كاتێ باسی بۆرما، یان میانمار دەكەین، ئەو دەوڵەتەی دەكەوێتە باشووری رۆژهەڵاتی ئاسیا، دەبێ ئاماژە بۆ رۆهینگا TheRohingya بكەین، كە كەمینەیەكی ئیتنی موسڵمانن و لە ولایەتی ئاراكان، یان راخینی رۆژئاوای بۆرما دەژین. ئیسلام لە رێگای بازرگانانی موسڵمانەوە گەیشتۆتە ئەو ناوچەیە، یان زۆربەی ناوچەكانی باشووری رۆژهەڵاتی ئاسیا، ئاراكان لەنێوان ساڵانی (1430-1783)دا شانشینێكی سەربەخۆی موسڵمانان بووە، بە تێپەربوونی كات موسڵمانان لە دەوڵەتانی دراوسێوە، لە هیندستان و پاكستان و بەنگلادیشەوە كۆچیان بۆ ئەو وڵاتە كردووە، هەروەها بەریتانیای داگیركار بەنگلادیشییەكانی بە مەبەستی كاركردن و خزمەت بۆ بۆرما گواستەوەو لە ئاراكان جێگیربوون، كە زۆرینەیان موسڵمانن، چونكە ئەو وڵاتە بووزیشی تێدا بوو كە بە براخان و هیندۆس ناسراون. هەموو حكومەتەكانی میانمار هەر بە یەك شێوە مامەڵەی لەگەڵدا كردوون، بوونی ئەو كۆچبەرو كرێكارانەیان كردۆتە پاساو بۆ لەناوبردنی موسڵمانان، چاكیشیان دەزانی كە بوونی موسڵمانان لە بۆرما و بەتایبەتیش لە ئاراكان بوونێكی مێژوویی دێرینە، ئەوان خەڵكی دێرینی ناوچەكە بوون، بەڵام سیاسەتوانانی وڵات و راهیبەكانی بوزی پێیانوایە كە بوونی موسڵمانان هەڕەشەیە بۆیان لە سەرتاسەری میانمار، لە سەردەمی شای بووزیدا (بوداوبایا 1782-1819) موسڵمانان رووبەڕووی چەوسانەوەیەكی سەخت بوونەوە، دوای ئەوەی كە مزگەوتەكان و هەر شتێك پەیوەست بێت بە ئیسلامەوە خاپووركران، هاوكات ناودارترین چوار زانای موسڵمانان لە بۆرما دەستگیركران و كوژران دوای ئەوەی رەتیان كردەوە كە گۆشتی بەراز بخۆن، پێشتریش رووبەڕووی هەڵمەتگەلێكی پاكتاوی ئیتنی و ئایینی بوونەتەوە، لە سەردەمی شای بوزی (بایتوانگ) موسڵمانان لە ولایەتی باجۆ لە نێوان ساڵانی (1550-1589) رووبەڕووی چەوسانەوە بوونەوە، لە ساڵی 1559 ئاهەنگی جەژنی قوربان و سەربڕینی قوربانییان لێ قەدەغەكرا، لە ساڵی 1824 بەریتانیا بۆرمای داگیركردو تا ساڵی1885 مایەوە، بەمەش بۆرما بوو بە بەشێك لە حكومەتی كۆڵۆنیالیزمی هیندستانیی بەریتانی، لە ساڵی 1937دا دوای راپرسی بۆرما لە هیندستانی بەریتانی جیابۆوە، بەمەش بوو بە كۆڵۆنیایەكی سەربەخۆ و پایتەختەكەشی یانگۆن بوو، لە ساڵی 1941دا سێ هاوڕێیەكە لە بۆرما بە پشتیوانیی ژاپۆن شۆڕشێكیان دژی بەریتانیای داگیركار هەڵگیرساند، لەگەڵ ژاپۆنییەكاندا بەریتانیایان دەركرد، بۆرمییەكان دابەشبوون لەنێوان لایەنگری ژاپۆن و لایەنگری بەریتانیا، دوای كۆتایی جەنگی دووەمی جیهان لە 1945دا بەریتانیا پاش سەركەوتنی هاوپەیمانان جارێكی دیكە بۆرمای داگیركردەوە، بەمەش دژایەتیكردنی بووزی بۆ رۆهینگا زیاتر بوو، بەوەی كە بەریتانیا دژی ژاپۆنییەكان بەكاریان هێناون كە دۆستی بووزی بوون، چونكە بووزی وەك دوژمنی راستەقینە تەماشای بەریتانیا دەكەن، لەبەر ئەوەی دەوڵەتی مێژووییان، كە بە دەوڵەتی كۆنباونگی بۆرما ناسراوە، لەناوبرد.
رۆهینگا بە حوكمی پەیوەندی و پێگەیان لای بەریتانیا هەوڵی سەربەخۆییان دا، لە ساڵی 1947 یاخی بوون، هەروەها لە هەمان ساڵدا كەوتنە ژێر كاریگەریی سەربەخۆبوونی پاكستان لە هیندستان، بەڵام بۆرما لە ساڵی 1948 سەربەخۆیی لە بەریتانیا وەدەست هێنا، (ساو شوی سایك) Sao Shwe Thaik وەك یەكەم سەرۆكی وڵات دەست بەكار بوو، لەنێوان ساڵانی (1948-1952)دا حوكمی كرد، دوای ئەوەی هەموو بزووتنەوە جوداخوازییەكانی لەناوبرد، لە 1954دا رۆهینگا داوای سەربەخۆییان كردو تا ساڵی 1961 بەردەوام بوون و جارێكی دیكەش بۆ ئەم مەبەستە یاخی بوونەوە، لە ویلایەتی كاشین كە زۆرینەیان كریستیانن خەڵكەكە یاخی بوون، هەوڵەكانی رۆهینگای موسڵمان و كاشینی كریستیان لەپێناو رزگاری بوو لە ستەمی حكومەتی بووزی، چونكە دەیویست دەوڵەت بە بووزی بكات، واتا دەست بەسەر هەموو خاكەكەدا بگرێت، بۆیە دەوڵەت ئەم هەوڵانەی شكست پێهێنان، لە ساڵی 1962دا ژەنەڕاڵ (نی وین) كودەتایەكی سەربازی بەرپاكرد، سەركردایەتیی وڵاتی كرد بەناوی ئەنجومەنی دەوڵەت بۆ ئاشتی و گەشەپێدان، دواتر لە ساڵی 1974دا سیستەمی بۆ سۆسیال كۆماری گۆڕی و بوو بە سەرۆك، ئەو لەنێوان ساڵانی(1962-1981)دا حوكمی كرد، لە ساڵی 1989 ناوی بۆرما Burmaی بۆ میانمار Myanmar گۆڕی و پایتەختەكەشی نایبیداو Naypydaw بوو، ساومانگ Saw Maung كودەتای دووەمی لە 18ی سیپتێمبەری 1988 بەرپاكرد، ئەنجومەنی گەڕاندنەوەی سیستەم و یاسای دەوڵەتی دامەزراند، بۆیە رێگەی نەدا بە ئۆپۆزسیۆنی ناوداری ئونگ سان سو تشی Auung SanSuuKye - خاوەنی خەڵاتی نۆبل بوو بۆ ئاشتی- سەرۆكی یەكێتیی نیشتمانی دیموكراسی NationalLeagueforDemocracy كە حكومەت پێكبهێنێت و سەرۆكایەتیی بكات كاتێك لە ساڵی 1990 لە هەڵبژاردندا سەركەوتنی بەدەستهێنا، ئەوە بوو ژەنەڕاڵی سەربازی تا ساڵی 1997 حوكمی وڵاتی كرد، دواتر ناوەكەی گۆڕی بۆ ئەنجومەنی دەوڵەت بۆ ئاشتی و گەشەپێدان، سوچی بۆ ماوەی 15 ساڵ خرایەژێر بەزۆرنیشتەجێبوون، تا ساڵی 2011 هەر سوپا حوكمی دەكرد، دواتر حوكمە سەربازییەكە گۆڕا بۆ حوكمی مەدەنی، تهاین زاین U Thein Sein بوو بە یەكەم سەرۆكی مەدەنیی هەڵبژێردراو، تا ساڵی 2016 حوكمی كردو لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی 2015دا سەرۆكی هاوبەندیی نیشتمانیی دیموكراسی خاتوو (ئۆنگ سان سوچی) لە هەڵبژاردنەكاندا بردیەوە، بەڵام نەیتوانی ببێتە سەرۆك وەزیران، چونكە مێردەكەی بیانی بوو، دەستووریش رێگە بەمە نادات، بۆیە پەرلەمانی میانمار بڕیاری دا كە هتین كیاو HtinKyaw ببێتە سەرۆكی وڵات، سوچیش بوو بە وەزیری دەرەوەو راوێژكاری سەرۆك، لە ساڵی 2018دا سەرۆك هتین كیاو خانەنیشن بوو، سەرۆكی حزبەكە سوچی (وین مایتی)ی كردە سەرۆكی ئەو وڵاتە.
ئەوەی پەیوەستە بە رۆهینگا، ئەوان رەوشیان پێش سەربەخۆبوون باشتر بوو، چونكە هەموو حكومەتەكان بەپلەی جیاواز ستەمیان دەكرد، تا گەیشتە پاكتاوی ئیتنی، لە كۆنگرەی نیشتمانی كە پێش سەربەخۆیی بەسترا بڕیار لە بەئیتنیوونی رۆهینگا درا، هەروەها رادیۆیەكیشیان بە زمانی رۆهینگی بۆ دامەزرا، دواتر ناوی رۆهینگا لە بەڵگەنامەكانی دەوڵەت جێگیر كرا، هاوبەندیی قوتابیانی رۆهینگا لە زانكۆی رانگۆن هەبوو، لە هەڵبژاردنەكانی 1951 پێنج لە رۆهینگا و لە 1956دا شەشیان بۆ پەرلەمان هەڵبژێردران، سوڵتان مەحمود كە سیاسەتوانێكی پێشووی سەردەمی هیندی- بەریتانی بوو كرا بە وەزیری تەندروستی لە حكومەتی بۆرما، بەڵام بە تێپەڕبوونی كات حكومەت زیاتر تەركیزی دەخستە سەر رۆهینگا تاكو بە هەر شێوەیەك بێت لەناویان بەرێت، راهیبەكانی بووزی زۆر بە بووزییە توندڕەوەكانی تایلاندو سریلانكا كاریگەر بوون، بۆیە بەردەوام حكومەتەكانیان دنەدەدا بەوەی كە بوونی موسڵمانانی رۆهینگا مەترسییە بۆسەر بووزی، بۆیە رۆهینگا بەردەوام بەرگرییان لە خۆیان دەكرد چ بە ئاشتی، یان بە شەڕ، تەنانەت هەوڵی جودابوونەوەشیان هەڵاتن بوو لە دۆزەخی سیستەمە سەركوتكەرەكانی بۆرما، رەنگە رژێمی سەربازییش لەگەڵ هەمووان توند بووبێت، تەنانەت لەگەڵ راهیبەكانی بووزی لە سەردەمێك لە سەردەمەكاندا، بەڵام ئەوانەی كە بەدەست رژێمی سەربازی ناڵاندوویانە و خەڵاتی نۆبلیان بۆ ئاشتی وەرگرتووە، وەك خاتوو سۆچی سەرۆكی ئۆپۆزسیۆن هیچیان بۆ رۆهینگا نەكرد، كاتێك لە ساڵی 2016 دەسەڵاتی وەرگرت، تەنانەت تەهاین راین كە یەكەم سەرۆكی پێش ئەو بوو لە 2011 تا 2016 حوكمی كرد ئەویش چی نەكرد، سان سوچی لە چەوساندنەوەی رۆهینگا بەردەوام بوو، بۆیە لە هەمان ساڵدا سوپای رزگاریی رۆهینگا ئاراكان ARSA سەریهەڵدا، ئەمەش بووە هۆی هەڵگیرسانی شەڕ لە ئەنجامی ئەوەی كە كۆمەڵێك بووزیی توندڕۆ دە زانای موسڵمانی رۆهینگایان كوشت دوای گەڕانەوەیان لە عومرە، دواتر حكومەت شەڕێكی سەرتاسەری بۆسەر ولایەتی ئاراكان دەست پێكرد، كرداری كوشتن و رفاندن و دەستدرێژی و سووتاندن و رووخاندنی خانوو روویدا، سوپای رزگاریی رۆهینگاش بۆ داكۆكیكردن لە خۆیان شتێكی پێویست بوو، ئەمەش بەو مانایە نییە كە سەرەتای بەرهەڵستیی رۆهینگا بوو دژی حكومەت، چونكە پێش ئەو هەوڵی زۆر هەبوو بۆ داكۆكیكردن لە رۆهینگا دژی پاكتاوی ئیتنی، بۆیە دەبینین لە سەردەمەكانی مێژووی سیاسیی بۆرمادا شڵەژان و گرژی زۆر هەبوو لە هەڵوێستەكانی حكومەت لەهەمبەر رۆهینگا، ئامانجی هەموو حكومەتەكانیش لەناوبردنیان بوو.
ئەگەر سەیری مێژووی بەرهەڵستیی رۆهینگا بۆ حكومەتەكانی بۆرما، یان میانمار بكەین، دەبینین پێش سەربەخۆبوونی بۆرما لە ساڵی 1948دا هەوڵەكانی رۆهینگا بۆ جودابوونەوە لە بۆرما بەردەوام بووە، دوای سەربەخۆییش لەو خەباتە هەر بەردەوام بوون، لە ساڵی 1947دا گرووپێكی چەكدار بە ناوی بەرەی نیشتمانیی رۆهینگا پێكهات بە سەرۆكایەتیی محەمەد جەعفەر حەبیب كە ئەمینداری گشتیی حزبی رزگاریی رۆهینگا بوو، دواتر بوو بەچەند بەشەوە، لە ساڵی 1978 بزووتنەوەی ئیسلامیی رۆهینگا پەیدا بوو، بەڵام ژەنەڕاڵ (نی وین Ne Win) لە كردەیەكی سەربازیدا دایمركاندەوەو بووە هۆی ئاوارەبوونی سەدان هەزار كەس لە رۆهینگا بۆ بەنگلادیش.
دوای ئەوەی محەمەد جەعفەر حەبیب چالاكیی بەرەی نیشتمانی راگرت، لە ساڵی 1982دا چەندین گرووپی دیكەی توندڕۆ لە منداڵدانی ئەم بەرەیە لەدایك بوون، وەك رێكخراوی هاریكاریی چەكداریی رۆهینگا، دواتر ئەویش لە ساڵی 1986دا بەسەر چەندین لایەنی دیكەدا دابەشبوو، لە 1988دا لەگەڵ بەرەی ئاراكانی ئیسلامیی رۆهینگا بە سەرۆكایەتیی نور ئەلئیسلام یەكیان گرت، ئەمەیان بوو بە بنكەیەك بۆ سوپای نیشتمانیی رۆهینگا، لە 1994دا چەندین هێرشی سەربازیی بەهێزیان لە شارۆچكەی موگندار كردە سەر سوپای میانمار، بەڵام لەناوخۆدا هیچ پشتگیرییان بەدەست نەهێنا، بۆیە سوپا شكستی پێهێنان، هۆكاری سەرهەڵدانی ئەو گروپە نیشتمانییە ئیسلامییانەی رۆهینگا بۆ ئەو رەفتارانەی حكومەتی میانمار دەگەڕێتەوە لە پاكتاوگردنی ئیتنی، لە ساڵی 1974دا حكومەتی میانمار رەگەزنامەی لە رۆهینگا ستاندەوە، لە 1982دا یاسای هاونیشتمانیبوونی دەركرد، بەپێی ئەمە رێگە بە رۆهینگا درا كە لەناو ئەو وڵاتە بژین، لەباتی رەگەزنامە كارتێكی سپییان بۆ دوو ساڵ پێ درا، دوای تەواوبوونی ئەو كاتەش دەبێ بەدوای وڵاتێكی دیكەدا بگەڕێن، ئامانجی حكومەتیش ئەوە بوو كە كۆچ بكەن بۆ بەنگلادیش، رەنگە خوێنەر بپرسێت بۆچی رۆهینگا پشتگیریی گرووپە چەكدارەكانی رۆهینگا ناكات بە هەردوو باڵەكەیەوە (نیشتمانی و ئیسلامی)؟ دەتوانین ئەمە لە چەند خاڵێكدا كورت بكەینەوە:
1- ناڕوونیی راستیی ئەم گرووپانە كە ناوبەناو سەرهەڵدەدەن، دامەزرێنەری بزووتنەوەی یەقین كە لە سعودیە دەژی، دوای سەرهەڵدانی توندوتیژی لە ئاراكان لەبەر چاوان ون بوو.
2- پەرتەوازەبوون و دابەشبوونی بەردەوامی ئەو گرووپانە.
3- زۆریی ئەو گرووپانە بە ناوی جیاجیاو ئامانجی جیاواز و دروشمی ناواقیعی.
4- ترس لە جەورو ستەمی حكومەت، هەروەها بوونی ئومێدێك بەو وتووێژانەی كە رەنگە داواكارییە رەواكانی رۆهینگا بێنێتەدی.
5- توندوتیژی و پەرگیریی هەندێ لەو گرووپانە، وەك گرووپی هاریكاریی رۆهینگا.
6- هەندێ لەوانە لە دەرەوەن و سەركردایەتیی گرووپێك دەكەن كە لە میانمار شەڕدەكەن، بۆ نموونە نور ئەلئیسلام سەرۆكی بەرەی ئیسلامیی ئاراكانی رۆهینگا، ئەو پیاوە لە بەریتانیا دەژی و پیشەی پارێزەرەو بەكالۆریۆسی لە یاسا هەیەو لە ساڵی 2007 ماستەریشی لە زانكۆی رۆژهەڵاتی لەندەن بەدەست هێناوە.
لە ساڵی 2001 عەتاڵا ئەبو عەممار جۆنۆنی بزووتنەوەی یەقینی دامەزراند وەك كاردانەوەیەك بەرامبەر رەفتاری گرووپەكانی بووزی دەرحەق موسڵمانانی سڤیلی رۆهینگا، دوای ئەوەی بزووتنەوەی تاڵیبانی ئەفغانستان پەیكەرەكانی بووزایان لە بامیانی ناوەڕاستی ئەفغانستان خاپووركرد. لە ساڵی 2002 پەیوەندیی خۆیان بە رێكخراوی ئەلقاعیدە لە ئەفغانستان بە سەرۆكایەتیی ئوسامە بن لادن راگەیاند، لە ساڵی 2012 بزووتنەوەكە ناوەكەی بۆ(سوپای رزگاریی رۆهینگا لە ئاراكان) گۆڕی، لە ساڵی 2016 چەندین هێرشی چەكداری كردە سەر سوپای میانمار، بەڵام رۆهینگا پشتیوانییان لەم هێرشانە نەكرد، بەپێچەوانەوە داوایان لە حكومەت كرد چەكیان پێ بدات تا شەڕیان لەگەڵدا بكەن و بەرگری لە دەوڵەت بكەن، ئەمەش لە ترسی ئەوەی نەبادا كارەساتەكانی پێشوو دووبارە ببنەوە، ئاشكراشە كە سەركردەكانی ئەو گرووپە ئیسلامییە چەكدارانە لە لیبیا و بەر لە كەوتنی قەزافی لە ساڵی 2011 مەشقیان پێ كراوە، جگە لە ئەفغانستان، لە بەنگلادیشیش كە لێیانەوە نزیكە لەسەردەستی گرووپی موجاهدینی بەنگلادیشی مەشق دراون.
رۆهینگا پێیان چاك بوو بە گفتوگۆی ئاشتییانە لەگەڵ حكومەت چارەسەری كێشەكەیان بكەن، هەوڵیشیان دەدا پشتگیریی دیپلۆماسیی دەرەكی بەدەست بێنن، ئەندەنۆسیا كە گەورەترین دەوڵەتی موسڵمانە، هەروەها پاكستان و مالیزیاو بەنگلادیش پشتیوانیی رۆهینگایان كرد، تەنانەت رەمەزان قادیرۆفی سەرۆكی چیچان بەشداریی لە خۆپیشاندانێكی جەماوەریدا كردو داوای كرد كە چەكی ئەتۆمی دژی بۆرما بەكاربهێنرێت ئەگەر دەستبەرداری چەوساندنەوەی موسڵمانان نەبێت، هاوكات توركیاش پشتگیریی كردن كاتێ كە هاوژینی سەرۆكی توركیا سەردانی خێوەتگاكانی رۆهینگای كردو لە هەواڵیانی پرسی، نەتەوە یەكگرتووەكانیش كەمینەی رۆهینگای بە چەوساوەترین كەمینە لە جیهاندا لەقەڵەم دا، بەڵام دەمارگیری و رەگەزپەرستیی حكومەت هەر بەردەوام بوو، تا كار گەیشتە ئەوەی سەرۆكی ولایەتی ئاراكان هەڕەشەبكات بە راگرتنی هەموو كۆمەكە مرۆییەكان، ئەگەر زاراوەی رۆهینگا بەكاربهێنرێت، دواتر لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەنووسیدا گوتی: هەوڵدەدەین بیسەلمێنین كە رۆهینگا لە مێژوودا بوونیان لەم ویلایەتەدا نەبووە، هەروەها وردبینی دەكەین لە هاووڵاتیبوونی ساڵی 2015 بەچاودێریی خشتەی كۆچبەران، لە ساڵی 2015دا كاتێ خاتوو سوچی سەركردەی ئۆپۆزسیۆن سەركەوتنی بەدەست هێنا، رۆهینگا پێشبینی ئەوەیان كرد كە گوزەرانیان باش دەبێت، چونكە ئافرەتێكی دیموكراسیخوازە و لە رۆژئاوا ژیاوەو خاوەنی خەڵاتی نۆبلە بۆ ئاشتی، بەڵام كارەكەیان زیاتر لێ تێكچوو، چونكە لەو ساڵەی كە تێیدا سەركەوت بەكارهێنانی زاراوەی رۆهینگای رەتكردەوە، لە سەردەمی ئۆنگ سان سوچی مەینەتییەكانی رۆهینگا زیاتر بوو، 720 هەزار كەسیان لێ راگوێزرا، رێكخراوی لێبووردنی نێودەوڵەتی خەڵاتەكەی باڵیۆزی ویجدانی لە سوچی سەندەوە، موزەخانەی هۆلۆكوستی ئەمریكیش خەڵاتی گرانبەهای ئیلی فیزیلی مافەكانی مرۆڤی لێ وەرگرتەوە كە لە ساڵی 2012 بە سوچی بەخشیبوو، چونكە پابەند نەبوو بە مافەكانی مرۆڤەوە، بەڵكو تاوانی دەرحەق رۆهینگا ئەنجامدابوو، هەروەها زۆر داوادەكرا كە هەتا خەڵاتی نۆبلی ئاشتیشی لێ وەربگیرێتەوە، لە ساڵی 2017 ئەم گرووپە تاكلایەنە ئاشتیی بۆ ماوەی یەك مانگ راگەیاند، بۆ ئەوەی كۆمەكە مرۆییەكان بگاتە ئاراكان، بەڵام حكومەت وەك پیشەی خۆی رەتیكردەوە، چونكە هەموو گرووپە چەكدارە نیشتمانی و ئیسلامییەكانی رۆهینگای لە لیستی تیرۆر دانابوو، ئەم گرووپەش پەیوەندیی بە ئەلقاعیدە و داعش رەتكردەوە، راشیگەیاند كە لەپێناو رزگاركردنی رۆهینگا لە چنگ رژێمی میانمار خەبات دەكات، لەگەڵ ئەوەی كە لە 2012دا دانی بەوەدا نا كە پەیوەندیی بە ئەلقاعیدەوە هەیە، بەڵام هۆكاری ئەوەی كە لەئێستادا گوایە پەیوەندی لەگەڵ ئەلقاعیدەو داعشدا نییە بۆ ئەوەیە تا پشتگیریی نێودەوڵەتی و جیهانی عەرەبی و ئیسلامی بەدەست بهێنێت.
پرسیارێك دێتە پێشەوە، ئایا تەنیا حكومەت لەم تیرۆرەی دژ بە رۆهینگا بەرپرسە، یان هێزی دیكە هەیە لەپشت حكومەت دەوەستێت؟
لە راستیدا راهیبەكانی میانمار رۆڵی بەرچاویان لە بارگاویكردنی هەستی ئایینی و رەگەزپەرستیی ئیتنیدا هەیە، چونكە لەوەتەی سەربەخۆیی و تا ئێستا دەوڵەتی بووزی گرنگیی بە بڵاوكردنەوەو دروستكردنی پەرستگاو قوتابخانەكانی دەدات بۆ بەرهەڵستیكردنی هەموو ئایینەكانی دیكەی ئەم وڵاتە لە ئیسلام و مەسیح و هیندۆس، سیاسەتوانانی وڵات پێویستیان بە راهیبەكان هەیە تا حوكمیان بكەن، راهیبەكانیش پێویستیان بە سیاسەتوانان هەیە تاكو بوزی بەهێزبێت و بڵاوبێتەوە، ئەم پەیوەندییە ستراتیژییە مێژووییە لەلایەن بنەماڵەی باغامنەوە لەنێوان ساڵانی(1000-1300) بنیاتنراوە، ئەوان یەكەم بنەماڵەی بووزی بوون كە بۆرمایان یەكخست و پەنایان بردە بەر توندوتیژی بۆ سەپاندنی بووزییەت و ئەم پەیوەندییە ستراتیژییەی نێوان بووزی و دەسەڵاتیان دروستكرد، بۆیە پەیامی راهیبەكانی بووزی ئەوە بوو كە ئاراكان نیشتمانی رۆمینگای موسڵمان گەورەترین مەتنرسییە بۆ بووزی، بەتایبەتیش دوای زێدەبوونی ژمارەی رۆهینگا، بۆیە پەرلەمانی میانمار لە ساڵی 2015دا یاسایەكی دەركرد تایبەت بە فرەژنی و هاوسەرگیریی نێوان ئایینەكان و كۆتوبەندی سەر گۆڕینی ئایین، تەنانەت میلیشیاكانی (ماگ) پێیان وایە كە رۆهینگا بیانین و شەڕ لە جەستەیاندایە، واتا دەبێ لەناو ببرێن، توندوتیژترین و تیرۆریستترین گرووپی بووزی گرووپی (969)یە كە كەوتوونەتە ژێر كاریگەریی بووزی Theravada كە لە سریلانكاو كەمبۆدیاو تایلاندو لاوس دەژین، بەتایبەتیش بووزیی بۆدۆ بالا سینا BBS لە سریلانكا، كیاو لوین لە ساڵی 1999 گرووپی(969)ی دامەزراند، لە ساڵی 2013 راهیب(ئاشین ویراسۆ) Ashin Wirathu كە بە كوڕی لادنی بۆرما ناسراوە هاتە نێو ئەم گرووپەوە، ئەم گرووپە لە شێوەی بزووتنەوەی راهیبی بووزیی تایلاندە (فرا ئەبیشارت بۆناجانتۆ)، ئەوەی كە پەیوەستیشە بە ناوی گرووپەكە ئەوەیە كە لە سێ ژمارە پێكدێت (969) كە هێمایە بۆ چەند مانایەكی گرنگ لە ئایدیۆلۆجییەتی گرووپەكە، ژمارە(9) هێمایە بۆ نۆ خەسڵەتی تایبەت بە بووزا، ژمارە(6) هێمایە بۆ رێنمایی و بەرنامەكانی بوزا (دراما)، ژمارە(9)ی كۆتایی ئاماژەیە بۆ نۆ خەسڵەتی (سانگا)ی راهیبەكان، بوززا و دراما و سانگا جەوهەری سێ لایەنەی ئایینی بووزین، ئەم گرووپە بەناوی بووزی و دەوڵەتەوە چەندین كۆمەڵكوژییان دەرحەق رۆهینگا ئەنجامدا، راهیبی توندڕۆی بوزیی (ئاشین ویراسۆ) كە وتاربێژێكی زمانپاراو بوو توندترین دنەدەری رق و كینە بوو بەرامبەر هەموو ئایینەكان بەتایبەتیش ئیسلام، چونكە سەرجەم وتارو موحازەرەكانی مۆركی تیرۆریستی و رەگەزپەرستیان پێوە دیاربوو، ماوەیەك حكومەت رێگەی نەدا وتار بدات، بەڵام دواتر وازی لێهێنا، تا لە ساڵی 2003دا دادگا بە بیست و پێنج ساڵ حوكمی زیندانی بۆ دەركرد، بەڵام لە 2015دا ئازادی كرد، ئەو توندڕۆیە جارێكی دیكە بە هەمان شێوە دەستی كردەوە بە بڵاوكردنەوەی رق و كینەو توندوتیژی دەرحەق رۆهینگا، بۆیە ئەو راهیبانە بە راهیبانی خوێنڕێژ ناویان دەركرد، لە راستیدا حكومەت لای خۆیەوە لەسەر ئەم بابەتە زۆر جددی نەبوو، بەڵكو هانی بوونی ئەم جۆرە راهیبە دەمارگیرانەی دەدا، بۆیە ئەگەر بێین و ئاماژە بكەین بەو هەموو گوندە خاپووركراوانەو ئەو خاكە زەوتكراوانەو ئەو هەموو خەڵكەی گیانیان لە دەستداوە، هەروەها ئەو ئافرەت و كیژۆڵانەی دەستدرێژییان كراوەتەسەر و سووتاندنی خانووبەرەو و دەستگرتن بەسەر موڵك و راگواستن و كوشتنی هاووڵاتیان، ئەوا پێویستیمان بە وتارێكی دیكە دەبێت، بۆیە دەمەوێ بڵێم كە رۆهینگا زۆرترین كەمینەی سەر ئەم گۆی زەویەن كە رووبەڕووی مەینەتی و ئێش و ئازارو ئەشكەنجە بوونەتەوە بەدەستی دەوڵەتێك كە ترس و تۆقاندن و تیرۆركردن پیشەیەتی دەرحەق هاووڵاتییانی وڵاتەكەی.
جا بۆ ئەوەی لەبەرامبەر مێژوودا بە ویژدانەوە بدوێین، پێویستە بڵێین كە هەموو ئایینەكان بۆ بەختەوەریی مرۆڤایەتی و ئاشتی هاتوون، بەڵام لەنێو هەموو ئایینێكدا گرووپی توندڕۆ هەن كە تاوان و كۆمەڵكوژی بە ناوی ئایینەوە ئەنجام دەدەن، ئەمەش بەو واتایە نییە كە خودی ئایین لەگەڵ توندوتیژیدایە، ئەوەی ئەلقاعیدەو داعش بەناوی ئیسلام كردیان لە تاوان و كوشتن و كاولكاری و گەندەڵی، كەس ناتوانێت ئیسلامی پێ تۆمەتبار بكات كە ئەم ئایینە هان و دنەی ئەم تاوانانە دەدات، هەروها ئەوەی جوولەكە توندڕۆكان ئەنجامیاندا ئایینی جووی پێ تۆمەتبار ناكرێت، هاوكات ئەوەی كە كریستیانە توندڕۆكان بەتایبەتیش لەم ماوەیەی دواییدا ئەنجامیاندا كاتێ بینیمان تیرۆریستی ئوسترالی كریستیان (برینتۆن تارنت) كە هێرشی كردەسەر مزگەوتێك لە نیوزیلاندو پەنجا نوێژخوێنی كوشت، كەس مەسیحی پێ تۆمەتبار ناكات، بەهەمان شێوەش بووزی و هیندۆسی و سیخی، ئایین شتێكە و تێگەیشتنی شوێنهەڵگرانی بۆ دەقەكانی ئەو ئایینە شتێكی دیكەیە، لە هەموو ئایینێكدا میانڕەو، هەروەها توندڕۆ هەیە، بۆیە پێویستە سەرجەم میانڕۆكان لە هەر ئایینێكدا یەكبگرن بۆ رووبەڕووبوونەوەی توندڕۆكان، تاكو ئەو پێكەوەژیانە ئاشتییەمان لێ تێك نەدەن كە بە درێژایی مێژوو بەرقەرارە.