس لە (190) دەوڵەتدا بۆنەی رۆژی زەوی بەرز و زیندوو رادەگرن لە رێگەی چاندنی نەمام و پاككردنەوەی نێو شارو پەیوەندیكردن بە نوێنەرەكانیانەوە و زۆر چالاكیی دیكەی ژینگەپارێزانە.
ساڵانە لەم بۆنەیەدا تیشك دەخرێتەسەر كێشەو رێگرییە كۆن و نوێیەكان، بەتایبەت مەسەلەی دەركەوتنی زیانە زۆرەكانی گردبوونەوەی دانیشتووان لە شارەكانداو چۆڵكردنی گوند و لادێكان لەگەڵ دەركەوتنی زیانە گەورەكانی گۆڕان لە كەشوهەوادا، بۆیە پێویستە ئێمەش لە كوردستاندا ئەم هەنگاوانە بنێین:
یەكەم: چاوخشاندنەوە بە دیزاینی شارەكانمان و وەبەرهێنانەكانیشمان وەبەرهێنانی سەوز و ژینگەدۆستانە بن.
دووەم: سیاسەتێكی نوێی ژینگەپارێزانەی بەردەوامیش پەیڕەو بكرێت لەلایەن حكومەتەوە سەبارەت بە سیاسەتی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوت وغاز و ژمارە و جۆر و قەبارە و شوێنی پاڵاوگە نەوتییەكان .
سێیەم: هەوڵدانی بەردەوام بۆ ئامادەكردنی كۆمەڵگەیەكی مەدەنیی وریا و رۆشنبیر.
