شەڕی یەمەن وەك ئەو شەڕانەی دیكە نییە كە لە ناوچەكە روویانداوە، ئەو شەڕە رۆژهەڵات و كەنداوی سەرقاڵكردووە، شەڕەكە وەك ئەو شەڕانە نییە كە لە سووریا، یان عێراق، یان تەنانەت لە لیبیای باكووری ئەفریقیا روودەدەن.
شەڕی یەمەن ناوچەیی جوگرافییە، مەزهەبی تێكەڵ بە سیاسەت كردووە، ناوخۆ بە دەرەوە و عەرەب بە ئیقلیمەوە و ئیقلیمیش بە دەوڵەتانەوە، ئەگەر بزاوتی باشوور هەر زوو دەركەوتبێت وەك گوزارشت لە ململانێی نێوان باكوور و باشوور، بەڵام دوور نەبووە لە دابەشكاری و ململانێیەكانی نێو هەردوو لا و دەوروبەریان.
ململانێی یەمەن زۆر بەخێرایی گۆڕا بە گۆڕەپانی شەڕ، دوای ئەوەی دەستپێشخەریی ئەنجومەنی هاریكاریی كەنداو قەیرانەكەی قۆستەوە، ئەویش بە قایلكردنی عەلی عەبدوڵڵا ساڵحی سەرۆكی پێشوو كە واز لە دەسەڵات بهێنێت، ئەم دەستپێشخەرییە بۆ ماوەی دووساڵ و چەند مانگێك قۆناغێكی گواستنەوەی بە رووی وڵاتدا كردەوە، تاكو پڕۆسەی گۆڕانكارییەكە تەواو بێت، كە پێویستی دەكرد زۆر نەرم و ئاشتییانە بێت، بەڵام دەستێوەردانی ئیقلیمی ئاستەكەی بەرزكردەوە، بەتایبەتیش لە یەكانگیریی ناوخۆ و كێشمەكێشی سیاسی و ریزبەندی مەزهەبیدا، ئەمەش دوای ئەوەی گرووپی ئەنساروڵڵا (حوسییەكان) دەستیان بەسەر جومگەكانی حكومەت و ناوەندە سەرەكییەكاندا گرت لە سوپا و پۆلیس و پێكهێنانی لیژنەی شۆڕشگێڕی، هەروەها پێشنیاری ئەنجومەنێكی سەرۆكایەتی و پەرلەمانێكی تازە.
سیاسەتی عەرەبستانی سعودی نەریتی بوو، هەروەها لەوەدا بوو كە بە پێی توانا لە كێشەكانی ئێستای عەرەبی دوور بكەوێتەوە لە ترسی ئەوەی نەبادا ئەویش بگرێتەوە، بەڵام وەرچەرخانێكی گەورەی تێكەوت لەوەتەی بەهاری عەرەبی، ئەویش بە گۆڕانكاریی لە خۆبەدوورخستنەوە بۆ دەستێوەردانی راستەوخۆ، یان ناڕاستەوخۆ، بەم شێوەیە خێرا هەڵوێستێكی لە بەرامبەر قەیرانی سووریا وەرگرت، هەتا ئەگەر دووریش بێت لە گۆڕەپانی ململانێیە گەرمەكە، جا ئەگەر لە رووی سیاسییەوە لاگیر بووبێت، یان پشتیوانیی ماددی پێشكەش كردبێت، لە بەحرەینیش دەستێوەردانی سعودیە بەناوی (قەڵغانی دوورگە) رۆڵێكی یەكلاكەرەوەی بینی لە پاراستنی رژێمەكە، بەڵام لە یەمەن دەستێوەردانەكە شێوەی هاوپەیمانیی عەرەبی- ئیقلیمی وەرگرت و ناوی لە ئۆپەراسیۆنەكە نا (گەردەلوولی پێداگری) كاتێ هەستی كرد كە پڕیشكی ئاگر گەیشتە سنوورەكانی.
رەنگە پەرچەكرداری خێراش هۆكارەكەی هۆشیاربوون بێت لەوەی ناوچەكە نەكەوێتە ژێر هەژموونی ئێرانەوە، وێڕای ئەو پەیوەندییانەی كە سعودیە بە یەمەنەوە دەبەستێتەوە، لەبەر ئەوەی گەلانی هەردوو وڵات بە درێژایی سنووری درێژی نێوانیان و مێژووی هاوبەش و پەیوەندییە كۆمەڵایەتی و خێڵەكییەكان بەیەكیانەوە دەبەستێتەوە، ئەمە سەرەڕای ئەوەی كە سەدان هەزار هاووڵاتی یەمەنی لە سعودیە دەژین و بە درێژایی كات ژمارەیان زیاد دەكات.
لە ململانێی یەمەندا گرفتەكە تەنیا بوونی ناكۆكیی ناوخۆیی نەبوو، بەڵكو سعودیە بە رەهەندە ئیقلیمییەكەی تێڕوانینی بۆ كردووە، بەو ناوەی ململانێیەكی عەرەبی- فارسییە، كە بە پلەی یەكەم شێوەیەكی سیاسی وەرگرتووە بە پاشخانێكی كوشندەی مەزهەبی، هەر ئەوەش بوو كە لە ناوچەكە لە ژێر چەند ناونیشانێكی (سوننە و شیعە) و پاشكۆكانیاندا بڵاوبۆتەوە، كەنداویش ئاواتی ئەوە بوو كە نەهێڵێت ئێران پڕۆژە ئەتۆمییەكەی تەواو بكات، كە پێشتریش هەر پێی نیگەران بوو، واشنتۆنیش رایگەیاندبوو كە لەگەڵ ئێراندا گەیشتۆتە رێككەوتنێك بەو ناوەی كە باشترین چارەسەری پێویستە لە پشتیوانیكردن لە گەردەلوولی پێداگری، كە سەرۆك باراك ئۆباما ئەمەی دركاندبوو.
ئەنجومەنی هاریكاریی كەنداو لە ساڵی 1981 دوای شۆڕشی ساڵی 1979ی ئێران لەسەروبەندی كشانی هەژموونی ئێران دامەزرا، بەتایبەتش كە هەڵوێستی ئەنجومەنەكە هەمیشە پشتیوانیكردن بوو لە رژێمی پێشووی عێراق لە شەڕی عێراق- ئێران ساڵی 1980-1988، جا لەبەر ئەو هۆكارو پاساوانەی ئێستادا، كە ئێمە مەبەستمان ترسە و بە مەترسیی ئێران و هەناردەكردنی شۆڕش ناوزەد كراوە.
ئەگەر هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی هاوكاریی عێراق بكات بۆ رووبەڕووبوونەوەی رێكخراوی داعش و داوا لە چەكدارانی ئۆپۆزسیۆنی سووریا بكات بۆ بەرەنگاربوونەوەی داعش، لە ئاشتییەكی رانەگەیەندراو لەگەڵ رژێمی سووریادا، دەبینین كە لە نهێنییەوە دێتەدەر و بە ئاشكرا بەدوای بەرژەوەندییە ئاڵۆز و تێكچڕژاوەكانیدا دەكەوێت، لەنێوان دوژمنان و دۆستان، بەتایبەتیش لە رووبەڕووبوونەوەی رێكخراوە جیهادییە پەڕگیرییەكاندا.
لە یەمەن، وێنەكە رووەو ئاڵۆزییە، بەشێوەیەك حوسییەكان لە ململانێدا دەبن لەگەڵ رێخراوەكانی ئەلقاعیدە، ململانێكە توندترە لەنێوان واشنتۆن و ئەو رێكخراوانە، لەلایەكی دیكەوە دیدارە نێودەوڵەتییەكەی 5+1 لەگەڵ ئێران و لەسەر كەناری دەریاچەی لیمان(لۆزان) لە سویسڕا، گەیشتە قۆناغی كۆتایی دوای وتوێژەكان كە 16 مانگی خایاندو دانوستان و گفتوگۆ كە 12 ساڵ بەردەوام بوو، لە كاتێكدا عەرەبستانی سعودیە بە گەیشتنی هەژموونی ئێران بۆ دەوروبەری وڵاتەكە زۆر نیگەران و تەنگەتاوبوو، تەنانەت هەندێك هەبوون كە بەنزینیان بە ئاگرەكەدا دەكرد لە رێی لێدوان لەلایەنێكی دیاریكراوەوە ئەم جارە لە تاران، بەوەی كە پایتەختی ئیمپراتۆرییەتەكەیان بەغدایە و بابولمەندەبیش نزیكە و زۆری نەماوە.
شەڕی یەمەن لە شەستەكاندا لەگەڵ شەڕەكەی ئێستا جیاوازبوو، بریتی بوو لە شەڕی نێوان ئیمامییەكان و نێوان شۆڕشی ئەلسەلال، هەرچەندە رەهەندێكی ئیقلیمی وەرگرت لە نێوان میسر كە 70هەزار سەربازی رەوانەكرد بۆ دەستێوەردان لە یەكلایی كردنەوەی ململانێكە و لە نێوان پشتیوانیی عەرەبستانی سعودیە بۆ شەرعییەتی داماڵراو، بەمەبەستی رووبەڕووبوونەوەی شەرعییەتی شۆڕشەكە كە هێشتا پێی خۆی قایم نەكردبوو، بەڵام نەدەكرا بەخێرایی دانی پێدابنرایە، هەر ئەوەش بوو كە لە ململانێی ساڵی 2014 و دواتر جیاوازی هەبوو، چونكە شەرعییەتی شۆڕشگێڕی كە حوسییەكان پشتی پێ دەبەستن زۆر بە توندی و پێداگریی كەنداو رەتكرایەوە، هەروەها لەگەڵ سووربوون بە گەڕاندنەوەی شەرعییەتی كۆن بە نوێنەرایەتیی عەبد رەبە هادی مەنسور(سەرۆكی كاتی) و جێگری سەرۆكی پێشوو، كە دەستپێشخەرییەكەی كەنداو بەر لە سێ ساڵ دایمەزراند و لە ئاكامی تەقینەوەی هێبەتی میللیانەی یەمەن دژی حكومەتەكەی عەلی عەبدوڵڵا ساڵح.
لە شەڕی شەستەكانی سەدەی رابردووی یەمەندا سیاسەتی دیالۆگیی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی لەنێوان هەردوو بلۆكی سۆشیالیزم و كەپیتاڵیزم و پاشكۆكانیان لە نێوان میحوەر بە سەرۆكایەتیی قاهیرەو میحوەرێكی دیكە بە سەرۆكایەتیی ریاز درێژەی هەبوو، كە داوای دەكرد هاوپەیمانییەكی ئیسلامی پێكبێت بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەگەرەكانی فراوانبوونی ناسریەت، بەڵام دوای نسكۆی ساڵی 1967 لەلایەن ئیسڕائیلەوە لوتكەی ئاشتبوونەوەی میسری- سعودی بەستراو لە كۆنگرەی خەرتومدا زیاتر چەسپا كە بە كۆنگرەی(نایەكان) ناسرا (نا ئاشتی و نا دانپێدانان و نا وتوێژكردن).
ململانێیكەی ئەمڕۆ تەنیا بە ئاشتبوونەوەی عەرەبی- ئیقلیمی كۆتایی نایەت، بەڵكو لەوە ئاڵۆزترە، بریتییە لە ململانێیەكی ئاوێتەو تێكچڕژاو، چونكە مەسەلەكە تەنیا بە ئێستاوە پەیوەست نییە، یان بە خودی یەمەنەوە، بەڵكو پەیوەستە بە ئاییندەی ناوچەكە، شتەكەش كە رووبەڕووی هەمووان دەبێتەوە ئەوەیە كێ لە داهاتوودا حوكمی یەمەن دەكات، چ بە ئەگەری لەناوبردنی حوسییەكان و گەردەلوولی پێداگری سەرۆك مەنسوور دەگەڕێنێتەوە شوێنی خۆی، یان بە گەڕانەوە بۆ مێزی دانووستان؟ بەڵام پرسیارە گەورەكە ئەوەیە :ئایا یەمەن وەك خۆی دەمێنێتەوە یان جیابوونەوە دەبێتە دیفاكتۆ؟ دابەشبوونەكە وەك پێش یەكێتییەكەی ساڵی 1990ی لێدێتەوە، كاتێ هەوڵێكی زۆر درا بۆ گەڕانەوەی كۆنەكەی پێشتری لە 1994 كاتێ جارێكی دیكە شەڕ بە خولیای جیابوونەوە بەرپابوو لە نێوان سەرۆك عەلی عەبدوڵڵا ساڵح و جێگرەكەی عەلی سالم ئەلبیز، بەڵام رەوتی یەكێتی و هەژموونی عەلی عەبدوڵڵا ساڵح و مانۆڕەكانی رێگەی بەمە نەدا.
جا ئەگەر دۆسێی جیابوونەوەو لەتبوون كرایەوە ئەوا تەنیا لە باشوورەوە ناوەستێ، رەنگە هەراو ئاشووبی دوای گەردەلوولەكە دەست پێبكات، ئەو هەرایەش لە هەراكانی سووریاو لیبیا ناچێت یان پێشتر هەرای عێراق، چونكە بەر لە تەقینەوەی ململانێیەكە نزیكەی 68 ملیۆن پارچە چەك هەبووە واتا هەر كەسێك دوو چەكی بەردەكەوت، ئەدی دوای گەردەلوولەكە دەبێ چۆن بێت كە بە راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ چەكی بۆ هاتووە؟.
ئەگەر ئەمڕۆ هاوكاریی هەبێت لە نێوان حوسییەكان و عەلی عەبدوڵڵا ساڵحی سەرۆكی پێشوو، دوژمنانی دوێنێ كە شەش شەڕی دژیان هەڵگیرساندووە و حەوتەمیش بە رێگەی سنووری عەرەبستانی سعودیەیە، ئەوا چەندین حزبی دیداری هاوبەش:سۆشیالیستەكان و ناسرییەكان و چاكسازیخوازەكان و بزاوتی باشوور دژیان دەبن، لەوانەش رێكخراوی ئەلقاعیدەو هۆزە وەلائخوازە جیاجیاكان.
ئەمە پێویستی بە هەڵمەتێكی زەمینی هەیە بۆ ئەوەی لە گۆڕەپاندا شەڕەكە یەكلایی بكرێتەوە، كە تا ئێستا هاوپەیمانیی كەنداو- عەرەبی بڕیاری لێ نەداوە، بەڵام ئەم جۆرە هەنگاوە پێویستی بە فراوانكردنی بنكەی هاوپەیمانییەكە هەیە، كە دەكرێ پشت بە بازووی میسری و ئەوی دیكەش پاكستانی ببەسترێت، ئەمەش بەهێزی دەریایی پشتیوانیی لێدەكرێت بۆ تەواوكردنی گەردەلوولی پێداگری، بەڵام ئەم جۆرە بژاردەیە پڕ لە مەترسییەو رەنگە شتی لەناكاویشی تێدا بێت، بۆیە یەمەن بیرێكی قووڵ و ترسناكە.
چی تازە لە رەوشی یەمەندایە، لوتكەی عەرەبی لە شەرەم ئەلشێخ بڕیاری دا رووبەڕووی هەڵكشانی دەسەڵاتی ئێران ببنەوە، بە تایبەتیش بە پشتیوانیی كردن لە گەردەلوولی پێداگری كە بە دوو رۆژ پێش بەستنی لووتكەكە دەستی پێكرد، بەتایبەتی كە میسر هەوڵی دا شكۆمەندیی خۆی بەدەست بێنێتەوە، نەخاسمە بە پێكهێنانی هێزێكی هاوبەشی عەرەبی كە دەستێكی باڵای تێدا هەبێت، بە تایبەتیش هێزی مرۆیی كە میسر دەبێتە بنەمای سەەركیی ئەو هێزە.
یەمەن لە ئیمامیەتەوە رووی لە عەرەبچێتی كرد و لەویشەوە لە باشوورەوە بۆ سۆشیالیزم، دواتر بە هۆی بزاڤی میللییەوە بەرەو دیموكراسییەت هەنگاوی نا، بۆیە دەبینین كە ئەم جارە دەگەڕێتەوە بۆ دەمارگیریی خێڵەكی و ناكۆكی و پێكدادان و رەنگە دابەشبوونیش كە باجەكەی بۆ یەمەنییەكان و داهاتووی وڵاتەكەیان زیاتر دەبێت، كە بەشێكی گرنگی ئایندەی كەنداو و ناوچەكەی لەسەر دەوەستێ.