ئیسلامی سیاسی لە سودان
د. عـه‌ره‌فات كه‌ره‌م ستونی/ راوێشكاری سه‌رۆك بارزانی بۆ كاروباری به‌غدا
سودان بۆ ماوەی شەست ساڵ لەژێر حوكمی عوسمانی و میسرییەكاندا مایەوە، لە ساڵی 1880 شۆڕشێكی میللیی سودانیی سۆفیزمی مەهدەوی دژی داگیركاریی عوسمانی و میسری بە سەرۆكایەتیی محەمەد ئەحمەد ئەلمەهدی بەرپابوو، كە یەكێك بوو لە پەیڕەوكارانی تەریقەتی سمانیی سۆفیزم، لە ساڵی 1881ئەلمەهدی بە خەڵكەكەی گوت: «من مەهدیی مونتەزیرم» خەڵكەكە بەیعەتیان پێدا تاكو لە داگیركاری رزگاریان بكات، ئەو توانی لە ساڵی 1885 كۆتایی بە داگیركاریی توركی- میسری بهێنێت، بەڵام ئەم دەوڵەتە زۆر بەردەوام نەبوو، كۆلۆنیالیزمی بەریتانی بەپاڵپشتیی هێزی میسری لە ساڵی 1898 ئەم حكومەتەی رووخاند و خەلیفە عەبدوڵا تەعاییشی لە (كردفان) كوژرا، دواتر بەریتانیا سودانی بۆ دوو هەرێم و تەوەر دابەشكرد، هەرێمی رۆژهەڵات بۆ تەوەری خەتمییە و هەرێمی رۆژئاوا بۆ تەوەری ئەنسار، ئەمەش سیاسەتێكی ناسراوی (پەرتكە و زاڵبە)ی بەریتانیا بوو. سودان تا ساڵی 1955 لە ژێر دەسەڵاتی كۆلۆنیالیزمی بەریتانیا مایەوە، دواتر سودانییەكان لە ساڵی 1956 سەربەخۆییان راگەیاند، یەكەم حكومەتی نیشتمانی بە سەرۆكایەتیی ئیسماعیل ئەزهەری كە سەر بە بزووتنەوەی برایان بوو و بانگەشەی یەكێتیی میسر و سودانی دەكرد، لە ساڵی 1954 دامەزرا، دوای دوو ساڵ عەبدوڵا خەلیل بێگ لە حزبی ئوممە، كە داوای سەربەخۆیی تەواوی سودانی دەكرد، دەسەڵاتی گرتەدەست، لە ساڵی 1958 فەریق ئیبراهیم عەبود یەكەم كودەتای سەربازیی لە مێژووی سودان بەرپاكرد، دواتر حوكمی فەریق عەبود لە ساڵی 1964 كۆتایی هات، ئیسلامییەكان رۆڵی بەرچاویان لە رووخاندنیدا هەبوو. لەو ماوەیەدا سەركردەی ناسراوی ئیسلامی (حەسەن تورابی) رۆڵی زۆر بەرچاوی هەبوو، دوای رووخانی فەریق عەبود، سەرۆكایەتیی قۆناخی یەكەم و دووەمی راگوزەریی لە ساڵی (1964-1965) گرتەدەست. لە ساڵی 1956 محەمەد ئەحمەد مەحجوب لە حزبی ئوممە بوو بە سەرۆك وەزیران، دواتر لە هەمان ساڵدا سادق ئەلمەهدی سەرۆكی حزبی ئوممە بوو بە سەرۆك وەزیران، لە ساڵی 1968دا ئەحمەد مەحجوب جارێكی دیكە بووەوە بە سەرۆك وەزیران. لە ساڵی 1969 كودەتای دووەم بە سەرۆكایەتیی جەعفەر نومەیری روویدا و لە ساڵی(1969-1970) بابەكر عەوەزی راسپارد بۆ پێكهێنانی حكومەت، ئەو لەسەر بزووتنەوەی نەتەوەخوازانی عەرەب حیساب بوو، دواتر نومەیری ئەو پۆستەی بۆ شەش ساڵ هەڵپەسارد، تا رەشید تاهیر بەكری لە ساڵی (1976-1979) راسپارد بۆ پێكهێنانی حكومەت، دوای ئەوە نومەیری ئەو پۆستەی هەڵوەشاندەوە. لە ساڵی 1985 راپەڕینێكی سەرتاسەریی میللی بۆ رووخاندنی نومەیری بەرپابوو، دكتۆر ئەلجەزولی بۆ یەك ساڵ بوو بە سەرۆك وەزیران، لە ساڵی 1986 هەڵبژاردنی پەرلەمانی كراو حزبی ئوممە بە سەرۆكایەتیی سادق مەهدی بردییەوە و حكومەتی پێكهێنا، لە ساڵی 1989 كودەتای سێیەم روویدا، ئەم جارە ئیسلامییەكان سەرۆكایەتییان كرد، كە رووداوێكی چاوەڕواننەكراو بوو و جیهان لەو بڕوایەدا نەبوو كە رووبدات، بەشیر سەرۆكایەتیی باڵی سەربازیی كودەتاكەی كرد و حەسەن تورابی سەرۆكایەتیی باڵی مەدەنیی كرد، كودەتا سەربازییەكە بەسەر حكومەتی شەرعی و هەڵبژێردراودا سەركەوت، تورابی ئەم بیرۆكەیەی لە رابەری ئیسلامی سیاسی (ئەبو ئەلئەعلای مەودوی) وەرگرت، كاتێ لە پێناسەكردنی جیهاددا گوتی: «خەباتێكی شۆڕشگێڕانەیە بۆ بەدەستهێنانی دەسەڵات لەپێناو خێری سەرجەم مرۆڤایەتی».
ئیخوان موسلیمین هەوڵیاندا لە رێی ئەو قوتابییانەی لە میسر دەیانخوێند، لقێك لە سودان بكەنەوە، حەسەن بەننا هەوڵیدا سەردانی سوودان بكات، بەڵام بەریتانیا رێی لێگرت، لە ساڵی 1945 چەند شاندێكی ئیخوان موسلیمین سەردانی سودانیان كرد، لە ساڵی 1946 مەڵبەندی گشتیی ئیخوان موسلیمین دوو سەركردەی خۆی ( عەبدولحەكیم عابدین سكتێری گشتی ئیخوان و جەمالەدین سەنهوری) رەوانەكرد، تاكو لقێك لە سودان بكەنەوە. حەسەن بەننا لە ساڵی 1948 نامەیەكی بۆ (عەلی تاڵب ئەڵڵا) نارد، تاكو وەك چاودێری گشتیی ئیخوان موسلیمین دایمەزرێنێت و ببێتە ئەندام لە دەستەی دامەزرێنەری گشتیی ئیخوان لە قاهیرە، ئەوە هەمووی بە ئاشكرا، بەڵام بەریتانیا رێگەی پێ نەدان كاری رێكخراوەیی بەفەرمی ئەنجام بدەن، بۆیە رێگەی بە ئیسلامی و شیوعییەكان نەدا كاربكەن و ددانیشی پێدا نەنان، دوای سەربەخۆیی سودان ئینجا ددانی پێدا نان، لە ساڵی 1949 بزووتنەوەی ئیسلامی لە زانكۆی خەڕتووم سەریهەڵداو ناوی خۆی نا بزووتنەوەی رزگاریخوازیی ئیسلامی، دیارترین سەركردەكانیشی بریتی بوون لە (بابەكر كەڕاڕ، محەمەد یوسف و محەمەد خەیر عەبدولقادر) ئەم بزووتنەوەیە لە پایتەخت بەربەرەكانێی بزووتنەوەی بەهێزی شیوعی دەكرد، كە لە ساڵی 1945 دامەزرابوو، بۆیە بانگەشەی سۆسیالیستیی ئیسلامیی دەكرد، هەندێ لە ئەندامەكانی پەیوەندیی باشیان لەگەڵ ئیخوان موسلیمیندا هەبوو، تۆمەتەكانی شیوعییشیان رەتدەكردەوە كە گوایە پەیوەندییان بە ئیخوان موسلیمینەوە هەیە، لە بەیاننامەكانیاندا جەختیان لەوە دەكردەوە كە بزووتنەوەیەكی سەربەخۆی سودانین، لە ساڵی 1952 ئیخوان موسلیمین لە میسر هەوڵیان دا رازییان بكەن كە بچنە پاڵ ئەوان، بەڵام بێ هودە بوو و پەیوەندیش لەنێوان رزگاریخوازی و ئیخواندا هەر بەهێز بوو، تا ئەو رادەیەی خەڵكەكە جیاوازییان لەنێوان هەردوو بزووتنەوەكاندا نەدەكرد، لە ساڵی 1952 سەرۆكی بزووتنەوەی رزگاریخوازیی ئیسلامی بابەكر كەڕاڕ بەهۆی ئەوەی كە گرووپەكەی لە ئیخوان موسلیمین نزیكبوونەوە دەستی لەكاركێشایەوە، لە ساڵی 1954 كۆنگرەیەكی گرنگ بۆ كۆكردنەوەی رەوتە ئیسلامییەكان بەسترا، هەر یەكە لە بابەكر كەڕاڕ و عەلی تاڵب ئەڵڵا ئامادە نەبوون، عەلی تاڵیب دوورخرایەوە و محەمەد خەیر عەبدولقادر شوێنی گرتەوە و بوو بە ئەمینداری گشتیی گرووپەكە، لە كۆنگرەكەدا رێككەوتن كە ناوی ئیخوان موسلیمین لەگەڵ سەربەخۆیی گرووپەكە بمێنێت لەگەڵ گرنگیدان بە دەستووری ئیسلامی ناسەربەخۆیی رەهای گرووپەكە هەتا گۆشەگیر نەبێت، بەڵام بزووتنەوەی رزگاریخوازیی ئیسلامی بڕیارەكانی كۆنگرەی رەتكردەوە و گرووپێكی سەربەخۆیان بەناوی (گرووپی ئیسلامی) دامەزراند و دواتر گۆڕدرا بۆ حزبی سۆسیالیستی ئیسلامی، ئیسلامییەكان تۆمەتباریان كردن بەوەی كە شیوعیی ئیسلامین، ئەمەش بۆ ناوزڕاندنیان بوو، ئەوە بوو چەند شاندێكی گرووپی ئیخوان موسلیمینی میسری لە ساڵی 1955 سەردانیان كردن، تاكو ناكۆكییەكانیان چارەسەر بكەن. دواتر سەركردایەتییەكی نوێ پێكهات و رەشید تاهیر بەكریان بە چاودێری گشتیی گرووپەكە هەڵبژارد. لەنێوان ساڵانی (1955 تا 1958) گرووپی ئیخوان هەڵمەتێكی بەهێزیان بەناوی بەرەی ئیسلامی بۆ دەستوور دەستپێكرد، بەڵام فەریق ئیبراهیم عەبود بە كودەتایەكی سەربازی لە ساڵی 1958 شكستی پێهێنا و لە 1959دا سەركردەی گرووپەكە (رەشید تاهیر) كودەتایەكی سەرنەكەوتووی دژی فەریق عەبوود ئەنجامدا، فەریق عەبود پێنج سەركردەی سەربازیی ئەوانەی لەو كودەتایە بەشداربوون لەسێدارە دا، بەڵام رەشید تاهیر بە پێنج ساڵ زیندانی حوكم درا، چونكە لەنێو ئۆتۆمبیلەكەیدا دەستگیر كرا كە بەیاننامەی كودەتاكەی بەدەستەوە بوو، لە ساڵی 1964 گرووپەكە لەلایەن حەسەن تورابییەوە پێشنیارێكیان كرد تا سەرۆكی گرووپەكە كە لە زینداندا بوو لەكار لابدرێت، لە ساڵی 1965 گرووپەكە ناوی خۆیان بۆ بەرەی میساقی ئیسلامی گۆڕی و حەسەن تورابی بە سەرۆكیان هەڵبژێردرا، كە ئەو كاتە بەرپرسی مەكتەبی سیاسی بوو، ئەوە بوو بەرەكە سەلەفی و سۆفییەكانیشی لە ریزەكەیدا لەپێناو دەستووری ئیسلامی بۆ جێبەجێ كردنی شەریعەت كۆكردەوە، گرووپەكە لە هەڵبژاردنەكانی 1965دا بەشداربوو، نەیتوانی كورسیی پێویست بەدەست بهێنێت، بەڵام توانی بە هاوپەیمانی لەگەڵ سەلەفی و سۆفییەكان و شوێنكەوتووانی، تەریقەتی تیجانی شیوعییەكان ببەزێنن، بە شێوەیەك دەستووریان هەموار كردو نوێنەرانی شیوعییان لە پەرلەمان دەركرد، ئەوەش وەك دەستپێكێك بۆ هەڵبژاردنەكانی 1967، تورابی لەگەڵ حزبی(سانۆ) یەكێتیی نیشتمانیی ئەفریقی و حزبی ئوممەی نەتەوەیی بە سەرۆكایەتیی سادق مەهدی هاوپەیمانیی كرد لەپێناو تێكدانی ئیئتلافی نەریتیی نێوان حزبی ئوممە بە سەرۆكایەتیی هادی مەهدی و یەكێتیی دیموكراسی بە سەرۆكایەتیی محەمەد عوسمان میرغەنی، بەڵام پرۆژەكە شكستی هێنا بەهۆی كودەتای جەعفەر نومەیری كە لە ساڵی 1969 ئەنجامدا بە پاڵپشتی چەپەكان و سەركردایەتیی حزبی شیوعی كە لە پەرلەمان دەركرابوون. گرووپەكەی تورابی وەك ئۆپۆزسیۆن بەرامبەر حوكمی نومەیری مایەوە، لە هەمان ساڵدا ئیسلامییەكان هاوپەیمانییەكیان لەگەڵ حزبی ئوممەی نەتەوەیی بە سەرۆكایەتیی سادق مەهدی و حزبی نیشتمانیی یەكێتیی بە سەرۆكایەتیی شەریف زەین ئەلعابدین هیندی دژی نومەیری پێكهێنا، ئەوە بوو بە سەرۆكایەتیی موقەددەم حەسەن حوسێن هێرشیان كردە سەر خەڕتوومی پایتەخت، بەڵام شكستی هێناو دامركێندرایەوە، لە ساڵی1977ئیسلامییەكان بۆ كردنەوەی لاپەڕەیەكی نوێ لەگەڵ نومەیری ئاشتبوونەوە، هەندێ سەركردە لەدژی ئەو ئاشتبوونەوەیە لەگەڵ نومەیری لە گرووپەكەی تورابی جیابوونەوە و گرووپێكی جیایان بە ناوی ئیخوان موسلیمین دامەزراند، ئەلحەبر یوسف نور ئەلدائمیان بە ئەمیری خۆیان هەڵبژارد، دواتر سادق عەبدوڵا عەبدولماجد هاتە ناویانەوە، ئەوان رەخنەیان لە بەرنامەكەی تورابی گرت و داوای پەیڕەوكردنی ئەزموونی ئیخوانی میسرییان دەكرد، لە ساڵی 1980 تورابی وەك پلانێكی تەكتیكی گرووپەكەی هەڵوەشاندەوە، ئەندامەكان هاتنەنێو یەكێتیی سۆسیالیستیی سودان لەپێناو خزانەنێو دامەزراوەكانی دەوڵەت تاكو ببنە جێگرەوەی رژێمی نومەیری، گرووپەكەی تورابی بەهێز بوو، بۆیە تورابی بوو بە راوێژكاری سەرۆك كۆمار (جەعفەر نومەیری)، ئەوەی باسی مێژووی سیاسیی سودان بكات، دەبێ باس لە بیرمەندی ناسراوی سودانی مەحمود محەمەد تەهای سەرۆكی حزبی كۆماری بكات، مەحمود تەها دەستی كرد بە رەخنەگرتن لە تایفەگەری و بەرهەڵستیكردنی كۆلۆنیالیزمی بەریتانی و رەخنەگرتن لە ئیسلامی سیاسی و پرۆژەی دەستووری ئیسلامی، ئەو وەسفی دەستووری بەوە كرد، كە دەستوورێكی ساختەی ئیسلامییە، هەروەها رەخنەی توندیشی گرت لە هەڵوەشاندنەوەی حزبی شیوعی و دەركردنی پەرلەمانتارەكانی لە پەرلەمان لەلایەن ئیسلامییەكانەوە، ئەوەشی بەوە روونكردەوە كە بەڵگەی ترسی ئیسلامی سیاسییە لە رووبەڕووبوونەوە لەگەڵ شیوعییەكان، هاوكات بە سەرپێچیكردنی رێنوێنییەكانی ئیسلامی لەقەڵەمدا، دوو لە فەقیهیەكان سكاڵایان دژی مەحمود تەها بەرزركردەوە، بەبیانووی ئەوەی هەڵگەڕاوەتەوە و پێویستە حەددی هەڵگەڕانەوەی لێدەربكرێت، كە كوشتنە، حوكمەكە لە ساڵی 1968 دەرچوو، تورابی جەعفەر توانی نومەیری رازی بكات كە دادگایەكی تایبەت پێكبهێنێت و چەند دادوەرێكیشی لە ئیسلامییەكان دەستنیشان كرد، لە ساڵی 1983بیرمەند مەحمود محەمەد تەها لەسێدارە درا، بێگومان بڕیاری دادگا پاكتاوكردنی سیاسی بوو، لەبەرئەوەی مانەوەی مەحمود تەها مەترسی بوو بۆ سەر ئایندەی ئیسلامی سیاسی لە سودان، چونكە ئەگەر مەسەلەكە پەیوەست بوایە بە فیكرو بیروباوەڕ هاووڵاتییەكی سودانیان لەسێدارە دەدا، چونكە بە ئاشكرا بڕوای بە ئایینی بوزی هێنابوو، فەقیهەكان دەربارەی ئەو هاووڵاتییە گوتیان: «ئیسلام بەمە نە زیاد دەبێت و نە كەم» بۆیە كە نومەیری هەرەسی هێنا، تورابی كەوتە ركابەریكردنی هەردوو حزبی سەرەكی (حزبی ئوممە، حزبی یەكێتی)، لە ساڵی 1983 نومەیری پرنسیپی جێبەجێكردنی شەریعەتی ئیسلامیی راگەیاند، لە هەمان ساڵدا شەڕی ناوخۆ لە باشوور لەنێوان حكومەت و بزووتنەوەی میللیی رزگاریخوازیی سودان (ئەنیانیا) بە سەرۆكایەتیی جۆن گەرنەگ روویدا، دوای ئەوەی نومەیری باشووری بۆ سێ هەرێم دابەشكرد، بەمەش سەرپێچیی لە یاسای ئۆتۆنۆمیی باشوور كرد بەپێی رێككەوتننامەی ساڵی 1972ی ئەدیس ئەبابا، لە ساڵی 1985 تورابی ناوی بزووتنەوەی ئیسلامیی نەتەوەیی هەڵبژارد، لە هەمان ساڵدا راپەڕینێكی تووڕەی میللی بۆ رووخاندنی نومەیری بەرپابوو، سوپای سودان هاتەپاڵ گەل، ئەنجومەنێكی سەربازی بە سەرۆكایەتیی عەبدولڕەحمان سوار زەهەب دامەزرا و دكتۆر جەزولی بۆ ماوەی یەك ساڵ بۆ سەرۆك وەزیران راسپێردرا، تا ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمان، لەساڵی 1986 هەڵبژاردنی پەرلەمانی كرا و حزبی ئوممە بە سەرۆكایەتیی سادق مەهدی بردیەوە و حكومەتی پێكهێنا. لە ساڵی 1989 حەسەن تورابی و عومەر بەشیر كودەتایەكی سەربازییان دژی حكومەتە هەڵبژێردراوەكە بەرپاكرد، یەكەم كودەتای سەربازی بوو كە ئیسلامییەكان لە مێژووی بزووتنەوە ئیسلامییەكاندا ئەنجامیاندا، تورابی و بەشیر رێككەوتن كە ئەو كودەتا سەربازییە بكەن، بە مەرجێك رۆڵی ئیسلامییەكان بە سەرۆكایەتیی ئەو لەم كردەوەیەدا ئاشكرا نەكرێت، بۆیە كاتێ كودەتاكە سەركەوت، تورابی بە بەشیری گوت: (تۆ وەك سەرۆك بڕۆ كۆشكەوە و منیش وەك زیندانییەك دەچمە زیندانەوە)، ئەمەش تاكو گەل وا تێنەگەن ئیسلامییەكان رۆڵیان لەم كردەوەیەدا هەیە، كە پێچەوانەی دیموكراسی و شەریعەتە، كاتێك تورابی چووە بەندیخانەی (كوبەر)ەوە سەرۆكی حزبی شیوعی محەمەد ئیبراهیم كە لە بەندیخانە پێكەوە بوون، پێی گوت: «ئەم بەندكردنەت با بەس بێت، زیاد لە پێویست موجامەلەت كردین، بە گرووپەكەت بڵێ با بەرت بدەن)، ئەوەش بەهۆی ئەوە بوو كە شیوعییەكان زانییان ئەمە پلانێكە بە شەوێك لەنێوان تورابی و بەشیر تەكبیری بۆ كراوە، بێگومان تورابی عەقڵی داڕێژەری كودەتا سەربازییەكە بوو، چونكە لە هەڵبژاردنەكانی 1986دا كە حزبی ئوممەی نەتەوەیی بە سەرۆكایەتیی سادق مەهدی بردیەوە، ئەمان شكستیان هێنا، كودەتاچییە ئیسلامییەكان كودەتاكەیان بە شۆڕشی رزگاریی نیشتمانی ناوزە دكرد، دواتر حزبەكەیان ناونا (كۆنگرەی نیشتمانی) لە ساڵی 1990دا(28) ئەفسەری سەر بە حزبی بەعسی عەرەبی ئیشتراكی كودەتایەكی سەرنەكەوتوویان بەرپاكرد، دواتر عومەر بەشیر لەسێدارەی دان، تورابی لەگەڵ بەشیر رێككەوت كە سەرۆكایەتیی دەوڵەت بە دەست ئەوەوە بێت تاكو كۆنتڕۆڵی بارودۆخی سودان دەكرێت، تائەو كاتەی حزب لە كۆنگرەدا سەرۆكێكی مەدەنی بۆ سودان هەڵدەبژێرێت، بەڵام بەشیر دەسەڵاتی توندكرد، توانی لە ماوەی سێ ساڵدا لەناو حزبەكەیدا لایەنگر بۆ خۆی پەیدا بكات، لە ساڵی 1992 بزووتنەوەی ئیسلامیی لایەنی فیكریی كۆنگرەی نیشتمانی كۆبۆوە بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمارێك بۆ سودان، تورابی بە ئەندامانی ئامادەبووی گوت: كێ پاڵێوراومانە؟ عەلی عوسمان جێگری تورابی لە حزب گوتی پاڵێوراومان بەشیرە، زۆرینەی ئەندامان پشتگیریی ئەم پێشنیارەیان كرد، تورابی زۆر تووڕە بوو، چونكە پێی وابوو خۆی بەهێزترین پاڵێوراوە، لەبەر ئەوەی خۆی شێخ و موفتی و عەقڵی تەكبیركەری كودەتاكە بووە و بەشیر تەنیا كەسایەتییەكی سەربازییە بووە و تەنیا بۆ پۆستی سەربازی دەشێت، لە تۆڵەی ئەمەدا تورابی عەلی عوسمانی لە پۆستەكەی دوورخستەوە، لە ساڵی 1993 ئەنجومەنی سەركردایەتیی شۆڕش هەڵوەشایەوەو عومەر بەشیر وەك سەرۆك كۆمار دەستنیشان كرا، رۆژ لەدوای رۆژ ململانێی نێوان ئەو دوو هاوڕێ كودەتاچییە (بەشیر و تورابی) توندتر بوو، لە ساڵی 1998دا حەسەن تورابی بە سەرۆكی كۆنگرەی نیشتمانیی فەرمانڕەوا هەڵبژێردراو بوو بە سەرۆكی پەرلەمان، دوای سێ رۆژ جێگری سەرۆك كۆمار (فەریق زوبێر محەمەد ساڵح) لە ئەنجامی كەوتنەخوارەوەی فڕۆكەیەك كوژرا، بۆشاییەك پەیدابوو و حزبیش بڕیاری دا لەلایەن بەشیرەوە سێ كەس كاندیدبكرێن بۆ پڕكردنەوەی پۆستەكە، ئەوە بوو بەشیر عەلی عوسمان نەیاری تورابی وەك جێگر هەڵبژارد، تورابی لەم پەیامە گەیشت كە پیلانێكی راستەقینە لەئارادایە بۆ لابردنی لە حزب و دەوڵەت، لە ساڵی 1999 ویستیان لای بدەن، بەڵام شكستیان هێنا، تورابی وەك سەرۆك پەرلەمان كەوتە بەربەرەكانێی بەشیر لە لێپێچینەوە لەگەڵ وەزیرەكانی و دۆسیەی گەندەڵی دژیان هەڵدایەوە، بەڵام بەشیر پەرلەمانی هەڵوەشاندەوە تا تورابی لاببرێت، چەند ماددەیەكی دەستووریشی سڕكرد، هەروەها باری نائاسایی بۆ سێ مانگ راگەیاند، تورابی تانەی لەم بڕیارانە دا، بەڵام دادگای دەستووری لەگەڵ بەشیردا بوو، بەشیر لەگەڵ لایەنگرانی حزبی كۆنگرەی نیشتمانی كۆبۆوە و هێرشی كردە سەر تورابی بە تۆمەتی ئەوەی كە بەتەمای كودەتایەكی سەربازییە، چونكە هەماهەنگی لەگەڵ ئەفسەرانی سوپا و پۆلیسدا كردووە، بۆیە بەشیر بڕیاری دا دەستەی گشتیی حزب هەڵبوەشێنێتەوە، كە تورابی سەرۆكایەتی دەكرد، ئیبراهیم ئەحمەد عومەر كرا بە سەرۆكی كاتیی ئەنجومەنی شورای حزب دەستنیشان كرا، تورابی جیابوونەوەی خۆی لە حزب راگەیاند و حزبی كۆنگرەی نیشتمانیی میللی دامەزراند، تورابی لە كتێبەكەیدا (الحركە الاسلامیە فی السودان تحقیب الاسلام السیاسی) ئەمەی باس كردووە، لەوێدا ئاماژە بە قۆناخەكانی پەرەسەندن دەكات:
1. قۆناخی پێكهێنان لە ساڵانی (1949-1955) لە سەردەمی كۆلۆنیالیزمی بەریتانیا.
2. قۆناخی یەكەمین پەیدابوون لە ساڵانی (1956-1959) واتا دوای سەربەخۆیی سودان.
3. قۆناخی یەكەمینی خۆشاردنەوە لە ساڵانی (1959-1964) لەبەر روودانی كودەتای فەریق ئیبراهیم عەبود عەسكەری.
4. قۆناخی دەركەوتنی گشتی (1964-1969) كە كودەتای سەربازیی جەعفەر نومەیری روویدا.
5. قۆناخی تێكۆشان و گەشەكردن (1969-1977) كە چەندین هاوپەیمانێتی وەك ئەلتەرناتیڤی نومەیری پێكهات.
6. قۆناخی ئاشتبوونەوە و گەشەكردن لە نێوان ساڵانی (1977-1984) كە ئاشتبوونەوەی گشتی بوو لەگەڵ نومەیری.
لە ساڵی 2000 بەشیر لەگەڵ سەرانی ئۆپۆزسیۆن لە ئەسمەرەی پایتەختی ئاریتیریا كۆبۆوە، سادق مەهدی سەرۆكی حزبی ئوممەی نەتەوەیی گەڕایەوە و پێش ئەویش بە ساڵێك نومەیری گەڕابۆوە، بەڵام بەشیر دوای بایكۆتی سەرانی ئۆپۆزسیۆن لە هەڵبژاردنەكاندا سەركەوت، لە ساڵی 2001 تورابی دەستگیركرا، چونكە یاداشتنامەیەكی لێكگەیشتنی لەگەڵ جۆن گەرنەگ سەرۆكی سوپای میللیی رزگاریخوازی سودان واژۆكردبوو، دواتر لە ساڵی 2003 ئازاد كرا، لە ساڵی 2004 دوای ئەوەی تۆمەتی كودەتای خرایەپاڵ دیسان دەستگیر كرایەوە، جارێكیتر لە ساڵی 2005 ئازاد كرا، بەڵام لەلایەكی دیكەوە هێزەكانی بەشیر شۆڕشی دارفوریان لە 2003 كپ كردەوە. راپۆرتە نێودەوڵەتییەكان رایانگەیاندووە كە میلیشیاكانی بەشیر (جەنجەوید) تاوانی جەنگیان ئەنجامداوە، بۆیە داواكاری گشتی (لاهای) داگای تاوانی نێودەوڵەتی لویس مۆرینۆ ئۆكامبۆ لە 2008 یاداشتی دووەمی دەستگیركردنی دەركرد، چونكە لە ئەنجامدانی تاوان لە هەرێمی دارفور بەردەوام بووە، ژمارەی كوژراوان گەیشتە 300 هەزار كەس، دوو ملیۆن و نیویش لە هاووڵاتییانی دارفور ئاوارە بوون، ئەمەو هەرێمی دارفور لە ساڵی 1900ـەوە بە سەرۆكایەتیی سوڵتان عەلی دینار سەربەخۆ بوو، دواتر خرایە ژێر كۆنتڕۆڵی سودان لە سەردەمی داگیركاریی عوسمانی و جارێكی دیكەش لە سەردەمی شۆڕشی مەهدیە لە 1884، تورابی دوای دەركردنی یاداشتنامەی دەستگیركردن گیرا، چونكە گوتبووی دەبێ بەشیر خۆی رادەستی دادگای نێودەوڵەتی بكات، بەشیر شەڕی دژی باشووری سودان راگەیاندبوو، بەڵام لە ساڵی 2005 رێككەوتننامەی نیفاشای ئاشتیی لەگەڵ جۆن گەرنەگ واژۆكرد، تاكو ببێتە جێگری سەرۆك كۆمار، لە هەمان ساڵدا جۆن گەرنەگ لە ئاكامی تێكشكانی فڕۆكەكەی سەرۆكایەتیی ئۆغەندی گیانی لەدەستدا، بەشیر بە پیلانی ئەمە تۆمەتبار كرا، بەپێی رێككەوتننامەكە، باشووری سودان لە ساڵی 2011 بوو بە دەوڵەتێكی سەربەخۆ، بەشیر هەوڵیدا لەگەڵ تورابی ئاشت ببێتەوە، بەڵام دوای چی، بەشیر بەردەوام لە بەڕێوەبردنی دەوڵ?
