كاتێك دۆناڵد ترامب رەخنە لە سیاسەتی ئیدارەی ئۆباما دەگرێت بەرامبەر عێراق و پێی دەڵێت 3 ترلیۆن دۆلاری بەهەدەرداو سەرەنجامیش داعشی لێ بەرهەمهات، ئەمە بەراشكاوی رەخنە گرتنە لەو سیاسەتەی ئیدارەی ئۆباما ناوی لێنابوو ( سیاسەتی یەك عێراق) ، ئەگەر تەنها هەڵوەستە لەسەر بڕی ئەو 3 ترلێۆن دۆلارە بكەین كە ترامپ ئاماژەی پێكردووە و باس لە كوژرانی زیاتر لە 5000 سەربازی ئەمریكی و دەیان هەزار بریندار نەكەین كە لەماوەی 2003-2001 سوپای ئەمریكا لە عێراقدا داویەتی، ئەوا ئەو پارەیەی لە عێراقدا سەرفكراوە بۆ ئەوەی عێراق ببێتە دەوڵەتێك كە پێكهاتەكانی بتوانن تێدا بژین ، ئەمە لە كاتیكدا 3 ترلیۆن دۆلار واتە نزیكەی بودجەی 30 ساڵی عێراق بە كوردستانیشەوە، هەروەها ئەم بڕە بارتاقای 75% ی ئەو پارەیەیە كە ئەمریكا لەدوای جەنگی دووەمی جیهانی و لە چوارچێوەی پلانی مارشاڵدا بۆ بونیادنانەوە و ئاوەداكردنەوەی 17 وڵاتی دوای شەڕ ( 16 دەوڵەتی ئەورپای رۆژئاوا + ژاپۆن) تەرخانی كردبوو، سەركەوتنی پلانی مارشاڵیش بووە هۆكاری ئەوەی بلۆكی رۆژئاوا بەبێ ئەوەی پەنا بۆ هێزی سەربازی ببات شەڕی سارد بباتەوە و یەكێتی سۆڤیەتی پێشان لەبەریەك هەڵبوەشێتەوە.
كەواتە ئەم رەخنەیەی دۆناڵد ترامب بەدیوێكی دیكە ئەوەمان پێدەڵێت ، ئەگەر نەك 3 ترلیۆن دۆلار كە دەكاتە ( 3000 ملیار دۆلار) بەڵكو 10 هێندەی دیكەش لە چوارچێوەی سیاسەتی ( یەك عێراق ) خەرجبكرێت و نەك 5000 سەرباز بە كوشتبدرێت و دەیان هەزاری دیكە بریندار بن، ئەوا ئەگەر هەموو سوپای ئەمریكا بێتە عێراقەوە ، ئەوا جارێكی دیكە نە ( یەك عێراق و نەك سیاسەت) بۆ دووبارە هێشتنەوەی عێراق بەیەكپارچەیی سەركەتوو نابێت، لەمەش زیاتر بەشە عەرەبیەكەی عێراق ( بەشیعە و سونە) ناتوانن خۆیان لە چوارچێوەی سیستمێكی دیموكراتی لیبرالی بگونجێنن و رێز لە بەها هاوبەشەكانی دیموكراتی لیبرالی بگرن.
پرسی رەتكردنەوەی دیموكراتی بۆ هەندێك ئایین و نەتەوە، پەیوەندی بە ئاستی پێشكەوتن و دواكەوتنەوە نیە، وەك هەندێك بە تێپەراندنی قۆناخی مۆدێرنەی گرێدەدەنەوە، بەڵكو مەسەلەكە بڕوابوونە بە سیستمی دیموكراتی لیبرالی وەك سیستمێك بۆ حكومرانی سەردەم، هەر بۆ نموونە كۆماری چینی میللی بە هەموو پێوەر و پێودانگێك زۆر باش قۆناخی مودێرنەی تێپەراندووە و بەردەوام زیاتر لە 4 ملیۆن قوتابی چین لە زانكۆكانی ئەمریكا و رۆژئاوا دەخوێنن و رێژەی چینی ناوەند لە ئێستای كۆماری چیندا ، زیاترە لە 200 ملیۆن ، بەڵام خەڵكی چین ، سیستمی دیموكراتی لیبرالی بۆ حكومرانی قبوڵ ناكەن، ئەمە لەبەر ئەوە نیە كە ئێستا حزبی كۆمونیستی چینی حزبی دەسەڵاتدارە لەو وڵاتە، بەڵكو لەبەر ئەوەیە كۆماری چین ، نەدەیەوێت مودێلی دەوڵەتەكەی هاوشێوەی ئەو دەوڵەتانەی دوای رێككەوتنی ویستفالیا بێت واتە ( مودێلی دەوڵەتی هاوچەرخی نەتەوەیی رۆژئاوا) نە دەشیەوێت سیستمە سیایەكەشی كۆپیكراوی سیستمی رۆژئاوا بێت، ئەم حاڵەتە بۆ نموونە سەركەوتووەكانی دیكەی دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ئاسیاش راستە، هەر بۆ نموونە لە پرۆسەی بونیادنانەوەی دەوڵەتدا ،هیچ كام لە دەوڵەتەكانی ( كۆریای باشور ، سەنگافورا، تایوان) لەسەر شێوازی سیستمی لیبرال دیموكراتی پرۆسەی بونیادنانەوەی دەوڵەت و نەتەوەی خۆیان پیادەنەكردووە، تەنانەت ژاپۆنیش وەك وڵاتێكی دۆڕواوی شەڕ كە دەستورەكەشی لەلایەن ئەمریكاوە لەدوای جەنگی دووەمی جیهانی نووسراوەتەوە ، دەقا ودەق مودێلی سیستمی لیبرال دیموكراتی بە هاوشێوەی رۆژئاوا كۆپی نەكردۆتەوە.
ئەگەر نموونە سەركەوتووەكانی دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ئاسیا، ئاماژەبن بۆ سەركەوتنی ئەو دەوڵەتانە لە هەردوو پرۆسەی بونیادنانەوەی دەوڵەت و نەتەوەدا، ئەوا نموونەكە لەسەر ئاستی دەوڵەتانی عەرەبی و ئیسلامی لە رۆژهەڵاتی ناوەراستدا پێچەوانەیە و دەوڵەتانی عەرەبی و ئیسلامی نموونەی دەوڵەتی شكستخواردوون بەڵام سیستمی دیموكراتی لیبرالی بە هاوشێوەی سیستمەكانی رۆژئاوا قبوڵ ناكەن، تەنانەت ئەگەر بگەنە قەناعەتیش كە سیستمی دیموكراتی لیبرالی دەبێتە هۆكارێك بۆ چارەسەری كێشەكانیشیان، دیسان هەر رەتی دەكەنەوە و قبوڵی ناكەن. هەر ئەمەش هۆكاری ئەوەبووە كە لەدوای رووخانی دیواری بەرلین و لەبەریەكهەڵوەشانەوەی یەكێتی سۆڤیەتی جیهان، باهۆزی شەپۆلی سێهەمی دیموكراتی ( Third Wave) هەموو پارچەكانی جیهانی گرتەوە ، بەڵام دەوڵەتانی عەرەبی و ئیسلامی لە رۆژهەڵاتی ناوەراست نەگرتەوە، لەمەش زیاتر كاتێك لە ساڵی 2011 راپەرینەكانی وڵاتانی عەرەبی دەستی پێكرد و ناویان لێنا ( بەهاری عەرەبی) ئەمەش بەو حسابەی لە رووخانی رژێمە دیكتاتۆرەكانەوە بەرەو كرانەوە و دیموكراتی هەنگاو هەڵدەگرن، بەڵام وەك میسر و تونس بینمان، بە میكانیزمی دیموكراتی ئیسلامی سیاسیان هەڵبژارد و سیستمی لیبرال دیموكراتیان رەتكردەوە، تەنانەت توركیا ش كە وەك نموونەی دەوڵەتێك لە جیهانی ئیسلامیدا بە دەوڵەتێكی دیموكراتی لە قەڵەمدەدرا، ئەوا ئێستا بە ئاشكرا گوێمان لە لێدوانەكانی رەجەب تەیب ئەردۆگانی سەرۆك كۆماری توركیا دەبێت كە گەرانەوەی بۆ سوڵتانیەتی عوسمانی بە سەركەتووتر لە سیستمی دیموكراتی لیبرالی و تەنانەت بە گەورەتر لە ئەندامیەتی یەكێتی ئەورپاش لە قەڵەم دەدات. ئەمانە وەك نموونەی دەوڵەتانی سونە.
لەسەر ئاستی نموونەی حكومرانی مەزهەبی شیعەش كە كۆماری ئیسلامی رێبەرایەتی دەكات، ئەوا هەر لەساڵی 1979 ەوە كە كۆماری ئیسلامی دامەزراوە خۆیان رایانگەیاندووە كە كۆماری ئیسلامی ئێران نە هاوشیوەی سیستمی حكومرانی رۆژهەڵاتە ( واتە كۆمونیستی) نە هاوشیوەی سیستمی حكومرانی رۆژئاواشە( دیموكراتی لیبرالی سەرمایەداری) ، لەمەش زیاتر كۆماری ئیسلامی بۆ ئەوەی ئەم شێوازە تازەی حكومرانی ( ویلایەتی فەقی) بكاتە مۆدلێك بۆ حكومرانی لەو وڵاتانەی كە شیعەی تێدایە، ئەمەش نەشاردۆتەوە و ناو لێناوە ( هەناردەكردنی شۆرش بۆ دەرەوە) دیارە مەبەستیش لە هەناردەكردنی شۆرشیش واتە رەتكردنەوەی سیستمی لیبرال دیموكراتی و كۆپیكردنەوەی سیستمی حكومرانی ( ویلایەتی فەقی) ، هەروەك چۆن ئێستا نفوزی ئێرانی لە عێراق و سوریا و باشوری لوبنان و یەمەن بەو ئاراستەیە كار دەكات و هەوڵیشیداوە كە سیستمی حكومرانی لە بەحرێنیش بگۆرێت و بە هاوشێوەی ئێران سیستمی ( ویلایەتی فەقی) دابمەزرێنت.
ئیدارەی تازەی ئەمریكا بەسەرۆكایەتی دۆناڵد ترامپ لەم راستیە تێگەیشتووە، بۆیە راشكاوانە دەڵێت، چیتر كاری ئەمریكا رووخاندنی رژێمەكان و بڵاوكردنەوەی دیموكراتی نیە لە جیهاندا، ئەمەش مانای ئەوەیە جارێكی دیكە ئەمریكا نایەت دەستوری دیموكراتی بۆ عێراق و ئەفغانستان بە هاوشێوەی ژاپۆن دابرێژێت، بەڵكو لەبەرامبەردا دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوەراست، ئەوجا سونە مەزهەبن و سیستمی هاوشێوەی سعودیە و توركیا هەڵدەبژێرن، یان شیعە مەزهەبن و شێوازی سیستمی حكومرانی ( ویلایەتی فەقی) كۆماری ئیسلامی هەڵدەبژێرن ، ئەوا ئەمە هیچ كێشەیەك دروست ناكات، بەڵام دەبێت وەك دەوڵەت رەفتار بكەن و لەو راستیە تێبگەن كە سەردەمی سەروەریی رەهای دەوڵەت ) absolute sovereignty) بەسەرچووە و دەبێت پابەندی سەروەری مولزەم ) sovereign obligation) بن ، ئەمەش واتە خۆیان خاوەنی سەروەریی دەبن بەڵام دەبێت ریز لەسەروەریی دەڵەتانی دەورەبەریان بگرن.
لەم چوارچێوەیەدا ئەگەر عێراقی عەرەبی بە ( شیعەو سونە) نایانەوێت دیموكراتی بن، ئەوا كوردستان لە چوارچێوەی ئەو سیستمەی ئێستا پیادەی دەكات سەلماندویەتی كە دیموكراتی و لیبرالی یە، راستە لەوانەیە هەندێك كەموكورتی هەبێت، بەڵام جیاوازی كوردستان لەگەڵ تەواوی وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی ئەوەیە ، كوردستان بروای بە سیستمی لیبرالی و دیموكراتی هەیە، ئەمەش پێویستی بەوەیە كە ئەم سیستمە دیموكراتیە لەچوارچێوەیەی دەوڵەتێكی سەربەخۆدا ببێتە خاوەنی سەروەریی بۆ ئەوەی بتوانێت پابەندبوونەكانی خۆی وەك دەوڵەت بەرامبەر ئاشتی و سەقامگیری ناوچەكە و جیهانیش جێبەجێ بكات.